کلیسا و لویاتان

آن گاه عیسی به شاگردانش گفت: این را بدانید كه ورود یك ثروتمند به ملكوت خداوند بسیار مشكل است، باز هم می گویم، عبور شتر از سوراخ سوزن آسان تر است از وارد شدن ثروتمند به ملكوت خداوند.» سوره ۱۹ آیه های ۲۳ و ۲۴
این سخن از انجیل، تنها یكی از مواردی است كه دستمایه الهیات رهایی بخش، در برخورد با سرمایه داری قرار گرفته است و برهمین اساس، الهیات رهایی بخش در برخورد با سرمایه داری به نقد ریشه ای آن می پردازد و حتی فراتر از آن رفته و به انكار نظام سرمایه داری در كلیت آن می پردازد. با این همه در برخورد با دولت و قدرت سیاسی، الهیات رهایی بخش یكی از انواع دیدگاه های كلیسا در غرب، در مواجهه با دولت است.
بر همین اساس در برخورد با مسئله ای به نام سرمایه داری در غرب، گرایش های مسیحی را می توان به سه گروه عمده تقسیم كرد:
۱ الهیات لیبرال محافظه كار، ۲ الهیات اصلاح طلبان ۳ الهیات رهایی بخش. هر یك از این گرایش های سه گانه در رویارویی با سرمایه داری كه مبتنی بر فردگرایی، سود، رقابت، مالكیت خصوصی و... است به تٲمل در تعالیم مسیحی، انجیلی خود پرداخته و در واكنش به سرمایه داری به بررسی چگونگی تطبیق یا تقابل آموزه ها و پتانسیل سنت فكری خود با پدیده مدرن سرمایه داری ناچار به موضع گیری شده اند. الهیات لیبرال محافظه كار كه عمدتا و به خصوص در میان پروتستان های انجیلی بسیار نفوذ دارد بسیار متاثر از همان دیدگاهی است كه ماكس وبر در تحلیل درخشان خود از رابطه سرمایه داری و پروتستانی دارد.
در این رابطه و مطابق این دیدگاه ثروتمند شدن یك ارزش مسیحی تلقی می شود و ثروتمندان مقرب ترند، به این ترتیب شعار آنان این كلام مقدس است «عشق به خویشتن به خاطر خداوند» كه به این ترتیب برای فردیت به مفهوم مدرن آن و مالكیت خصوصی اهمیت زیادی قائل می شوند. در این رابطه است كه دولت سرمایه داری كه مدافع مالكیت خصوص است مایه رفاه جامعه مسیحی تلقی می كنند و تقریبا هیچ گونه تضادی میان خوانش خود از كتاب مقدس و سرمایه داری نمی بینند. بنابراین از نظر سیاسی این گروه مدافع وضعیت موجود بوده و جانبدارانه به دولت سرمایه داری نگاه كرده و چون طرفدار «دولت حداقل» هستند زیرا كه دولت بزرگ و مداخله گر چه توتالیتر و چه حتی دولت رفاه، را مخل حقوق فردی قملداد می كنند از نظر سیاسی نولیبرال بوده و همان طور كه گفته شد از ایده «كوچك شدن دولت» دفاع می كنند. این گرایش به خصوص در كشور آمریكا به صورت راست نو مسیحی فعال است.
وجه معنوی اندیشه مسیحی در این دیدگاه، كاملا جنبه فردی و مشخصی پیدا می كند و به تعبیر والتر بنیامین «از ظاهر شدن در انظار عمومی خجالت می كشد و قایم می شود» كه مقصود بنیامین وجه معنوی اندیشه مسیحی لیبرال محافظه كار است. اما دیدگاه اصلاح طلبانه مسیحی اعتقاد دارد كه سرمایه داری در بسیاری موارد با اصول مسیحیت و انجیل تطابقی ندارد ولی می شود كه دو طرف ماجرا با تعدیل بعضی از دیدگاه های خود روند همكاری كلیسا و دولت را شدت ببخشند. به نظر می رسد كه این دیدگاه به رغم نقد موضعی سرمایه داری، نسبت به بهبود وضعیت جامعه مسیحی در نظام سرمایه داری خوشبین است با این همه این گرایش نسبت به فقر و اختلاف طبقاتی حاد حساس است و از ایده دولت رفاه دفاع می كند. دولتی كه موظف است نسبت به رفع نارسایی های اجتماعی و اقتصادی اقدام كند.
این دیدگاه مورد پشتیبانی مسیحی های سیاسی آمریكای شمالی و سوسیال مسیحی در كلیسای كاتولیك و همچنین بخش های قدرتمند نزدیك به واتیكان است با این همه به نظر می رسد به طور كلی سنتی اروپایی است كه برآیند سیاسی آن در صورت كسب قدرت سیاسی منجر به دولت رفاه می شود. به نظر می رسد این دیدگاه در انگلستان قدرت بیشتری دارد و رشد تمایلات مذهبی در حزب كارگر انگلستان حزب حاكم در اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی ناشی از نفوذ این دیدگاه در محافل سیاسی انگلستان است. همچنین تشابهات زیادی میان دیدگاه های سیاسی این گرایش با اندیشه های موسوم به «راه سوم» آنتونی گیدنز دیده می شود كه همچنان كه گفته شد هر دو گرایش و دیدگاه، نفوذ زیادی به حزب كارگر انگلستان دارند.اما دیدگاه سوم یعنی الهیات رهایی بخش بیشتر خوانشی از كتاب مقدس را مدنظر قرار می دهد كه در دفاع از بینوایان و فقیران باشد. این دیدگاه تلقی ای كه از مفهوم رستگاری مسیحی دارد را مترادف با مفهوم رهایی می گیرد كه عبارت است از رهایی محرومان از ستم سرمایه داران. و رستگاری را صرفا آن دنیایی در نظر نمی گیرد و امكان تحقق آن را در این دنیا، نیز پیگیرانه دنبال می كند. همچنان كه گفته شد این دیدگاه مفهوم رستگاری را معادل مفهوم رهایی در نظر می گیرد.

نادر شهریوری

منبع : روزنامه شرق