نگرشی بر سیستم تناوبی غله ـ یونجه یکساله در دیمزارهای غرب کشور

میانگین تولید سالیانه گندم كشور ( ۷۹- ۱۳۷۵ ) حدود ۷/۹ میلیون تن است كه ۳۷ درصد از این تولید مربوط به دیمزارها است ، از سوئی نتایج تحقیقات و ارزیابی به‌عمل آمده در ۴۰ میلیون هكتار از اراضی غرب كشور نشان داد كه در ۶۰ درصد منطقه مورد مطالعه بارندگی بالاتر از ۳۰۰ میلمتر، درجه حرارت، شرایط خاك و دیگر شرایط اكولوژیكی مناسب برای استفاده از یونجه‌های یكساله به منظور تولید علوفه برای دام، افزایش عملكرد گندم، كنترل فرسایش، بالا بردن ماده آلی خاك و استفاده بهتر از بارشها مهیا می‌باشد. لذا می‌توان با بكارگیری یكسری عوامل آگروتكنیكی در مرحله مرتعی سیستم تناوبی غله ـ مرتع از قبیل كشت یونجه یكساله با عمیق كار پرسینگ دیم، كشت مخلوط ارقام یونجه یكساله، برداشت یا چرای علوفه در مرحله آغاز گلدهی و استفاده از كود فسفات و ارقام مقاوم به سرما ضمن تثبیت نیتروژن برای افزایش عملكرد غلات و همچنین تولید علوفه با كیفیت بالا برای چرای دام گام اساسی در راه توسعه كشاورزی پایدار برداشته شود.
جمعیت فعلی جهان ۶ میلیارد نفر است كه تا سال ۲۰۵۰ به مرز ۱۱ میلیارد نفر خواهد رسید. امنیت غذایی انسانها یكی از حقوق اولیه بشر می باشد. بنابر این برای تامین امنیت غذایی فوق بایسته است كه میزان غذا ۲ برابر شود ( ناصریان و ولی‌ زاده، ۱۳۸۰ ). در جهان امروز یكی از منابعی كه به‌صورت غیر مستقیم در تامین پروتئین مورد نیاز انسانها نقش دارد مرتع است. در كشورهای مهم تولید كننده محصولات دامی نظیر هلند، امریكا، استرالیا و زلاند نو مرتع یكی از اساسی‌ترین منابع تغذیه دامها است ( عسگریان، ۱۳۷۱ ). طبق آمار منتشر شده در سال ۱۳۸۰ در كل كشور حدود ۷ میلیون هكتار اراضی دیم به‌صورت آیش وجود دارد كه با توجه به كمبود علوفه در كشور و وضعیت نامناسب تغذیه دام، می توان هر ساله با استفاده از كشت یونجه‌های یكساله در سال آیش، مقدار كافی علوفه تولید نمود ( قصریانی، ۱۳۸۰ ). با توجه به اینكه مناطق و سیعی از كشور در منطقه خشك و نیمه خشك قرار دارند، زمینهای این مناطق طی هزاران سال بدون رعایت اصول فنی به‌طور متوالی كشت شده‌اند و از نظر حاصلخیزی خاك فقیر می باشند، از طرف دیگر در راستای تامین مواد غذایی جعیت روبه رشد كشور، ضرورت حفظ آب وخاك و استفاده بهینه از منابع طبیعی، هر روز بیشتر احساس می شود. یكی از روشهای موجود جهت افزایش حاصلخیزی خاك در این مناطق وارد كردن بقولات یكساله به خصوص یونجه های یكساله در سیستم زراعی در دیمزارها می باشد ( اكبر زاده، ۱۳۸۰ ). گندم بهٔطور متوسط سطحی معادل ۲/۶ میلیون هكتار از اراضی كشور را بخود اختصاص داده و میانگین تولید سالیانه گندم كشور ( ۷۹-۱۳۷۵ ) حدود ۹/۷ میلیون تن بوده است كه از این مقدار ۶۳درصد از اراضی آبی و ۳۷ درصد از اراضی دیم حاصل شده است ( كشاورز و جلال كمالی، ۱۳۸۱ ). بقولات یكساله كه بعد از جنگ جهانی دوم در سیستم كشت دیم استرالیا وارد شده است محصول غلات آن كشور را دو برابر و تولید دامی را ۴ برابر افزایش داده است ( جبیبیان، ۱۳۷۴ ). با توجه به اهمیت تولید علوفه در بخش كشاورزی و محدودیت كشت آبی در كشور، استفاده از زمین در سالهای آیش یكی از نیازهای اساسی بخش كشاورزی است لذا می توان كشت یونجه‌های یكساله در سیستم تناوبی غله ـ مرتع مورد توجه بیشتر قرار گیرد ( قصریانی، ۱۳۸۰ ). سیستم تناوبی غله ـ مرتع یك سیستم تلفیقی است كه در اراضی دیم به‌ منظور تولید غلا ت و محصولات دامی از طریق تناوب بین غلات و لگوم‌ها بكار گرفته می شود، در این سیستم معمولا از استقرار طبیعی لگومهای یكساله جهت تثبیت نیتروژن برای افزایش عملكرد غلات و همچنین علوفه برای چرای دام در طول سال استفاده می شود ( ترك نژاد، ۱۳۷۸ ).
● فواید استفاده از یونجه‌های یكساله در تناوب با غلات
▪ افزایش حاصلخیزی، كنترل فرسایش و اصلاح ساختمان خاك
یونجه های یكساله سالانه ۵۰ كیلوگرم در هكتار نیتروژن به خاك اضافه می‌كنند و باعث افزایش حاصلخیزی خاك می‌شود ( Bauchan, ۱۹۹۸ ). یونجه‌های یكساله ضمن تولید علوفه به مقدار قابل توجه، از فرسایش خاك جلوگیری می كنند. همچنین باعث افزایش نیتروژن و مواد آلی خاك و بهبود خواص كیفی و شمیایی آن می شوند ( الهیاری‌فرد، ۱۳۷۶ ). استفاده از یونجه‌های یكساله به‌جای آیش در مزارع به دلیل تنوع در نحوه رشد و سریع الرشد بودن باعث افزایش پوشش گیاهی مناسب بر سطح خاك و در نتیجه باعث كاهش رواناب سطحی و كاهش فرسایش خاك می شود ( عزیزی، ۱۳۸۲ ). بررسی‌ها نشان داد كه آیش ( خاك لخت ) در مقایسه با سایر سیستمهای كشت ( یونجه یكساله، نخود ) دارای بیشترین رواناب سطحی و فرسایش خاك است به‌طوریكه در یك مرحله بارش به میزان ۳۰ میلیمتردر مدت ۱۲ ساعت مقدار ۰۲/۲ تن در هكتار خاك زراعی فرسایش یافت. در همین تحقیق نشان داده شد كه كشت مخلوط دو رقم یونجه یكساله Medicago truncatula cv. Orion و Medicago rigidula cv. Rigidula در مقایسه با سایر سیستمهای آزمایشی به دلیل برجای گذاشن بقایای گیاهی بیشتر و افزایش نفوذ پذیری آب در خاك دارای بیشترین و كشت نخود دارای كمترین رطوبت ذخیره شده در خاك بود ( عزیزی و همكاران، ۱۳۸۱ ). در واقع می‌توان گفت كه یونجه‌ های یكساله آیش سیاه را به آیش سبز تبدیل می‌كنند وضمن اضافه كردن مواد آلی به خاك باعث اصلاح ساختمان خاك ‌می‌شوند.
● تولید علوفه با كمیت و كیفیت بالا
میزان علوفه تولیدی در یونجه‌های یكساله در تراكم گیاهی ۱۴ كیلوگرم در هكتار برابر ۳۴/۵ تن در هكتار گزارش شده است ( شوشتری، ۱۳۸۰ ). در تحقیقی توسط ترك‌نژاد ( ۱۳۷۸ ) گزارش گردید در ایستگاه تحقیقات دیم سرارود كرمانشاه علیرغم فقدان بارندگی كافی و فواصل بسیار زیاد بین بارشها در دوره رشد، گونه‌های Medicago scutellata و Medicago truncatula به تربیت ۱۷۳۵ و ۱۶۲۶ كیلوگرم در هكتار در سال علوفه خشك تولید نمودند. یونجه‌های یكساله از نظر كیفیت علوفه و مواد غذایی و میزان انرژی مطلوب از گیاهان بسیار خوشخوراك بوده و در رشد دامها موثر می‌باشند ( Cocks,۱۹۹۲). یونجه‌ های یكساله بدلیل نسبت زیاد برگ به ساقه ارزش علوفه‌ای زیادی دارند. این ویژگی تا حدودی دارای پایداری لازم در محیطهای مختلف نیز می‌باشند ( میرزایی ندوشن، ۱۳۸۰ ). در تحقیقی بر روی گونه Medicago scutellata نشان داده شد كه برداشت علوفه در مرحله آغاز گلدهی با میانگین ۸۹۶/۲۱ درصد پروتئین از گیاهان علوفه‌ای با كیفیت مناسب محسوب می شود ( شعبانی و همكاران، ۱۳۸۱ ). در یونجه‌های یكساله غلافهای بذر نیز به‌عنوان بخشی از اندام قابل مصرف گیاه به‌خصوص در شرایط كمبود علوفه در مراتع به مصرف تغذیه دام می‌رسد. همچنین از غلافهای یونجه یكساله كه در اغلب گونه های آن به فراوانی تولید می‌شود می‌ توان به عنوان مكمل غذایی در تعلیف دام با علوفه‌ای كم پروتئین نظیر كاه گندم استفاده كرد ( میرزایی ندوشن، ۱۳۸۰ ).
● افزایش عملكرد غلات در تناوب با یونجه‌های یكساله
در بررسی توسط حیدری شریف آباد ( ۱۳۶۶ ) تحت عنوان تاثیر یونجه‌های یكساله در افزایش عملكرد گندم دیم در منطقه طالقان اثرات ازت آلی تثبیت شده به وسیله سه گونه یونجه یكساله Medocago littorallis و Medicago scutellata و Medicago truncatula و آیش (شاهد) برروی عملكرد ۷ رقم گندم آزمایش شده و بیشترین محصول گندم متعاقب كشت Medicago truncatula به میزان ۶۸۸ كیلوگرم در هكتار و كمترین میزان در قطغه آیش به‌میزان ۶۴ كیلوگرم در هكتار بوده است. در تحقیقی توسط غفاری ( ۱۳۶۹ ) نشان داده شد كه استفاده از یونجه یكساله در تناوب بجای آیش اكثر صفات گندم بشكل مطلوب و معنی‌داری افزایش داده است به‌طوری‌كه عملكرد محصول گندم در شرایط دیم ۳۵ درصد افزایش یافت.
●● رعایت برخی نكات به‌زراعی در مرحله مرتعی تناوب یونجه یكساله – گندم یا جو
● زمان برداشت علوفه یا عمل چرا
در سیستم تناوبی غله – مرتع استراتژی چرا به‌منظور تامین علوفه بایستی مدنظر قرار گیرد ( Cocks, ۱۹۹۲ ). برداشت علوفه در مراحل مختلف فنولوژیكی رشد بر تولید بذر و در نتیجه بانك بذر ارقام مختلف یونجه‌های یكساله تاثیر دارد. به‌طوریكه برداشت علوفه در مرحله آغاز گلدهی نسبت به مرحله ۵۰ درصد گلدهی بوته‌ها، از نظر رشد مجدد و تولید بذر و ایجاد بانك بذر غنی در خاك برتری دارد ( عزیزی، ۱۳۸۲). در تحقیقی نشان داده شد كه عملكرد بذر در برداشت نیمه اول خرداد ماه ۵۷ درصد و برداشت در اوایل تیر ماه ۶۳ درصد نسبت به شاهد ( عدم برداشت ) كاهش می‌یابد ( Chaichi and Tow, ۲۰۰۰ ).
● زادآوری طبیعی و بانك بذر در یونجه‌های یكساله
سختی بذر یونجه‌های یكساله شرط لازم برای پایداری در بانك بذر آنها در سیستم تناوبی غله – لگوم است ( Groose, ۲۰۰۱ ). سختی بذر بالای ۹۰ درصد باعث حفاظت بذر در برابر جوانه زنی در مرحله زراعی در سیستم تناوبی غله – لگوم می شود ( Cocks, ۱۹۹۲ ). تولید بذر، بانك بذر در خاك، زادآوری طبیعی، استقرار گیاه، شرایط سازگاری و تولید علوفه در یونجه‌ های یكساله از جمله مسائلی هستند كه در عملی شدن سیستم Ley – farming اجتناب ناپذیر است و بررسی آنها از ضروریات میباشد ( حیدری شریف آباد و ترك نژاد، ۱۳۷۹ ). حد بحرانی بانك بذر خاك برای استقرار موفق یونجه‌های یكساله در سیستم تناوبی غله – لگوم بطور متوسط ۴۰۰ عدد غلاف با بذر در متر مربع در عمق ۵ سانتی متری خاك است ( Ewing, ۱۹۸۹ ). كه این مساله بایستی در سیستم چرایی در جهت عدم كاهش ذخیره بذر خاك رعایت شود.
● عوامل زراعی موثر در افزایش عملكرد یونجه‌های یكساله در سیستم تناوبی گندم ـ یونجه‌های یكساله
در تحقیقی توسط عزیزی ( ۱۳۸۲ )گزارش شد كه هر اندازه عمق قرار گرفتن بذر بیشتر باشد به همان اندازه نیز سبز شدن بذور به تاخیر می افتد و استقرار گیاهچه‌ها ضغیف می ‌شود. كشت بذر یونجه یكساله با غلاف در مقایسه با كشت بدون غلاف موجب دوام بیشتر بذر در خاك و در نتیجه تداوم بیشتر بانك بذر خاك و زاد‌آوری طبیعی بهتر می شود. روش كشت با عمیق كار پرسینگ دیم در مقایسه با كشت سانتریفوژ یا دست پاش موجب تسریع در سبز شدن بذور، استقرار مناسب و در نتیجه زودتر به گل رفتن بوته‌ها و در نهایت تولید بذر بیشتر و ایجاد بانك بذر غنی‌تر می شود. كشت مخلوط گونه هایی مختلف یونجه های یكساله در مقایسه با تك كشتی آنها از نظر عملكرد ماده خشك، پوشش گیاهی، عملكرد بذر و ایجاد بانك بذر غنی برتری دارد.
در كشت بذر بدون غلاف به‌دلیل تعداد بذر سبز شده‌ی بیشتر و استقرار موفق‌تر، تعداد بوته در واحد سطح بیشتر از كشت با غلاف می باشد( شعبانی و همكاران، ۱۳۸۱ ). آزمایشهای مزرعه‌ای در دو منطقه سرارود كرمانشاه و نورآباد فارس توسط ترك نژاد( ۱۳۷۸ ) نشان داد كه Medicago rigidula و Medicago radiata قادرند تا سرمای ۱۰- درجه سانتی گراد را تحمل نمایند. اندازه بذر روی تولید علوفه گونه‌های یونجه یكساله موثر است. بطوری‌كه بذر های درشت تر تا ۲۵ درصد نسبت به بذر های ریزتر عملكرد بیشتری را نشان می دهد. مقدار كود فسفات از منبع سوپر فسفات تریپل تا مقدار ۹/۰ گرم كود در هر كیلوگرم خاك باعث افزایش عملكرد علوفه در تمام گونه‌های یونجه یكساله می گردد.
اعمال این سیستم در بخشی از دیمزارهای كشور به‌جای سیستم غله – آیش ضمن افزایش تولید غله باعث افزایش حاصلخیزی ، كنترل فرسایش و اصلاح ساختمان خاك ، تولید علوفه با كمیت و كیفیت بالا خواهد شد. لازم به ذكر است اجرای این سیستم در كشور احتیاج به پژوهش بیشتر و ترویج آن توسط افراد متخصص دارد.

قباد شعبانی
كارشناس ارشد زراعت
منابع:
۱. اكبرزاده، م. ۱۳۸۰. مقایسه ارقام بومی و بیگانه یونجه یكساله در منطقه طالقان. چكیده طرحهای تحقیقاتی وزارت جهاد كشاورزی. نشریه شماره ۲۴۱/۸۰. انتشارات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج كشاورزی.
۲. الهیاری فرد، ن. ۱۳۷۶. اثرات تراكم و روش كشت بر عملكرد بذر چند گونه یونجه یكساله. پایان نامه كارشناسی ارشد. دانشكده كشاورزی دانشكاه تربیت مدرس.
۳. ترك نژاد، ا. ۱۳۷۸. بررسی پتانسیل اكولوژیكی یونجه‌های یكساله ایران. رساله دكتری. دانشكده كشاورزی دانشكاه تربیت مدرس.
۴. حبیبیان، ح. ۱۳۷۴. لی فارمینگ، تلفیق زراعت و دامداری در دیمزارهای استرالیا و ایران. نشریه پژوهش و سازندگی شماره ۲۸.
۵. حیدری شریف آباد، ح. و ا. ترك نژاد. ۱۳۷۹. یونجه‌های یكساله ( كلیات ). انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
۶. حیدری شریف آباد، ح. ۱۳۶۶. تاثیر یونجه های یكساله در افزایش عملكرد گندم در منطقه طالقان. پایان نامه كارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
۷. شوشتری، م. ۱۳۸۰. بررسی اثر میزانهای مختلف كاشت بذر در عملكرد یونجه‌های یكساله در شرایط دیم. چكیده طرحهای تحقیقاتی وزارت جهاد كشاورزی. نشریه شماره ۲۴۱/۸۰. انتشارات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج كشاورزی.
۸. شعبانی، ق. ا، قلاوند، خ، عزیزی، ا. ترك نژاد، د، گودرزی. ۱۳۸۱. اثر برداشت علوفه در مراحل مختلف فنولوژیكی رشد و كشت بذر با غلاف و بدون غلاف بر عملكرد ماده خشك، بانك بذر خاك و روند رشد مجدد در یونجه یكساله. خلاصه مقالات همایش راهكارهای كشاورزی پایدار در ایران. انتشارات دانشگاه آزاد – ورامین.
۹. عسكریان، م. ۱۳۷۱. مدیریت تولید بذر در گیاهان مرتعی. فصلنامه پژوهش و سازندگی. شماره ۱۴ سال ۴.
۱۰. غفاری، ع. ۱۳۶۹. اثر تناوب زراعی یونجه های یكساله بر عملكرد گندم امید در شرایط آبی و دیم. پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشكده كشاورزی دانشگاه تبریز.
۱۱. عزیزی، خ. ا، قلاوند. ح، حیدری شریف آباد و ع، مدرس ثانوی. ۱۳۸۱. تاثیر سیستمهای مختلف كشت یونجه یكساله، نخود و آیش بر رواناب سطحی، فرسایش خاك، ذخیره و حفظ رطوبت خاك. خلاصه مقالات همایش راهكارهای كشاورزی پایدار در ایران. انتشارات دانشگاه آزاد – ورامین.
۱۲. عزیزی، خ. ۱۳۸۲. تاثیر فاكتورهای آگروتكنیكی بر ذخیره بذر خاك و استقرار و زادآوری طبیعی یونجه های یكساله. رساله دكتری. دانشكده كشاورزی دانشكاه تربیت مدرس.
۱۳. قصریانی، ف. ۱۳۸۰. بررسی اثر میزانهای مختلف كاشت بذر در عملكرد یونجه یكساله. چكیده طرحهای تحقیقاتی وزارت جهاد كشاورزی. نشریه شماره ۲۴۱/۸۰. انتشارات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج كشاورزی.
۱۴. كشاورز، ع. م، جلال كمالی. ۱۳۸۱. ضرورت، مبانی، مصرف و تولید گندم در گذشته و آینده. چكیده مقالات هفتمین كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران.
۱۵. میرزایی ندوشن، ح. ۱۳۸۰. یونجه های یكساله ( ژنتیك و اصلاح ). انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
۱۶. ناصریان، ع. و ر، ولیزاده. ۱۳۸۰. نگرشی بر وضعیت غذا در قرن بیستم. ماهنامه علمی تخصص زیتون . شماره. ۱۵۰.
۱۷. Bauchan. G.R. ۱۹۹۸. What are Annual medics? Proceeding of the ۳۶th North American Alfalfa Improvement Conference Bozeman, Montana Augest ۲-۶.
۱۸. Chaichi, M.R and P.H. Tow. ۲۰۰۰. Effects of stocking Density and Grazing period on herbage and seed production of paragio Medic. J. Agri. Sci. Tec. Vol ۲. N.۴.
۱۹. Cocks, p.s., ۱۹۹۲. Changes in the size and composition of the seed bank of medic pastures grown in rotation with wheat in North Syria. Aus. J. of Agri. Res, ۴۳::۱۵۷۱-۱۵۸۱.
۲۰. Ewing, M.A. and Howieson, J.G. ۱۹۸۹. The develpment to Medicago polymorpha L. as imprortant pasture specis for soythern Austraian. Pros. ۱۶th Grassland Congr. ۱۹۷-۸(Nice ).
۲۱. Groose, R.W. ۲۰۰۱. Australis Ley- farming system caint be adapted to u.s. Great plains.

منبع : نشریه الکترونیک فارم