چگونه از فرصت ماه رمضان، بهره بیشتر ببریم؟

بزرگان، پیوسته ماه شعبان را مقدمه ورود به «ضیافهٔ‏الله‏» در ماه رمضان دانسته‏اند.
از این‏رو، کسب آمادگیهای فکری و روحی برای درک هر چه بیشتر فیض معنوی‏از این «مهمانی خدا»، لازم است.
برنامه‏ریزی برای استفاده از این فرصت ناب، ضروری است و اینکه چه باید کرد؟
چه می‏توان کرد؟ چه کاری بهتر و با فضیلت‏تر است؟ سؤالاتی است که برای یک مؤمن‏دل‏آگاه مطرح است. در این نوشته، با گوشه‏هایی از «آداب بهره‏وری بهتر از ماه رمضان‏»آشنا می‏شویم:
۱) خودسازی
همه برنامه‏های دینی برای تربیت نفس و تهذیب اخلاق و الهی شدن و وارسته گشتن است. ماه مبارک رمضان، فرصتی مناسب برای چنین کاری است. کنترل امیال و خواسته‏ها، مهارزدن بر غرایز طوفانی و خشمها و شهوتها و تمنیات نفسانی از آن جمله است. یافتن حالات روحانی و معنوی در توجه بیشتر به عبادت و نیایش و ذکر، ثمره درک فیض این ماه است. «توبه‏»، برنامه مهم دیگری است که در این ماه می‏توان داشت و از گناهان پاک شد و «استغفار» و «احیاء» در «شبهای قدر» را وسیله آن قرار داد.
کسانی که هشیار و بصیر باشند، رمضان را فرصتی برای یک «تحول اخلاقی و روحی‏» در زندگی خویش قرار می‏دهند. رسول خدا(ص) نیز در «خطبه شعبانیه‏» بر محورهای عمده‏ای در پیشواز از ماه رمضان تاکید فرمود که مسائل اخلاقی و دوری از گناه و انجام وظایف در قبال خدا و مردم و عبادات شرعی از جمله آنهاست.
۲) دین‏شناسی
آشنایی با معارف دینی، چه در حیطه مباحث اعتقادی، چه اخلاقی و تربیتی و اجتماعی، برای یک مسلمان، بخصوص «جوان‏»، ضروری است. برای تامین این «نیاز»، همه ایام و فصول سال مناسب است، ولی حال و هوای ماه مبارک و برنامه‏های تبلیغی و معارفی که در مساجد و منابر و جلسات و رسانه‏های عمومی و مدارس و ... فراهم می‏شود، ویژگی خاصی دارد.
باید کوشید تا رمضان را به یک «کلاس معارف‏» تبدیل کرد. در جلسات و سخنرانیهایی شرکت کرد که بار معارفی بیشتری دارد. نوع مطالعات را باید بر اساس این هدف، تنظیم و برنامه‏ریزی کرد. بدون آگاهی عمیق از مبانی مکتبی و پایه‏های دین، جوانان عزیز در معرض شبهه‏آفرینیها و القاءات سوء دشمنان قرار می‏گیرند و چه بسا شبهه‏پراکنی‏های مغرضان، میان نسل جوان و مکتب فاصله بیندازد.
از این‏رو، باید یکی از برنامه‏های ماه مبارک رمضان را تقویت «معرفت‏شناسی‏» در حوزه معارف اسلام و مباحث عقیدتی قرار داد. دست‏اندرکاران مجالس و محافل و برنامه‏ریزی‏های دینی نیز باید بکوشند تا از این فرصت ناب، بهره‏وری بیشتری داشته باشند و تدبیر و درایت و نوآوری را در «پربار» ساختن اینگونه مجالس و مراسم، در نظر بگیرند.
۳) آموزش احکام
هر چند «احکام‏» و «مسائل فقهی‏» نیز بخشی از «دین‏» است و در فصل گذشته که به دین‏شناسی اشاره شد، می‏گنجد، اما به لحاظ اهمیت آن جداگانه طرح می‏گردد.
یک مسلمان مکتبی، باید متعبد و متشرع باشد، یعنی برای هر عمل خود، در ریزترین برنامه‏های روزانه و تکالیف فردی، تا مهمترین وظایف اجتماعی و عمومی، «حجت‏» داشته باشد و عمل بر طبق «فقه‏» کند.
شناخت‏حلال و حرام الهی و واجبات و تکالیف و نحوه صحیح انجام وظایف عبادی و عبادات و معاملات و معاهدات و ... «آشنایی با احکام‏» را می‏طلبد. «مساله‏دانی‏» برای یک مسلمان، هم لازم است، هم مایه آبرو و امتیاز است.
در ماه رمضان، فرصتی پیش می‏آید تا بخشی از احکام شرعی و فقهی (و عمدتا بر محور نماز و روزه) طرح شود. اشخاصی مساله می‏گویند. خود مسلمانان روزه‏دار هم به فراگیری احکام، بیشتر رغبت نشان می‏دهند.
از این جهت، از موقعیت ماه رمضان باید استفاده کرد و برای مساله‏آموزی، آن هم نه فقط بر محور احکام روزه و مبطلات آن، بلکه در قلمرو گسترده‏ای از احکام که در زندگی فردی و اجتماعی با آن مواجهیم، تلاش کرد.
آنان هم که کار تبلیغی و سخنرانی و برنامه‏های فرهنگی دارند، بجاست که سهمی و بخشی از وقت و برنامه را به این امر اختصاص دهند. متاسفانه در میان اقشار مختلف مردم، کسانی که با مسائل شرعی آشنایی کافی و لازم را ندارند، کم نیستند. بعضی به دلیل عدم احساس لزوم، و بعضی به خاطر شرم و حیا از پرسیدن و یاد گرفتن، در پی این آشنایی نمی‏روند. تکلیف واعظان و مربیان و مجلس‏گردانان سنگین است. شایسته است که «آموزش احکام‏» را، آن هم با شیوه‏های جدیدتر و جذاب، در برنامه‏های خود بگنجانند. قبل از آغاز هر برنامه، گفتن و شنیدن چند مساله، بسیار مفید می‏تواند باشد.
۴) احیای مساجد
احیای واقعی آن به این است که مرکزی برای عبادت و آموزش و تهذیب نفوس و آگاهی‏بخشی اجتماعی و سیاسی و جذب جوانان به دین و خدا و اهل بیت(ع) باشد.
چنین هدفی، نظارت و دقت در برنامه‏های محتوایی مساجد از یک سو و نظافت و مجهز بودن و فضای دوست داشتنی و پرجاذبه مساجد از سوی دیگر، و نحوه برخورد مطلوب و جاذب با مردم، بویژه جوانان و نوجوانان از سوی سوم را می‏طلبد.
«هفته غبارروبی مساجد» که در آستانه فرا رسیدن ماه رمضان برگزار می‏شود، هر چند گرد و غبار غربت، از سیمای مساجد می‏زداید و ورود به آن را برای جوانان، مطلوب‏تر می‏سازد، ولی این تنها یک گوشه از کار است.
برای جذب جوانان به این کانونهای معنویت، باید جاذبه به حدی باشد که بتواند کشش جوانان را به مراکز تفریحی و احیانا فساد، کاهش دهد و «شوق بندگی‏» در آنان بیافریند. این خواسته، بخشی از طریق رفتارهای پسندیده و شوق‏انگیز دست‏اندرکاران مساجد تامین می‏شود (اعم از رفتار خادم، متولی، هیات امنا، مؤذن، پیشنماز و ...) و بخشی از راه نظم کارها و نظافت‏حیاط و دستشویی و وضوخانه و فضای مسجد و فرشها و موکتها و کفشداریها و ... به دست می‏آید، بخشی نیز، در گرو برنامه‏های متنوع و آموزنده و کلاسهای سودمند و خدمات مختلف و جلسات پربار و سخنرانیهای پرمایه است، و بالاخره، قسمتی هم در سایه جاذبه‏های برنامه‏های جنبی و فوق برنامه و مسابقات و کتابخانه و نمایش فیلم و برگزاری نمایشگاه و ارائه کتاب و نوار امانی و ... به دست می‏آید.
ماه رمضان، بطور طبیعی فصل حضور بیشتر مردم بویژه جوانان در مساجد است. از این فرصت‏باید بیشتر استفاده کرد و بر جاذبه‏های مسجد افزود و رمضان مسجدها و مسجد رمضانها را پربار و زنده ساخت و به عمران معنوی و آبادی محتوایی مساجد افزود.
۵) انس با قرآن
اهل دل، پیوسته با قرآن مانوس و همدم‏اند و با خواندن و تدبر در آیات الهی، جان را در زلال این «چشمه یقین‏» و «نور هدایت‏» شستشو می‏دهند.
ماه رمضان که فصل روشندلی و صاحب دل گشتن است، انس بیشتر با کلام‏الله را می‏طلبد.
جلسات قرآنی در این ماه، بیش از مواقع دیگر است. در خانه‏ها، مغازه‏ها، مدرسه‏ها و مسجدها نیز قرآن‏خوانی و «تلاوت‏»، بیشتر رواج دارد. به تعبیری دیگر رمضان، بهار قرآن است. بعضی مقیدند حداقل یک بار در این ماه، قرآن را ختم کنند و با روزی یک جزء تلاوت، در این ماه قرآن را تا آخر می‏خوانند. برخی هم که توفیق بیشتر دارند، چندین بار ختم قرآن می‏کنند.
شبهای نورانی این ماه، فرصتی برای انس با قرآن است. جلسات قرآن در مساجد محل و منازل، زمینه این مانوس شدن را فراهم می‏سازد. هم خودمان انس بگیریم، هم کودکان و نوجوانان را انس بدهیم.
برگزاری کلاسهای آموزش قرآن نیز در این ماه، رونق بسزایی دارد.
آنان که هنوز نمی‏توانند قرآن بخوانند یا در این مساله ضعف دارند، در این ماه برای فراگیری روخوانی قرآن تلاش بیشتری کنند.
آنان هم که توان «تدریس‏» دارند، در محله و مسجد، کلاس برگزار کنند و نوجوانان را سر سفره پر نعمت وحی بنشانند و برای خود، باقیات الصالحاتی باقی بگذارند.
نوار تلاوت روزانه یک جزء از قرآن که از رادیو پخش می‏شود، فرصت مناسب دیگری است که افراد آن را گوش دهند و اگر مجال یا زمینه مناسب برای قرائت ندارند، دست کم با شنیدن آن تلاوت، روزی یک ساعت و همنوایی با آن، به پیدایش این انس، کمک کنند.
هر روز نیز برنامه «تفسیر قرآن‏» از رادیو پخش می‏شود. گوش سپردن به این برنامه روزانه نیز بسیار مفید است.
۶) همدلی با محرومان
رمضان، فرصتی برای چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی و محرومیت است. روزه‏داران، با اراده و اختیار، از داشته‏ها نمی‏خورند و نمی‏آشامند. ولی برخی هم ندارند تا بخورند و در حسرت برخی غذاها و میوه‏ها به سر می‏برند.
از فلسفه‏های تشریع روزه، یکی هم توجه به نیازها و محرومیتهای مسکینان و ناتوانان اقتصادی است. کمک به مستمندان و «اطعام‏» گرسنگان و «افطار» دادن به روزه‏داران، بخصوص در این ماه شریف فضیلت‏بیشتری دارد.
افطار دادن، باید بگونه‏ای باشد که رنج ناداری و غصه مسکنت و بینوایی را از دل تهیدستان و فقیران بزداید، یا بکاهد.
سفره‏های مفصل و پر خرج، آن هم به صورتی که همه اعیان و اشراف و دوستان و نورچشمی‏ها بر گرداگرد آن بنشینند و از فقرا و نیازمندان سر سفره افطار، کسی نباشد، افطاری نیست که خدا و رسول به آن توصیه کرده باشند.
«افطار روزه‏داران‏»، یعنی به قصد قربت، سیر کردن شکم گرسنگانی که چه بسا در سختی و عسرت به سر می‏برند، نه حیف و میل بیت‏المال، یا ولخرجیها و اسرافهای اشراف‏منشانه و از روی رقابت و چشم و هم‏چشمی و به قصد عقب نماندن از رقبا و همتایان و همکاران و همقطاران!..
ارزش هر افطار، به قدری است که بینوایی را به نوا برساند یا از محرومی، محرومیت‏زدایی کند.
علی(ع) و فاطمه(س)، آنگونه افطار به مسکین و یتیم و اسیر دادند که سوره «هل اتی‏» نازل شد. هم قصد قربت و هم سیر کردن گرسنه و رساندن طعام به «مستحق‏»
آنان که در طول سال، از رنج و غم دیگران بی‏خبرند، این ماه فرصتی است که آگاهی یابند و به یادشان بیفتد که گرسنگی و نداشتن و حرمان یعنی چه!
جویا شدن از حال همسایگان و خویشاوندان دور و نزدیک و کمک مالی به بی‏بضاعتها و رساندن آذوقه و گوشت و برنج و مواد غذایی به در خانه مستمندان، آن هم با حفظ کرامت نفس آنان و بدون تحقیر و توهین، از بزرگترین عبادتها در این ماه است. باید «فقرای واقعی‏» را شناخت و در این ماه به «فقرزدایی‏» پرداخت.
چه بسا اموال بسیاری که خرج موارد بیهوده و بی‏خاصیت می‏شود و گاهی مبلغی ناچیز یا کمک اندک، اگر «بجا» افتد، گرهی از زندگی دیگری می‏گشاید. خوشا آنکه بداند چگونه و کجا خرج می‏کند!
۷) دعا و نماز
توجه به معبود و راز و نیاز با خالق و خضوع در پیشگاه پروردگار، کمال می‏آورد و عزت دنیا و آخرت می‏بخشد.
کسی که بخواهد از برکات و فیضهای شب و روز این ماه، بهره بیشتری ببرد، باید بیشتر «بندگی‏» و «طاعت‏» و «عبادت‏» کند و در آستان پروردگار، «افتاده‏تر» باشد.
افتادگی آموز اگر طالب فیضی‏هرگز نخورد آب، زمینی که بلند است‏مداومت‏بر خواندن نمازهای واجب سر وقت و به جماعت و در مسجد، بسیار فضیلت دارد.
خواندن دعاهای شب و روز این ماه مبارک، ثواب دارد و چشمه‏های نور را در دل انسان می‏جوشاند. شبها دعای افتتاح، سحرها دعای سحر و ابوحمزه ثمالی، دعاهای هر روز، تعقیبات نماز، انجام اعمال‏مشترک و خاص در روزها و شبهای این ماه، قرار گرفتن در محور طاعت و بندگی است، البته بشرط آنکه نمازها با حال، دعاها با توجه به معانی و برخوردار از روح نیایشگرانه و التجاء و تضرع باشد.
شبهای احیا را نباید از دست داد. از مائده دعای کمیل باید بیشترین بهره را گرفت. نمازهای مستحبی فراوانی در این ماه است. با خواندن آنها می‏توان به نورانیت درون و صفای دل رسید. نماز، برقرار کردن رابطه با خالق است. هر چه بیشتر بهتر، هر چه زلالتر و شفاف‏تر، سودمندتر و اثربخش‏تر.
خلاصه آنکه ... گاهی، در شبها و روزها، با خدا خلوت کردن و اشک ریختن و از او حاجت‏خواستن و به درگاهش نیاز بردن، خدایی شدن، طعم بندگی را چشیدن، رنگ الهی گرفتن، اهل مراقبه و محاسبه شدن، رمضان را شناختن و «شبهای قدر» را «قدر» شناختن و قدر خود را دانستن و به غفلت و پوچی دل نسپردن و ... اینهاست که رمضانی پربار، برایمان به ارمغان می‏آورد.

رضا ساعی شاهی