نگاهی به قالی سبزوار

قالی بافی در سبزوار پیشینه ای كهن دارد به گفته آگاهان حدود یك قرن از قالی بافی در این شهرستان می گذرد بعضی منابع نیزاین سابقه را تا قرن
هشتم و دوره تیموریان نیز ذكر نموده اند .
براساس امارهای موجود در سال ۱۳۴۰ خورشیدی حدود پنجاه دستگاه قالی فقط در شهر سبزوار و حومه آن وجود داشته و به تولید می پرداخته است
در سال ۱۳۴۴ تعداد دار قالی در سبزوار و اسفراین به ۱۱۰ دستگاه رسیده است در آنها ۳۶۷ كارگر به بافت اشتغال داشته اند درسال۱۳۵۴ تعداد ۸۷۰
دستگاه در سبزوار وجود داشته كه ۳۱۷۰ كارگر روزگار به كار بافندگی قالی میگذرانده اند.
این حرفه در سال ۱۳۵۶ افزایش قابل ملاحظه ای پیدا كرده است وبخصوص در روستاها افزایش یافته است در این سال در خود سبزوار كار گاههای
عمده و دسته جمعی اندك بوده است و هر كار گاه از ۴ تا ۵ دستگاه تجاوز نمی كرده است در حالی كه در خارج شهر در روستاهایی مانند مزینان -عوض
-وقرقولی كارگاههای دسته جمعی وعمده بافی به تولید قالی می پرداخته است.
از سال ۱۳۵۷ كارگران و علاقه مندان به این حرفه به طور فوق العاده افزایش پیدا كرد تا انجا كه بعضی از آمارها در سال۱۳۶۱ به وجود حدود۱۰۰۰۰
دستگاه قالی بافی در حوزه شهرستان سبزوار با حدود ۴۰۰۰۰ كارگر اشاره دارد ولی متاسفانه بعد از آن رو به كاستی نهاد چنانكه طی جدولی كه دركتاب برگی از قالی خراسان آمده دارهای قالی سبزوار را در سال۱۳۶۰-۶۳۹۱واحد شمرده در حالی كه در همان منبع در سال ۱۳۶۸ تعداد دارهای قالی
به ۵۸۵۹ عدد تقلیل یافته است كه اصلی ترین دلیل كاهش آن نداشتن سرمایه كافی/ گران بودن مواد اولیه و در نتیجه از دست دادن بازار بوده است
مواد اولیه:
مواد اصلی برای بافت قالی , پشم ونخ بوده اخیرا در این شهرستان بر آن دو ابریشم را هم باید افزود پشم خراسان از قدیم به عنوان پشمی مرغوب مطرح بوده است
تا انجا كه هانس ای.وولف نویسنده كتاب صنایع دستی كهن ایران با اعتقاد به این كه كیفیت و مرغوبیت پشم در نواحی مختلف ایران فرق می كند با تایید این مطلب
می افزاید : عالی ترین پشم قالی در كردستان و ناحیه كرمانشاه در غرب و خراسان در خاور ایران به دست می اید .
سبزوار بعد از مشهد دومین شهر استان است كه كار خانه پشم ریسی در ان تاسیس شده است در سال ۱۳۵۴ از نه واحد پشم ریسی در خراسان هفت واحد
مربوط به مشهد ودو واحد مربوط به سبزوار بوده است.
پنبه سبزوار مرغوب است در سال ۱۳۳۵ كارخانه پنبه پاك كنی سبزوار شروع به كار كرده است وبراساس آمار بهره برداری از دو كارخانه پنبه پاك كنی
موجود در این شهرستان میزان تولید پنبه در سال ۵۳ -۵۴ بالغ بر ۸۰۰۰ تن بوده است .
مرغوب ترین نخ مرسوم به نخ گیتی بوده و بیشترین مصرف را در تار و پود قالی داشته است .
طرح ونقش:
نقشه هایی كه در قالی بافی سبزوار معمول بوده و هست به قرار زیر است :
۱) نقشه چهار فصل
۲)افشان كه دارای گلهای درشت است
۳)جقه ای گل ریز
۴) نقشه كاشی
۵) نقشه كاشی تنگی كه گوشه های قالی دارای طرح كاشی و وسط به صورت تنگ است
۶) اسلیمی(دهن اژدها)
۷) نقشه تخته جمشید
۸) نقشه كاشمری یكسره
۹) تنگی تمام
۱۰) زیر خاكی(كاسه كوزه)
۱۱) نقشه ای نائین و ورامین
در روزگار گذشته طرح كاشی بیشتر از همه معمول بود و بعد از آن تنگی گلدانی هم رواج داشت و گاهی هم طرحهای تخت جمشید افشان و شیخ صفی
و بته جقه ای لجك ترنج نیز مورد استفاده قرار میگرفت .
طرح دیگر رایج در سبزوار كه حدود ۲۷ سال پیش مورد استفاده بوده و تا به امروز هم كم و بیش ادامه دارد طرح شیخ چشمی است این طرح توسط
شیخ چشمی استاد بافنده سبزواری از كرمان خریداری ودر سبزوار معمول شد و اغلب در زمینه لاكی بافته می شود .
به هر جهت امروزه امروز طرح خاص قالی نائین و ورامین مورد استفاده قرار می گیرد.
رنگ:
رنگ به دو صورت طبیعی و مصنوعی است .
رنگهای طبیعی شامل قرمز دانه به دو صورت شراب كش و گچ كش است علاوه بر ان روناس -نیل - كاج- گردو- پوست انار نیز معمول می باشد
در گذشته رنگرزی توسط استاد قالی باف و به وسیله دست و پاتیل یا توسط رنگرزان در كارگاههای رنگرزی صورت می گرفت.
رنگهای مورد استفاده در قالی بافی سبزوار بیش از بیست نوع است كه عبارتندد از:
لاكی -سرمه ای - آبی -ماستی - زنگاری - نخودی - سفید- خرمائی- بیدمشكی- قهوه ای- تخماشی- شكری سفید- شیری قرمز- گل خار- آتشی- ماشی
پیازی- جوزی- عبایی- علفی- پازری- و... می باشد.
در قالی با فی سبزواراز گره تركی استفاده می كردند در سبزوار برای گره از اصطلاح ایلمك مرسوم است هر ۱۲۰۰۰ ایلمك یك مقاط می شود.
قالی های قدیمی تر بین ۳۰ تا ۳۵ رج داشته ولی امروزه بین ۲۵تا ۳۵رج در حال تغییر است
ابزار كار:
۱) قلاب
۲) القاش كش : وسیله ای برای كشیدن پود
۳) دفه ( شانه)
۴) قیچی
۵) قاشی برای پرداخت
۶) راسته به در كن
ضمنا پرداخت به دو صورت ماشینی و دستی صورت می گیرد
دستگاه قالی:
دارهای قالی مرسوم در این شهرستان عبارتند از :
۱) اچاری ۵ تكه است سه تا چوب دارد و دو تا پیچ
۲) پیچی یا جكی كه امروزه بیشتر مرسوم است
۳) گازی دو تكه است دو تا شمع دارد دو تا قورباغه و دو تا گاز كه گازها توسط وسیله ای به نام پتك سست یا محكم می شود
۴) دار آهنی كه در حال حاضر بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد.

نازیلا اكبری و اعظم بهمنیار
عبد الله احراری

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران