باروری ابرها دستاوردی ارزشمند و نوین

از زمانی‌که ابلاغ آقای مهندس زنگنه وزیر وقت نیرو خطاب به آقای دکتر سمسار یزدی در مورد راه‌اندازی مرکز ملی باروری ابرها صادر گردید، بیش از ده‌سال می‌گذرد. در این ده سال اقدامات فراوانی در زمینه کسب دانش فنی باروری ابرها، ایجاد مرکزی تحت عنوان مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها، خرید هواپیما و تجهیزات مخصوص بارور کردن ابرها، تهیه رادارهای هواشناسی و... صورت گرفته است که خلاصه آن را از زبان آقای دکتر سمسار یزدی مجری طرح باروری ابرها می‌شنویم:
● چه شد که آقای مهندس زنگنه این ابلاغ را برای شما صادر کردند؟
▪ واقعیت این است هنگامی‌که دستور مذکور را دریافت کردم، اینجانب نیز متعجب شدم. هیچ‌گونه آمادگی قبلی نداشتم. چرا که به‌عنوان مدیرکل امور آب استان یزد مشغول فعالیت بودم و فکر نمی‌کردم که در ستاد وزارتخانه، ناگهان قرعه به نام اینجانب درآید. البته با پرس و جوهائی که بعداً از طریق معاونت وقت امور آب وزارت نیرو ”آقای مهندس وکیلی“ کردم، مشخص شد که علت آن فعالیت‌هائی بوده است که استان یزد به‌صورت مقطعی و متفرقه در زمینه باروری ابرها در ارتفاعات شیرکوه و با استفاده از ژنراتورهای زمینی داشته است و علاقه داشتند این فعالیت‌ها منسجم‌تر ادامه پیدا کند.
● شما چه کردید؟
▪ اینجانب دو راه‌حل در مقابل خودم داشتم. اول آنکه از ستاد عذرخواهی نمایم و اعلام نمایم گر چه ایده مذکور بسیار زیباست، ولی چون نه بودجه‌ای دارد و نه ساختمانی و نه پرسنلی، اینجانب از انجام آن معذورم. دوم آنکه به یاری خداوند دست‌ به‌کار شوم و سعی نمایم این مرکز را راه‌اندازی نمایم.
● به‌نظر می‌رسد راه‌حل دوم را انتخاب کردید؟
▪ بله دقیقاً همین‌طور است. علیرغم مشکلات فراوانی که داشت موضوع راه‌اندازی مرکز را جزء برنامه‌های خود قرار دادم و ضمن آنکه اداره امور آب استان یزد را عهده‌دار بودم، سعی نمودم با همکاری شرکت آب منطقه‌ای استان و مسئولین کشوری و محلی فعالیت باروری ابرها را در کشور نهادینه نمایم. خوشبختانه آقای مهندس سفید استاندار وقت یزد، همکاری بسیار خوبی با اینجانب به‌عمل آوردند و ساختمانی را بدین‌منظور در اختیار مرکز قرار دادند. آقای مهندس وکیلی معاونت وقت آب وزارت نیرو برای افتتاح ساختمان به یزد مسافرت کردند و یادم هست در مراسم افتتاح و در جواب اینجانب که از ایشان درخواست ردیف بودجه و امکانات کرده بودم، پاسخ دادند ما چک سفید امضاء به دکتر می‌دهیم تا مرکز باروری ابرها را راه‌اندازی کند. گرچه پولی و چکی در کار نبود، ولی اظهارات ایشان که حاکی از حمایت معنوی وزارت نیرو بود، قوت قلبی برای اینجانب در انجام کارها شد.
● به‌نظر می‌رسد اگر بخواهیم راجع به سابقه تشکیل این مرکز صحبت کنیم، خود به یک مصاحبه جداگانه احتیاج دارد و ما به سئوالات فنی خودمان نخواهیم رسید.
▪ بله همین‌طور است من صرفاً خواستم این موضوع را اعلام کنم که چنانچه انسان اراده کند و چنانچه انگیزه داشته باشد می‌تواند با یک ابلاغ که در حد یک کاغذ است، فن‌آوری جدیدی را در کشور مستقر نماید. خداوندگار را شاکرم که انگیزه و توان لازم را برای بنیان نهادن و راه‌اندازی چنین فعالیت اساسی در کشور به اینجانب عطا فرمود و از تمام مدیران کشور از جمله وزراء محترم نیرو و معاونین آب وزارتخانه و مسئولین محترم سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد که در این مسیر ده‌ساله این حرکت را مورد حمایت قرار دادند تشکر نمایم. به‌ویژه آنکه آقای دکتر زرگر در دوره‌ای که معاونت امور آب وزارت نیرو را عهده‌دار بودند نقش مؤثری در پیشبرد اهداف طرح باروری ابرها ایفا نمودند.
خدا را شاکرم که به نام وی از یک کاغذ شروع کردیم و بعد از گذشت ده‌سال موضوع باروری ابرها از جایگاهی ویژه در کشور و منطقه برخوردار است.
از مرکزی تحت عنوان مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها، با نیروی انسانی آموزش‌دیده و با امکانات لازم در زمینه بارور کردن ابرها برخورداریم. کما اینکه در سال آبی ۸۶ ـ ۸۵ در مساحت قریب یک‌سوم مساحت کشور این فعالیت را انجام دادیم.
● صحبت از سال آبی ۸۶ ـ ۸۵ داشتید. قبل از اینکه بحث فعالیت‌های اخیر شما را باز کنیم بفرمائید اصولاً فعالیت باروری ابرها جزء وظایف وزارت نیرو است و یا اینکه سازمان هواشناسی بایستی به آن می‌پرداخت. استناد شما چیست؟
▪ وزارت نیرو براساس ماده ۱۹ قانون ملی شدن آب‌ها و ماده ۲۹ قانون توزیع عادلانه آب، وظیفه استحصال آب از طریق باروری ابرها را به‌عهده دارد. به‌جزء این مواد قانونی، صورت‌جلسه‌ای نیز با سازمان هواشناسی مبادله گردیده که براساس آن وظیفه تحقیقات در خصوص باروری ابرها به‌عهده سازمان هواشناسی است و وظیفه انجام مطالعات و اجراء پروژه‌های باروری ابرها را وزارت نیرو عهده‌دار گردیده است. صورت‌جلسه مذکور که در تاریخ ۲۹/۶/۷۷ تنظیم شده است به امضاء آقای دکتر نوریان ریاست محترم سازمان هواشناسی کشور، آقای دکتر زرگر معاونت وقت وزارت نیرو و مرحوم آقای شمس معاونت وقت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور رسیده و از همان زمان مبنای عمل قرار گرفته است و تاکنون برهمان اساس عمل شده است کما اینکه موافقتنامه‌هائی که در مورد مطالعه و اجراء طرح با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور مبادله گردیده بر مبنای همان صورت‌جلسه تنظیم گردیده‌اند. همچنین هیئت محترم وزیران طی مصوبه‌های سفرهای استانی من‌جمله در استان خراسان رضوی و یزد، در خصوص اجراء پروژه باروری ابرها توسط وزارت نیرو تأکید نموده‌اند.
● حال بفرمائید در شش ماهه گذشته چه اقداماتی انجام داده‌اید و اصولاً چه مناطقی را تحت پوشش داشته‌اید؟
▪ پروژه باروری ابرها در سال آبی ۸۶ ـ ۸۵ با استفاده از دو فروند هواپیمای مجهز به تجهیزات مخصوص باروری ابرها، از ابتداء آذرماه ۸۵ در محدوده‌ای به شعاع ۴۰۰ کیلومتر از مرکز یزد که شامل استان‌های یزد، کرمان، فارس، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و بخش‌هائی از استان‌های خراسان رضوی و جنوبی، قم و سمنان می‌گردد، به اجراء درآمده است و این عملیات تا اردیبهشت ماه سال ۸۶ تداوم خواهد داشت.
همچنین در طول دوره عملیات نسبت به راه‌اندازی مجدد رادارهای هواشناسی مستقر در استان‌های یزد و کرمان اقدام و سایت راداری کوه‌پایه اصفهان نیز به بهره‌برداری رسید. این رادارها می‌توانند کلیه سیستم‌های ورودی از غرب و جنوب‌غرب کشور به منطقه عملیاتی را رصد کرده و مشخصات دقیق آنرا شامل ارتفاع ابر، ضخامت و تراکم آن، برش‌های افقی و عمودی از ابرها، میزان بارش لحظه‌ای و تجمعی و نقاط حادثه‌زا در ابر را بررسی نموده و جهت تصمیم‌گیری در خصوص عملیات باروری ابرها در اختیار بگذارند. همچنین در سال‌جاری تأکید زیادی بر روی آموزش نیروهای ایرانی و انتقال دانش فنی شده است و این نیروها از توان علمی و تجربی خوبی برخوردار گردیده‌اند.
● چرا منطقه مرکزی کشور که از نظر اقلیمی دارای بارندگی کمتری است را برای اجراء عملیات باروری ابرها انتخاب نموده‌اید؟
▪ این درست است که مناطق شمال و غرب و جنوب‌غرب کشور از نظر بارندگی وضعیت بهتری دارند، ولی باید توجه شود که مناطق مرکزی کشور دارای نیاز آبی بیشتری هستند. و بدین جهت لازم است تا نسبت به تأمین آب مورد نیاز منطقه اقدام نموده و روند کاهش سطح آب‌های زیرزمینی سفره‌های آبی منطقه را متوقف نمود. زیرا حیات در این منطقه بستگی کامل به وجود آب دارد. ضمن آنکه براساس برنامه درازمدت، مرکز باروری ابرها بایستی قادر باشد تا کل کشور را تحت پوشش فعالیت‌های خود قرار دهد. توجه داشته باشیم که یکی از نکات مهم در طراحی و اجراء پروژه‌های باروری ابرها، نیاز آبی منطقه و تأثیر اقتصادی اجراء پروژه باروری ابرها می‌باشد که این نکات در طراحی منطقه اجراء عملیات باروری ابرها در نواحی مرکزی کشور نقش ویژه‌ای داشته است. طرح باروری ابرها در قالب یک طرح مطالعاتی و اجرائی و در طول دوره اجراء عملیات، ظرفیت باروری‌سازی ابرها در منطقه را بررسی نموده و سپس نتایج به‌دست آمده، به‌همراه تأمین امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، بستری جهت اجراء عملیات باروری ابرها در سایر نقاط کشور فراهم می‌سازد.
● بعضی از کارشناسان، پروژه باروری ابرها را در ایران ناموفق می‌دانند. شما به‌عنوان مجری پروژه چه نظری دارید؟
▪ پروژه باروری ابرها از نظر علمی، فنی و اجرائی از موفق‌ترین پروژه‌های اجراء شده در سطح کشور می‌باشد و علاوه بر اجراء موفقیت‌آمیز عملیات بارورسازی ابرها، موفق شده‌ایم تا امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری موردنیاز جهت اجراء مؤثر و گسترده پروژه در سطح کشور را فراهم آوریم. در خصوص استحصال آب نیز ما در پروژه‌های اجراء شده قبلی باروری ابرها، به نتایج بسیار خوبی دست یافته‌ایم و راندمان افزایش بارش حتی بالاتر از انتظار می‌باشد. لازم به‌ذکر است که جمع آب مازاد استحصال شده در پروژه‌های قبلی بالغ بر ۵/۴ میلیارد مترمکعب می‌باشد که با توجه به محدودیت منابع آب در مناطق مرکزی کشور رقم قابل توجهی است.
در خصوص پروژه سال‌جاری باروری ابرها چون پروژه به اتمام نرسیده است، نمی‌توان رقمی را اعلام نمود و به محض اتمام پروژه و بررسی‌های آماری مبتنی بر روش‌های علمی، نتیجه آن اعلام می‌گردد. نکته‌ای که در این‌خصوص لازم است ذکر شود، آنکه بررسی راندمان پروژه از طریق تجزیه و تحلیل نتایج و با استفاده از روش‌های شناخته شده بین‌المللی و بر مبنای رابطه همبستگی و آمار تاریخی صورت می‌گیرد و بدین منظور باید اطلاعات کافی از نقاط مورد باروری و جهت حرکت سیستم ابری وجود داشته باشد و براساس آن مناطق تحت تأثیر پروژه باروری ابرها مشخص گردند. مضافاً آنکه هر چه تجزیه و تحلیل نتایج در یک دوره زمانی بلندمدت‌تر یعنی پنج یا ده‌ساله بررسی گردد، تا شرایط مختلف آب و هوائی و دوره‌های ترسالی و خشکسالی لحاظ شود، مطلوب‌تر خواهد بود. لازم است اضافه کنم که بدون در نظر گرفتن مباحث علمی فوق و بدون داشتن اطلاع دقیق از پروژه باروری ابرها، هرگونه اظهار نظر پیرامون موفق بودن و یا ناموفق بودن پروژه‌های اجراء شده، برداشت‌های شخصی قلمداد گردیده و فاقد هرگونه وجاهت علمی است. آنچه اینجانب به‌عنوان نماینده مجری طرح باروری ابرها می‌توانم اعلام نمایم این است که پروژه‌های باروری ابرها کاملاً موفق بوده است و نتایج به‌دست آمده از اجراء پروژه باروری ابرها و میزان آب استحصالی پروژه سال‌جاری نیز پس از اتمام عملیات، به اطلاع عموم خواهد رسید.
● در خصوص باروری ابرها چه تحقیقاتی صورت داده‌اید و نتایج آن چیست؟
▪ همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، تحقیقات باروری ابرها به‌عهده سازمان هواشناسی کشور است و مطالعه و اجراء پروژه باروری ابرها به‌عهده وزارت نیرو قرار گرفته است. بنابراین اطلاعات مربوط به تحقیقات انجام شده در زمینه باروری ابرها را که دارای مؤلفه‌های متعددی می‌باشد می‌تواند از سازمان هواشناسی دریافت نمود. به هر حال عرصه بسیار وسیعی در زمینه تحقیقات در پیش روی سازمان هواشناسی کشور قرار دارد که امیدوارم به آن پرداخته و نتایج تحقیقات خود را در اختیار جامعه علمی کشور از جمله مرکز باروری ابرها قرار دهند. وزارت نیرو طی سال‌های گذشته غیر از انجام پروژه‌های متعدد مطالعات امکان‌سنجی باروری ابرها در استان‌های خراسان، سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس، یزد، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان، قم، سمنان، تهران و گیلان اقدام نموده است و سازمان هواشناسی نیز مطالعاتی در خصوص امکان‌سنجی باروری ابرها در استان خراسان ارائه نموده که هر چند جنبه تحقیقاتی کمتری دارد، معذالک مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
● زمینه‌های تحقیقاتی باروری ابرها چیست و کلاً باروری ابرها در کشور چه موقعیتی دارد؟
▪ زمینه‌های تحقیقاتی باروری ابرها شامل فیزیک ابر، دینامیک ابر، مواد باروری و میزان تأثیر آن، میزان آئروسل‌های موجود در هوا، میزان آب و یخ موجود در ابر، تغییرات سیستم‌های ابری در کشور و نقش ارتفاعات بر روی آن و موارد مشابهی می‌باشد که اکثراً نیازمند در اختیار داشتن آزمایشگاه هوائی و زمینی، رادارهای هواشناسی و گستردگی ایستگاه‌های جو بالا (رادیو سوند) می‌باشد و تا جائی‌که بنده اطلاع دارم، جنبه‌های تحقیقاتی باروری ابرها در کشور مورد بی‌مهری قرار گرفته است. معذالک با توجه به توان اجرائی و تجربیات این مدت، ما آمادگی داریم تا با سازمان هواشناسی در خصوص انجام پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، همکاری نمائیم.
● تا چه میزان از متخصصین داخلی در زمینه باروری ابرها استفاده می‌شود؟
▪ قبل از آنکه به متخصصین داخلی پرداخته شود، بایستی فن‌آوری باروری ابرها تعریف شود. فن‌آوری باروری ابرها دارای دو بعد است. بعد نظری و بعد تجربی.
بعد نظری آن شامل علومی نظیر فیزیک ابر، ترمودینامیک، علم هواشناسی، علم مربوط به رادار (مکانیک و الکترونیک)، علم مربوط به مواد تزریق‌شونده در ابر و... می‌شود. همچنین بعد تجربی آن مربوط می‌شود به نحوه اجراء عملیات، زمان و مکان تزریق، نحوه کار با تجهیزات اندازه‌گیری و تجهیزات مربوط به رادار هواشناسی، نحوه انتخاب مناطق شاهد و هدف، مدیریت طراحی و اجراء عملیات و... . بنابراین وقتی می‌توانیم مدعی برخورداری از این فن‌آوری باشیم که هم بر تئوری و هم بر عمل، تسلط کافی داشته باشیم. یعنی در واقع ترکیب علم و تجربه است که فن‌آوری باروری ابرها را تشکیل می‌دهد. پرواضح است که ترکیب علوم فوق و چاشنی نمودن تجربه با آن و به‌کارگیری آن در دانش باروری ابرها در کشور ایران، جدید است.
اولین لازمه استفاده از متخصصین ایرانی، وجود نیروی انسانی متخصص است که متأسفانه کشور ایران در زمینه تجربه باروری ابرها که بعد اصلی فن‌آوری آن را تشکیل می‌دهد، از توانائی لازم ”در ابتداء کار“ برخوردار نبوده است، به‌نحوی‌که به‌جزء کارشناسان آموزش‌دیده مرکز باروری ابرها، تعداد سایر افراد مسلط بر تئوری باروری ابرها و به‌طور کلی تعدیل آب و هوا در کشور از انگشتان دست تجاوز نمی‌کرده است مضافاً اینکه همان محدود افراد نیز تجربه‌ای در خصوص اجراء پروژه‌های باروری ابرها و تطابق آن با شرایط کشور ایران نداشتند و از طرف دیگر دارای مشغله فراوانی در بخش‌های مختلف بودند.
بنابراین چاره‌ای جزء عقد قرارداد با یک کشور مسلط بر این علم وجود نداشته است که به یاری حق و ضمن اجراء پروژه‌های باروری ابرها، موفق شده‌ایم دانش فنی مربوطه را در ظرف چند سال گذشته به کشور وارد کنیم و نیروی انسانی آموزش‌دیده مرکز باروری ابرها نیز ثمره آموزش و انتقال این دانش فنی است که طی سال‌های گذشته فراهم گردیده است. از نکات مهم دیگر، تأمین سخت‌افزار من‌جمله هواپیماهای مخصوص، رادارهای هواشناسی و آموزش کاربرد آنها در پروژه می‌باشد که تنها از طریق اجراء پروژه‌ای مشترک با طرف خارجی به‌دست آمده است. در خصوص انتخاب مشاور روسی، تأکید می‌کنم که کشور روسیه از دانش و تجربه بالائی برخوردار است به‌نحوی‌که در بعضی از ابعاد علم تعدیل آب و هوا حرف اول را در دنیا می‌زنند و لذا انتخاب مشاور روسی به‌عنوان همکار با توجه به توان علمی و اجرائی آنها و هزینه‌های پیشنهادی از ناحیه آنان و از طرف دیگر محدودیت بودجه‌ای که در اختیار داشته‌ایم بهترین گزینه بوده است.
● آیا از روش ابتکاری یک مخترع ایرانی که اخیراً در جشنواره‌های جهانی نیز جوایزی دریافت کرده است استفاده می‌کنید؟
▪ روش‌های موجود در جهان نتیجه تحقیقات و اجراء پروژه‌های در مدت شصت سال است و هر روشی جدید باید با بررسی میزان تأثیر آن، اثرات شیمیائی و زیست‌محیطی و قابلیت اجرائی و جنبه اقتصادی آن توأم باشد. روش پیشنهادی مخترع ایرانی مورد اشاره، هنوز در مرحله ایده مقدماتی است و بررسی‌های فوق‌الذکر صورت نگرفته است. با این‌وجود، وزارت نیرو اعلام آمادگی کرده تا همکاری لازم را در خصوص بررسی جامع‌تر، پیرامون ایده مذکور به‌عمل آورد و در این راستا پیشنهاد همکاری مشترک به ایشان ارائه گردیده است که پیشنهاد مذکور توسط نامبرده تحت بررسی است.
● به‌عنوان آخرین سئوال بفرمائید در خصوص مه‌زدائی و مبارزه با تگرگ چه اقداماتی انجام شده است؟
▪ مه‌زدائی و مبارزه با تگرگ از قابلیت‌های پروژه‌های تعدیل آب و هوا می‌باشد. لیکن تجهیزات مخصوصی را نیز می‌طلبد. من‌جمله برای مبارزه با تگرگ باید از راکت‌های مخصوص که از زمین یا از هواپیما شلیک می‌شود استفاده نمود. با این‌حال، این موارد جزء وظایف و مسئولیت‌های وزارت نیرو نیست و ما در این زمینه اقدام عملی انجام نداده‌ایم و در صورتی‌که این مسئولیت به وزارت نیرو واگذار گردد و امکانات مورد نیاز نیز تأمین شود، با توجه به امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری که در اختیار ماست آماده همکاری هستیم.

منبع : ماهنامه مهرآب