آثار علمی امام صادق علیه السلام

۱) نامه امام صادق علیه السلام به نجاشی والی اهواز که به نام رساله عبدالله بن نجاشی شهرت دارد.
نجاشی مؤلف رجال گوید که وی به جز این رساله، تصنیف دیگری از امام صادق علیه السلام ندیده است. اما می‏توان نظر نجاشی را چنین توجیه کرد که این تنها اثری است که به دست امام صادق علیه السلام تدوین شده و باقی آثار، از جمله چیزهایی است که توسط راویان آن حضرت جمع آوری شده است.
۲) رساله‏ای از آن حضرت که صدوق در کتاب خصال آن را ذکر کرده و سندش را به امام صادق علیه‎السلام رسانیده است. این نامه حاوی احکام اسلامی از قبیل وضو، غسل و انواع آنها، نماز و اقسام آن و زکات، زکات مال و زکات فطره، حیض، صیام، حج، جهاد، نکاح، طلاق، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و دوستی اولیای خدا و برائت از دشمنان خدا و نیکی به پدر و مادر، حکم متعه ازدواج و حج، احکام اولاد و کردار بندگان و جبر و تفویض و حکم کودکان و عصمت پیامبران و ائمه و مخلوق بودن قرآن و وجوب امر به معروف و نهی از منکر و معنای ایمان و عذاب قبر و بعث و تکبیر در عید فطر و قربان و احکام زنی که وضع حمل کرده و احکام خوردنی‎ها و نوشیدنی‎ها و صید ماهی و قربانی و گناهان کبیره و مسائلی از این قبیل، می‏باشد.
۳) کتابی در توحید که به خاطر نام روایتگر آن توحید مفضل نام دارد. این کتاب در رد دهریون و اثبات خداوند جزو بهترین کتاب‎ها به شمار می‏رود و تمام آن در ضمن بحارالانوار موجود است. همچنین این کتاب به صورت جداگانه با چاپ سنگی در مصر به چاپ رسیده است. و بنابر آنچه در مجله المقتبس خوانده‏ام این کتاب در استانبول هم به چاپ رسیده که هنوز آن را ندیده‏ام.
۴) کتاب اهلیلجة، این کتاب هم به وسیله مفضل بن عمر روایت ‏شده و در ضمن بحارالانوار موجود است. در مقدمه بحار آمده است که سیاق کتاب‎های توحید(مفضل) و اهلیلجة بر صحت آنها دلالت دارد.
سید علی بن طاووس در کشف المحجة لثمرة المهجه در آنجا که فرزندش را سفارش می‏کند، گوید: به کتاب مفضل بن عمر که امام صادق علیه السلام آن را بر وی املا فرموده بنگر که درباره آثار و پدیده‏هایی است که خداوند آفریده است. و نیز کتاب اهلیلجة را بخوان که کتاب بس پرارزشی است.
اما در فهرست ابن ندیم آمده است: نویسنده کتاب اهلیلجة معلوم نیست و گویند آن را امام صادق علیه السلام نوشته است اما این محال است. اما ابن ندیم درباره علت محال بودن این امر هیچ دلیلی نیاورده است.
۵) کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة که منسوب به امام صادق علیه السلام است. این کتاب همراه با کتاب جامع الاخبار چاپ شده است. اما مجلسی در مقدمه بحارالانوار درباره آن گفته است: در این کتاب مطالبی آمده که خواننده خردمند و مطلع را با تردید مواجه می‏کند. اسلوب این کتاب شبیه دیگر سخنان و آثار ائمه علیه السلام نیست و الله یعلم.
مؤلف کتاب وسایل در پایان کتاب هدایة گوید: از جمله کتاب‎هایی که بر ما ثابت است که قابل اعتماد نیست و از آنها نقل نکردیم کتاب مصباح الشریعة منسوب به امام صادق علیه السلام است. زیرا سند آن ثابت ‏شده نیست و در آن سخنانی آمده که مخالف با تواتر است.
صاحب ریاض العلما نیز به هنگام ذکر کتاب‎های مجهول و ناشناخته می‏نویسد: مصباح الشریعة در اخبار و مواعظ کتابی معروف و متداول است، بلکه این کتاب از تالیفات یکی از صوفیان است. اما ابن طاووس و ظاهر عبارت سید علی بن طاووس در کتاب امان الاحظار نشان می‏دهد که وی بر این کتاب اعتماد داشته است. زیرا در آنجا می‏گوید: از جمله کتاب‎هایی که باید با مسافر همراه باشد کتاب اهلیلجة است. این کتاب حاوی مناظره امام صادق علیه السلام با طبیبی هندی است که درباره شناخت ‏خداوند جل جلاله به طرزی عجیب و بدیهی استدلال شده به طوری که آن طبیب هندی پس از این مناظره به الوهیت و یگانگی خداوند اقرار کرده است. همچنین کتاب مفضل بن عمر که از امام صادق علیه السلام روایت کرده و در زمینه وجوه حکمت در خلقت گیتی و آشکار کردن اسرار آن است، باید همراه مسافر باشد. این کتاب در نوع خود بسیار شگفت‏آور است. و نیز کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة از امام صادق علیه السلام باید با مسافر باشد. این تاب درباره سلوک به سوی خداوند و توجه به او و دستیابی به اسراری که در آن نهفته است، بس لطیف و گرانقدر است.
کفعمی در مجموع الغرائب روایات بسیاری را با لفظ قال الصادق از مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة نقل کرده است. شهید ثانی در کشف الریبة و نیز در منیة المرید و مسکن الفواد و اسرار الصلاة روایاتی از مصباح الشریعة نقل کرده و آنها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پایان برخی از آنها آورده است: آنچه گفته شد تماما از کلام امام صادق علیه السلام بود. سید حسین قزوینی در کتاب جامع الشرایع، به هنگام ذکر مآخذ کتاب، گوید: مصباح الشریعة به شهادت شارح فاضل شهید ثانی و سید بن طاووس و مولانا محسن کاشانی و عده‏ای دیگر منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراین، پس از تایید اینان جایی برای تشکیک و تردید در این کتاب باقی نمی‏ماند.
۶) رساله آن حضرت خطاب به یارانش. کلینی این رساله را در آغاز روضة کافی به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابو عبدالله علیه السلام نقل کرده است: امام صادق علیه السلام این رساله را برای اصحاب خود مرقوم داشت و به آنها دستور داد که آن را به یکدیگر درس دهند و در آن نظر کنند و آن را فراموش نکنند و بدان عمل کنند. اصحاب نیز این رساله را در جایگاه عبادت خود در خانه‏هاشان گذارده بودند و چون از کار فراغ می‏یافتند آن را می‏خواندند.
کلینی در همان کتاب به سند خود از اسماعیل بن مخلد سراج نقل کرده که گفت: این نامه از طرف امام صادق علیه السلام خطاب به اصحابش ابلاغ گردید، آغاز این نامه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد، از پروردگارتان عافیت طلب کنید.» آنگاه تمام نامه را ذکر کرده است. همچنین قسمتی از آغاز این نامه در تحف العقول تحت عنوان رساله امام به گروهی از پیروان و یارانش، ذکر شده است.
۷) رساله امام به پیروان شیوه رای و قیاس.
۸) رساله آن حضرت درباره غنایم و وجوب خمس در آنها. در تحف العقول این قسمت و تا بخش شانزدهم از این رساله، نقل شده است.
۹) سفارش امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب.
۱۰) سفارش آن حضرت به ابوجعفر محمد بن نعمان احول.
۱۱) رساله‏ای که برخی از شیعیان آن را نثر الدرر نامیده‏اند.
۱۲) سخنان آن حضرت در وصف محبت اهل بیت و توحید و ایمان و اسلام و کفر و فسق.
۱۳) رساله آن حضرت درباره وجوه معیشت و کسب و کار بندگان و وجوه اخراج اموال.
امام صادق علیه السلام این نامه را در پاسخ کسی که از وی درباره جهات معیشت ‏بندگان که در آنها کسب و کار و معامله بین یکدیگر انجام می‏دهند و نیز وجوه نفقات پرسیده بود، نوشت.
۱۴) رساله آن حضرت در احتجاج بر صوفیه که آن حضرت را از طلب رزق و روزی نهی می‏کردند.
۱۵) گفتار آن حضرت درباره خلقت انسان و ترکیب او.
۱۶) کلمات قصار آن حضرت. در این باره، کتاب‎های بسیاری از امام صادق علیه السلام موجود است که اصحاب آن حضرت بر اساس آنچه که از ایشان روایت ‏شده، گرد آورده‏اند. از این رو منتسب ساختن کتب مزبور به امام صادق علیه السلام صحیح به نظر می‏رسد. چرا که املا خود یکی از طرق تالیف است. نجاشی در کتاب خود، نام پنج کتاب از این قبیل را یاد می‏کند و نحوه دستیابی خود را بدان‎ها تذکر می‏دهد. البته بعید نیست که برخی از کتاب‎هایی که نجاشی نام برده با آنچه قبلا یاد شد، تداخل پیدا کند. این کتاب‎ها عبارتند از:
الف) نسخه‏ای که نجاشی به هنگام ذکر زندگانی محمد بن میمون زعفرانی از آن یاد کرده است. وی درباره محمد بن میمون گوید: او از اهل سنت است و فقط یک روایت از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.
ب) روایتی که فضیل بن عیاض از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. نجاشی در شرح زندگانی فضیل گوید: او از مردم بصره و از ثقات اهل سنت ‏بود و از امام صادق علیه السلام یک روایت نقل کرده است.
ج) نسخه‏ای که عبدالله بن ابی اویس بن مالک بن عامر اصبحی هم‎پیمان بنی تمیم بن مرة بن ابواویس، از آن حضرت نقل کرده است. نجاشی درباره او گوید: او نسخه‏ای از امام جعفر بن محمد علیه‎السلام روایت کرده است.
د) نسخه‏ای که ابراهیم بن رجاء شیبانی نقل کرده است. نجاشی گوید: وی از امام جعفر صادق علیه‎السلام نسخه‏ای روایت کرده است.
ه) نسخه‏ای که سفیان بن عینیة بن ابی عمران هلالی نقل کرده است. نجاشی گوید: او نسخه‏ای از امام جعفر بن محمد روایت کرده است.
و) کتابی که جعفر بن بشیر بجلی روایت کرده است. شیخ طوسی در الفهرست گوید: جعفر کتابی دارد که منسوب به امام صادق علیه السلام به روایت علی بن موسی الرضا علیه السلام می‏باشد.
ز) مجموعه رسایل آن حضرت که جابر بن حیان کوفی آن را روایت کرده است. یافعی در کتاب مرآة‎الجنان گوید: امام صادق علیه السلام در علوم یکتاشناسی و غیر آن سخنان ارزشمندی دارد. و شاگرد او، جابر بن حیان، کتابی در هزار برگ تالیف کرده که رسایل آن حضرت را که حدود پانصد رساله است، در برمی‏گیرد.
نگارنده هیچیک از بزرگان شیعه، که درباره رجال شیعه و اصحاب ائمه کتاب‎ها نوشته‏اند مانند شیخ طوسی و نجاشی و معاصران و پیشینیان و متاخران از آنها، درباره این که جابر بن حیان از شاگردان یا اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است، سخنی نگفته‏اند. حال آن که اینان در مذهب خود از دیگران آگاه‎تر هستند. البته در فهرست ابن ندیم گفته شده است: شیعیان گویند که جابر بن حیان یکی از بزرگان شیعه و ابواب آنان بوده است. ابن ندیم در ادامه گوید: «شیعیان گمان می‏کنند که جابر از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است... و سپس گفته است: جابر کتاب‎هایی در مذاهب شیعه دارد که آنها را در جای خود یاد خواهم کرد». البته تفصیل مطلب به هنگام شرح زندگانی جابر نقل خواهد شد. این مطلبی بود که ما در آغاز آن را نوشته بودیم، اما بعدا بر ما ثابت‏ شد که جابر بن حیان در زمره شاگردان امام صادق علیه السلام جای داشته است.
ک) تقسیم الرؤیا. در کشف الظنون است که تقسیم الرؤیا از تالیفات امام جعفر صادق علیه السلام است. در الذریعة آمده است که ما سندی مبنی بر این که این کتاب به کس دیگری جز امام صادق علیه‎السلام منسوب باشد پیدا نکردیم. اما ظاهرا می‏توان گفت که این کتاب تالیف یکی از شیعیان به استناد روایات امام صادق علیه السلام است.
آنچه گفته شد مربوط به کتاب‎هایی بود که تا کنون تدوین گردیده و به نام‎های خاصی شناخته شده است. وگرنه آنچه دانشمندان از آن حضرت در شاخه‏های گوناگون علمی همچون کلام و توحید و سایر اصول دین و فقه و اصول فقه و طب و مناظره و حکمت و موعظه و آداب و غیره نقل کردند، آن چنان فراوان و بسیار است که نمی‏توان آنها را برشمرد. و برای آگاهی از آنها باید به کتاب‎های حدیثی که متکفل جمع‏آوری سخنان آن حضرت شده‏اند، رجوع کرد.

منبع:
سیره معصومان، ج ۵، ص ۷۷ ، سید محسن امین، ترجمه علی حجتی کرمانی

منبع : تبیان