در میانه زندگی و متافیزیک

مارکی آلفونس فرانسوا دوساد نویسنده و فیلسوف فرانسوی در ۱۲ ژوئن سال ۱۷۴۰ در پاریس به دنیا آمد و در حالی که ۳۰ سال از زندگی‌اش را در زندان گذرانده بود در اول دسامبر سال ۱۸۱۴ در سن ۷۴ سالگی درگذشت.
برای درک پیچیدگی‌های فکر ساد باید به سده هجدهم برگردیم، در آن زمان بازگشت به طبیعت و گریز از قراردادهای اجتماعی، گونه‌ای نحله فلسفی بود که این تمایل را در ژان ژاک روسو به‌گونه‌ای ملایم و در مارکی دوساد به گونه افراطی نمود می‌یابد. در این یادداشت اما به خوانشی جدیدتر از آثار ساد اشاره می‌شود که ایده اصلی خود را از ژاک لکان (فیلسوف و روانشناس فرانسوی) و شارحی چون اسلاوی ژیژک گرفته است.
چیزی که مارکی دو ساد را مهم می‌کند قرار گرفتنش در لحظه به خصوصی از تاریخ است که ناپلئون در فرانسه مدرنیته را از بالا آغاز کرده و خرد، بزرگ‌ترین گام‌ها را برای نشستن بر جای خورشید افلاطونی برداشته است. ساد همچون دیگر نوابغ ادبیات، خصلتی پیشگویانه دارد و این بار این ویژگی در برابر جریان مسلطی از فلسفه و اندیشه آلمان قد علم می‌کند، کانت و به تبع او تمامی سنت روشنگری، همان‌طور که لکان تاکید می‌کند که خشونت لجام گسیخته سادیسم، نتیجه و یا روی دیگر سکه اخلاق مطلق کانتی ا‌ست. آیا کانت نبود که می‌گفت چشم در برابر چشم؟
ساد رمان‌نویسی آشکارا فلسفه‌ورز است. او در رمان ابزار مورد نظرش را می‌یابد و اغلب در دیالوگ‌ها به ناگاه روایت را رها کرده و از زبان پرسوناژ داستان، به فلسفه‌ورزی می‌پردازد. بی‌شک آنچه باعث ممنوعیت کتاب‌های ساد در زمان زیستنش می‌شد نه تعبیری از این جنس که بالقوگی فلسفه روشنگری علی‌الخصوص کانت را آشکار می‌سازد، بلکه تصویر خشن رمان‌هایش بوده است. از همین روست که ساد اغلب لغت «libertine» را در کتاب‌هایش برای اشاره به شخصیت‌ها یا خوانندگان به کار می‌برد.
مارکی دو ساد، اما حالا همان کسی است که توانسته بود نشان دهد خونسردی سادیستی اعمال خشونت بار، از آن دست که در نسل‌کشی‌ها، اردوگاه‌های مرگ و بمباران اتمی اتفاق می‌افتد، نتیجه بلافاصل روح مطلق و استعلایی اخلاقی است که کانت داعیه سنجش کردار را بر مبنای آن داشت. آنچه کانت و فلسفه روشنگری به جای اخلاق مذهبی بر تخت نشاند، پتانسیل تبدیل شدن به فاشیسمی تمام عیار را دارا بود.
کانت شرط نهایی اخلاقی بودن عمل و دستور شخصی را به این شکل بیان می‌کند که «عمل من به این شرط و تنها به این شرط اخلاقی است که بتوانم اراده کنم، دستوری که از آن پیروی می‌کنم به قانون کلی مبدل شود». و یا «چنان عمل کن که دستور اراده‌ات همیشه بتواند در عین حال به عنوان اصل در قانونگذاری کلی پذیرفته شود». بدین ترتیب، کانت به صورت‌بندی سوپراگوف در معنای پیش از گشتار آن در لکان متاخر، می‌پردازد و از این به اصطلاح وجدان، متافیزیکی مطلق و استعلا یافته تبیین می‌کند، سوپراگو به مثابه صدای قانون و دیگری بزرگ و این یعنی همان فاشیسمی که هر چقدر هم کانت از اراده خیر دم زند، آتش زیر خاکستر است.
مشکل بزرگ کانت در متافیزیک سنتی غرب، جدایی عین از ذهن و تعریف شئ فی نفسه است، جایی که او میان پدیدارهای در دسترس ما و متافیزیک مرزی ترسیم می‌کند بی آنکه چنین تناقضی را برطرف سازد که ترسیم هرگونه مرزی لاجرم حضور در دو سمت آن را می‌طلبد. ساد اما، به این ندای وجدان، صادقانه پاسخ می‌دهد و آن را کاملا جسمیت یافته می‌کند. ساده، همان گزاره معکوس ساختار نمادین خود بازتابنده است و به همین اعتبار، روی دیگر سکه اخلاق مطلق کانتی. چنین ارتباطی به وضوح در مثال ژیژک رخ می‌نمایاند: معلمی که با دادن تکالیف امکانپذیر، به طور سادیستی، از ناتوانی شاگردانش لذت می‌‌برد‍!
ساد محبوب اکثر فیلسوفان قاره‌ای و جریان سوررئالیسم بوده است. اگرچه نوع نگارش و روایت ساد، متعلق به بستر تاریخی مخصوص به اوست، اما به نظر می‌آید خشونت عریانی که در عرصه متمدن جدید در زندان‌های مخوف، نسل‌کشی‌ها و انواع شکنجه‌های عجیب و غریب رخ می‌دهد،بی شباهت به فضای آثار او نیست؛ همانطور که خشونت در دهشتناک‌ترین فرم‌بندی‌اش، آثار ماریو بارگاس یوسا (نویسنده آرژانتینی) را انباشته‌اند و مورد توجه قرار می‌گیرند.
به همین دلیل است که ژیل دلوز (فیلسوف معاصر فرانسوی)، در سمینار درباره حقوق بشر پس از تشریح موقعیت فاجعه بار ارمنی‌هایی که نسل کشی شدند و بعد بلای زلزله بر سرشان نازل شد، می‌گوید: مثل این می‌ماند که درون آثار مارکی دو ساد باشند!

ایمان گنجی

منبع : روزنامه تهران امروز