زن و مشروطه ایرانی

مشروطه به زعم تاریخ‌پژوهان ایرانی و ایران‌شناسان، آغاز بیداری ایرانیان و نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است. در بررسی این روند، بیداری زنان را نمی‌توان نادیده گرفت. همان زنانی که در آثار نویسندگان و پیش از آن مظهر، منشاء و ناقل جهل و خرافه و عادات غلط و روش‌های ناصحیح و تربیت ناموزون بودند. با شناخت زن ایرانی و دردها و رنج‌هایش درخلال فراز و فرود تاریخ ایران و با آگاهی از همه مساعی و جدیت‌هایش برای دستیابی به شرایط بهتر و در عین حال ایجاد تغییر مثبت در اوضاع و شرایط کشور می‌توان اذعان داشت که خواست و مطالبات برابری‌طلبانه‌اش ریشه در همان گذشته‌های تاریخی دارد و هرگز عاریت گرفته از دیگرانی نیست که چه‌بسا ناهمسانی و غربت فرهنگی فراوان با او دارند.
هرچند می‌توان رگه‌های حضور و مشارکت و تاثیرگذاری زن ایرانی را پیش‌تر از دوره ناصری برد و گواه‌های تاریخی در این زمینه ارائه کرد، اما به مناسبت‌ پیروزی این نهضت ایرانی که روحانیون بیدار و منورالفکرها به یک میزان در آن نقش داشتند، تنها یاد‌آور واقعه‌ تنباکو می‌شویم که زنان به تأسی از روحانیت، پیشاپیش مردان به اعتراض علیه امتیاز رژی پرداختند و حتی زنان حرم‌شاهی در این حرکت اعتراضی و تحریم تنباکو شرکت جستند و نیز حضور و نقش اعتراضی زنان را در ماجرای قحطی بزرگی که حاصل بحران‌ها و مشکلات اقتصادی دوران قاجار بود، یادآوری می‌کنیم. بست‌نشینی، حضور در سفارتین روس و انگلیس و گفت‌وگو با سفرای این دول، جلوگیری از حرکت کالسکه ناصرالدین شاه و درگیرشدن با محافظان او و بالاخره تادیب همراهان شاه و کامران میرزای نایب‌السلطنه از جمله اقدامات زنان در آن دوران است.
● نقش زنان در نهضت مشروطه و رویدادهای پس از آن
نهضت مشروطه حاصل تلاش و جانبازی مردم بود و تا مدت‌ها پس از آن نیز جانفشانی‌هایی برای تحقق آرمان‌های آن صورت پذیرفت. زنان در لحظه‌لحظه این حرکت سیاسی- اجتماعی فعالانه حضور داشتند و هنگامی که مخالفت با دولت آغاز شد و مردم در مسجد شاه تهران بست نشستند، زنان نیز عهده‌دار مسوولیت‌های مهمی بودند. آنان ضمن همراهی با مردان در آوردن علما به مسجد برای سخنرانی، مسوولیت حفظ جان آنها را هم به عهده داشتند. زن حیدرخان تبریزی که با کمک دیگر زنان با چماق‌هایی که در زیر چادر پنهان داشتند، برای جلوگیری از اغتشاش هنگام سخنرانی علما در مسجد حاضر بود، تلاش‌ برای بازگشت علما پس از مهاجرت صغری و اقدامات انجام شده از جمله بستن بازار، حرکت برای پیوستن به متحصنین حضرت عبدالعظیم و حضور در ارک سلطنتی برای گفت‌وگو با مظفرالدین‌شاه بدون حضور زنان نبود و به گفته مورخان زنان با همه روبند و چادر کار بسیاری کردند.
پس از مهاجرت کبری، تقاضای عدالتخانه جای خود را به مجلس داد و ندای مشروطه‌طلبی بر زبان‌ها جاری بود. نارضایتی و هیجان مردم از مهاجرت روحانیون از یک سو و بدرفتاری و خشونت عمال عین‌الدوله از سوی دیگر زمینه را برای تحصن در سفارت انگلیس فراهم آورد. زنان در این حرکت نیز تصمیم به مشارکت گرفتند. هرچند نگرانی از تماس نزدیک با اجانب نامسلمان شرایط اجتماعی را برای این مشارکت نامناسب می‌کرد. اما در هر حال شایعه قصد اعتراض زنان با چادر زدن در خیابان علاءالدوله- که متصل به سفارتخانه بود- بالا گرفت.
● اقدامات زنان پس از پیروزی
پس از صدور فرمان مشروطه، مجلس و نمایندگان با مشکلات اساسی مواجه شدند که حل آنها نیازمند روح همبستگی و مساعدت مردم بود. از جمله این مشکلات، استقراض از دول بیگانه بود. اما نمایندگان در نشست نهم ذیقعده ۱۳۲۴ ه.ق، ضمن مخالفت با وصول قرضه خارجی، رای به تاسیس بانک ملی با اتکا به سرمایه مالی مردم می‌دهند. مردم استقبال گسترده‌ای از آن رای کردند و زنان نیز با فداکاری و ایثار جهت تهیه سرمایه مورد نظر بانک، از فروختن گوشواره و گردنبند و دیگر جواهرات تزئینی خود دریغ نکردند.
با تشکیل مجلس شورای ملی، مشروطه‌خواهان می‌پنداشتند که نوسازی و توانمند ساختن اقتصادی جامعه ایران دور از دسترس نخواهد بود و در شرایط تحول یافته کشور می‌توان به سرعت به ضعف و ناتوانی اقتصادی جامعه خاتمه داد و به عنوان نخستین گام موثر در تحقق این مهم، خواستار تحریم‌ کالاهای خارجی و استفاده از محصولات خارجی شدند. در پاسخ به این فراخوان، زنان توجهی نشان دادند، در برخی شهرها مانند تبریز و تهران انجمن‌هایی به منظور ترویج منسوجات وطنی و تحریم کالاهای وارداتی تشکیل دادند که پیشرو آنان زنان تبریز بودند.
با مرگ مظفرالدین‌شاه طی مدت کوتاهی پس از اعطای مشروطیت، محمدعلی‌شاه سرسخت مشروطه روی کار آمد، اما مردم همچنان به حمایت از نهضت نوپای مشروطه ادامه دادند و تدوین و تصویب متمم قانون اساسی را برای رفع کاستی‌ها و ابهام‌های قانون اساسی خواستار شدند. زنان نیز با تشکیل دسته‌های مختلف و ازدحام در برابر ساختمان مجلس خواستار تصویب سریع‌ متمم قانون اساسی از سوی نمایندگان شدند.
اتحادیه غیبی نسوان با ارسال نامه‌ای به روزنامه ندای وطن از نمایندگان ملت می‌خواهد که هرچه سریع‌تر متمم قانون اساسی را تدوین و تصویب نموده به وضع بی‌سروسامان کشور خاتمه دهند و چنانچه استطاعت این کار را ندارند، استعفا دهند و کار مملکت را به دست زنان بسپارند. محمدعلی‌شاه و طرفداران درباری‌اش علاوه بر مخالفت با بسیاری از اصول متمم قانون اساسی به سازماندهی برخی اقدامات ایذایی پرداختند تا ناامنی و اغتشاش را یکی از نتایج گریزناپذیر این نهضت جلوه دهند. در قتل و غارت و جنایاتی که در بخش‌هایی از کشور تدارک دیده شد، بیش از همه زنان و کودکان مورد تعدی و آزار قرار گرفتند. در اینجا نیز فریاد اعتراض زنان از تهران، اصفهان، تبریز، قزوین و سایر شهرها بلند شد و با تقدیم طلا و جواهرات و ظروف مسی و فرش‌های خود به انجمن‌های ایالتی خواستند که از محل فروش آنان از برادران و خواهرانشان رفع ظلم شود.
زنان در این مرحله از نهضت ضمن ابراز انزجار از مردان مخالف مشروطه که آنان را نامردهای پست‌فطرت می‌نامیدند، برای جا‌نفشانی در راه ملک و ملت و استحکام مبنای مشروطیت مردانه ابراز آمادگی می‌کنند و نسبت به بی‌عملی وکلای مجلس شورای ملی و هیات وزرا برای خاتمه‌دادن به حرکات وحشیانه در آذربایجان و دفع تجاور متجاوزین عثمانی به خاک ایران اعتراض می‌کنند.
تظاهرات و گردهمایی‌های معترضانه زنان در تهران و مقابل خانه بهارستان با فریاد زنده باد مشروطیت، پاینده باد قانون، نیست و نابود استبداد، معدوم باد مستبدین ادامه داشت تا آنگاه که مجلس، مظهر آزادیخواهی و عدالت‌طلبی مشروطه‌خواهان توسط محمدعلی‌شاه به توپ بسته شود، مشروطه‌خواهان قتل عام می‌شوند و تنها زنان جرات می‌یابند تا نعش جوانان مجاهد را از زمین بردارند. زمانی که بازماندگان مشروطه‌طلبی از خوف بند و حبس و قتل در اختفا بودند، عمه میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل که خانه‌اش محفل آزادیخواهان و سینه‌اش مخزن اسرار انقلابیون بود و در دوره استبداد صغیر مجامع سری در آن خانه تشکیل می‌شد و اسلحه‌های آتشین و بمب‌ زیادی برای روزهای جنگ در آنجا ذخیره کرده بودند را نمی‌توان فراموش کرد.

فخرالسادات محتشمی‌پور
عضو کمیسیون زنان حزب مشارکت

منبع : روزنامه کارگزاران