همه بچه‌ها با تزریق هورمون رشد قد بلند نمی‌شوند ‌

بدن ما روزانه تحت تأثیر عوامل متعدد محیطی قرار دارد. این عوامل محیطی می‌توانند ثبات تركیبات داخلی بدن را تغییر بدهند. برای جلوگیری از این تغییرات كه زندگی ما را به خطر می‌اندازد، دو ساختمان مهم در بدن انسان‌ها خلق شده است كه كار این ساختمان‌ها حفظ تركیبات داخلی بدن و ثابت نگه داشتن عملكرد آنهاست. یكی از این ساختمان‌ها، دستگاه عصبی و دیگری، غدد درون‌ریز هستند كه با ترشح موادی به نام هورمون در داخل جریان خون، دیگر اعضا و اندام‌های بدن را تنظیم می‌كنند. شما تعداد زیادی از غدد داخلی بدن را می‌شناسید، مثل تیروئید و فوق‌كلیوی، اما فرمانده همه غدد بدن كه كار غدد دیگر را تنظیم می‌كند هیپوفیز است. به طور مثال هیپوفیز به غده تیروئید دستور ترشح هورمون تیروئید را می‌دهد و یا به غده پستان بعد از زایمان، دستور ترشح شیر می‌دهد.
● از این شروع كنیم كه غده هیپوفیز در كجای بدن قرار گرفته است؟
▪ هیپوفیز در قاعده كاسه سر قرار دارد. خیلی سبك است به طوری كه وزنش كمتر از یك گرم است و به دو بخش جلویی و عقبی تقسیم می‌شود كه هر كدام ترشح هورمون‌های خاصی را بر عهده دارند.
● پس با این حساب بسیار نزدیك مغز است؟
▪ خیر. ولی بخش پشتی چون با هیپوتالاموس در ارتباط است و دستورات را از آن می‌گیرد تفاوت‌های ساختمانی عمده‌ای با بخش جلویی كه كاملا ساختمان آن غده‌ای و ترشحی است، دارد. بخش پشتی فقط دو تا هورمون ترشح می‌كند اما بخش جلویی كارهای بیشتری دارد.
● اسم آن دو هورمون را نگفتید.
▪ یكی از این هورمون‌ها، هورمون ضد ترشح ادرار است و دیگری، هورمون محرك عضلات رحم در هنگام زایمان كه با ترشح این هورمون انقباض عضلات رحم بیشتر شده و زایمان راحت‌تر انجام می‌شود.
● هورمون ضدترشح ادرار چه كار می‌كند؟
▪ این هورمون در جریان خون رها می‌شود، به كلیه می‌رسد و دستور جذب آب را می‌دهد. اگر این كار هورمون مختل شود، آب به صورت اجباری از بدن دفع می‌شود و به بیماری تبدیل می‌شود.
● چه بیماری؟
▪ نوعی بیماری به نام دیابت بی‌مزه كه در این بیماری دفع آب از بدن به خاطر كم شدن ترشح هورمون ضدادراری، بسیار زیاد است به طوری كه گاهی شخص مبتلا تا ۲۰ لیتر ادرار دفع می‌كند و تشنگی و نوشیدن زیاد آب را در پی دارد. بیمار در نهایت دچار كم‌آبی می‌شود و ممكن است به حالت شوك برود و در برخی مواقع گاهی مرگ هم رخ می‌دهد.
● در مورد علت بیماری چیزی نگفتید.
▪ بعضی وقت‌ها سلول‌هایی كه این هورمون را می‌سازند، آسیب می‌بینند. مثلا در بیماری كه ضربه‌ای به مغزش می‌خورد (در یك تصادف یا یك جراحی)، هیپوفیز ممكن است آسیب ببیند و این ربطی هم به سن و سال ندارد و هم كودكان و گاهی بزرگسالان این بیماری را می‌گیرند.
● اما در مورد بخش جلویی هیپوفیز.
▪ هورمون‌های زیادی در این قسمت ساخته می‌شود. یك‌دسته برای تنظیم غدد جنسی (گنادها) است، یك‌دسته محرك هورمون‌های تیروئید، یك‌دسته محرك هورمون‌های فوق‌كلیوی یا آدرنال، یك‌سری هورمون برای تحریك غدد شیری و در نهایت، هورمون‌های سوماتوتروپین یا همان رشد در این قسمت هیپوفیز ساخته می‌شود.
● از هورمون رشد شروع كنیم؟
▪ این هورمون روی صفحات رشد در استخوان‌ها، اثر می‌گذارد و موجب رشد آنها می‌شود و در واقع كودك ما قد می‌كشد. البته این هورمون، علاوه بر اثر مستقیم، به صورت غیرمستقیم هم سبب رشد اندام‌های بدن می‌شود با تأثیر روی كبد، دستور ترشح هورمونی را به او می‌دهد كه آن هورمون، وظیفه رشد اعضای بدن را بر عهده دارد و كمبود هورمون رشد حفظ پروتئین‌سازی در بدن را مختل می‌كند.
● در اثر كمبود هورمون رشد چه مشكلات دیگری به وجود می‌آید؟
▪ هورمون رشد در همه مقاطع زندگی ما ترشح می‌شود، حتی در دوران جنینی، سبب رشد جنین می‌شود البته در آنجا این هورمون از سلول‌های جفت ترشح می‌شود اما مسأله مهم برای ما میزان ترشح هورمون رشد در بلوغ است. ترشح این هورمون در بلوغ بسیار بیشتر از دوران‌های دیگر است. اگر این ترشح مختل شود، بیماری‌هایی داریم مثل كوتاهی قد و یا كوتولگی و مشكلات دیگر.
● مثلا‌چه مشكلات دیگری؟
▪ كمبود این هورمون روی انتشار چربی در بدن هم مؤثر است و كودكانی كه كاهش ترشح هورمون دارند، چربی بدنشان بیش از حد معمول است. در ضمن صدایشان گاهی طبیعی نیست چون هورمون رشد روی حنجره هم مؤثر است.
● كوتاهی قد علاوه بر كاهش هورمون رشد، دلایل دیگری دارد؟
▪ بله، شایع‌ترین دلیل كوتاهی قد، سرشتی است. یعنی كودكان تا سن بلوغ رشدشان كم به نظر می‌رسد، اما در دوران بلوغ آن را جبران می‌كنند. البته مسأله ژنتیك هم خیلی مهم است. متوسط قد هر شخص با یك فرمولی طبق قد والدین‌اش محاسبه می‌شود. دو مسأله سرشتی و ژنتیكی، مسائل طبیعی هستند و اینكه اختلال كوتاهی قد به خاطر كمبود هورمون رشد باشد فقط در درصد بسیار كمی از موارد دیده می شود.
● والدین چگونه باید بدانند این كوتاهی قد فرزندشان طبیعی است یا خیر؟
▪ با كنترل مرتب كودكان، اگر میزان رشد كودك هر ۶ ماه یا یك‌سال بر طبق منحنی رشد كنترل شود و در حد قابل قبولی باشد جای نگرانی نیست و ضعیف بودن كودكان، ربطی به كمبود هورمون رشد ندارد.
● این منحنی رشد كه گفتید، چیست؟
▪ در بیشتر مراكز بهداشتی كه كودكان را بررسی می‌كنند، این منحنی وجود دارد. مشخصات كودك را با توجه به این نمودار بررسی می‌كنند و آن را به نسبت متوسط افراد جامعه می‌سنجند و درصد قابل انتظار را محاسبه می‌كنند. اگر كودك از نظر رشد عقب باشد، باز هم برای اثباتش آزمایش‌هایی هست. از نظر ما ممكن است آن كوتاهی قد، ناشی از نقص هورمون نباشد.
● چه آزمایش‌هایی؟
▪ این آزمایش‌ها تخصصی است و در مراكز خاصی انجام می‌شود. مثلا به كودك می‌گویند در یك زمان استاندارد ورزش كند و بعد هورمون رشد را در او اندازه‌گیری می‌كنند و یا دارویی به كودك تجویز می‌شود كه محرك هورمون رشد است و قبل و بعد از تجویز دارو، سطح هورمون را در خون اندازه می‌گیرند تا مطمئن شوند شخص باید درمان بشود یا برعكس مشكلی ندارد و درمان نمی‌خواهد. اگر نیاز نباشد نباید این درمان گران‌قیمت و درازمدت را انجام دهیم.
● درمان به چه صورت است؟
▪ استفاده از هورمون رشد به صورت تزریقی است كه در بازار هم موجود است، با فواصل خاص مثلا هر شب با مقدار مشخصی كه پزشك تجویز می‌كند، به بیمار تزریق می‌شوند. آمپول‌ها به صورت زیرجلدی تزریق می‌شود. مدت درمان خیلی طولانی است و در حد یك یا چند سال است. با این كار پزشك از كودك انتظار رشد قوی دارد.اما اگر صفحات رشد بسته شده باشد، ما دیگر انتظار پاسخ به درمان با هورمون رشد را نداریم.
● در چه سنی و چگونه می‌فهمند صفحات رشد بسته شده است؟
▪ در دختران در حدود ۱۴ سالگی و پسران حدود ۱۵ تا ۱۶ سالگی این صفحات رشد بسته می‌شود. معمولا با یك عكس ساده رادیوگرافی از مچ دست، سن استخوانی را تشخیص می‌دهیم و می‌بینیم بیمار می‌تواند درمان شود یا نه.
● درمان با این هورمون رشد عوارضی هم دارد؟
▪ نكته مهمی را اشاره كردید. در همین جا از والدین تقاضا می‌كنم كه با مراجعه‌های مكرر و اصرار زیاد، خواستار این نباشند كه كودكشان را با آمپول‌های هورمون رشد، بلندقد كنند. این داروها را نباید بدون تشخیص درست و انجام آزمایش‌ها انجام داد، چون عوارض درازمدت آن را نمی‌دانیم. داروها نسبتا جدید هستند و ما نمی‌دانیم كودكی كه این داروها را می‌گیرد، در ۵۰ سالگی با چه مشكلاتی مواجه خواهد شد.
می‌گذاریم كه اگر واقعا كمبود ترشح هورمون ندارد، با هزینه‌های فوق‌العاده بالا و عوارضی كه مطمئن نیستیم، خودمان و كودكانمان را آزار ندهیم.
● آیا ممكن است در شرایط خاصی ترشح هورمون رشد بیشتر هم بشود؟
▪ هورمون رشد در زمان خواب و در زمانی كه ورزش می‌كنیم ترشح بیشتری دارد و یكی از دلایلی كه ما به كودكان توصیه می‌كنیم ورزش‌ كنند، همین است. با ورزش، حالت استرس پیش می‌آید و باعث می‌شود هورمون افزایش ترشح داشته‌باشد و رشد بچه‌ها را به دنبال داشته‌باشد. در زمان بلوغ، هم تحت اثر هورمون‌های جنسی ما بیشترین ترشح هورمون رشد را داریم.
● ترشح زیاد از حد هورمون رشد، آیا بیماری خاصی را پدید می‌آورد؟
▪ بله، هر گونه اختلالی در ترشح منظم آن، مشكل‌زاست. اگر هورمون رشد در دوره قبل از بلوغ بیش از حد ترشح شود، سبب بلندقدی بیش از حد می‌شود. چون صفحات رشد در استخوان‌ها باز هستند. این بیماری ژیگانتیسم نام دارد و خیلی شایع نیست. حالا‌ اگر ترشح هورمون بعد از بلوغ زیاد شود، چون صفحات رشد بسته شدند فقط بافت نرم بدنمان بزرگ می‌شود. البته این بیماری كه اكرومگالی نام دارد نیز زیاد شیوع ندارد.
● علایم این بیماری چیست؟
▪ تنگ شدن انگشتر در انگشتان، تغییر بی‌رویه سایز كفش‌ها و تغییرات چهره بیمار كه با بزرگ شدن لب‌ها و بینی و در كل خشن شدن صورت شخص همراه است، از جمله علامت‌های بیرونی این بیماری هستند. همان طور كه گفتم‌همه این علا‌مت‌ها به علت بزرگ شدن بافت نرم هستند.
● علایم داخلی هم دارد؟
▪ بله، ممكن است بیمار علاوه بر علایم بیرونی، به فشار خون و یا دیابت مبتلا شود و یا از تعریق زیاد شكایت كند. اما معمولا‌ این بیماران شكایت خاصی ندارند و به صورت اتفاقی به وسیله خانواده و یا پزشك تشخیص داده می‌شوند.
● هیپوفیز به تنهایی در رشد مؤثر است یا عوامل دیگری هم دخیل هستند؟
▪ برای اینكه این هورمون رشد بهترین تأثیر را بگذارد، باید محیط بدن آماده باشد. مثلا اگر شخصی دیابت كنترل نشده دارد یا كم‌كاری تیروئید دارد و درمانش نكرده و یا در دوره بلوغ هورمون‌های جنسی‌اش افزایش ترشح به هر دلیلی نداشته باشند، این عوامل، محیط را برای ترشح و اثر خوب هورمون رشد مهیا نمی‌كند. پس اندام‌های دیگر هم باید به دنبال صادر شدن دستور ترشح هورمون خاص خود از هیپوفیز، آن‌قدر سالم باشند كه بتوانند آن هورمون را بسازند و در خون آزاد كنند تا در این چرخه نقصی به وجود نیاید. مثلا تیروئید اگر دستور را درست از هیپوفیز بگیرد و هورمون‌های خودش را به موقع بسازد و ترشح كند، متابولیسم بدن كنترل می‌شود و افزایش می‌یابد.

دكتر منوچهر نخجوانی، استاد دانشگاه علوم پزشكی تهران
‌الهه رضائیان

منبع : روزنامه سلامت