کارآفرینی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی

یكی از اهداف مهم نظام آموزش عالی كشور، پرورش نیروی انسانی متخصص و مورد نیاز جامعه است. اگر چه دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی كشور دست به تلاشهایی در این زمینه زده‌اند، ولی متأسفانه همخوانی نداشتن درسهای دانشگاهی با نیازهای جامعه، باعث شده است كه دانش‌آموختگان از تخصص و كارآیی لازم برخوردار نباشند.
از این رو در سالهای گذشته با توجه به روند افزایش جمعیت و تقاضا برای ورود به دانشگاهها و موسسات آموزش عالی از یك‌سو و مشكلات اقتصادی دولت از سوی دیگر، مسأله «كارآفرینی» اهمیت ویژه‌ای یافته است.
در این مقاله تلاش شده است نقش دانشگاهها و موسسات آموزش عالی در كارآفرینی مورد بازبینی قرار گیرد زیرا این مراكز به علت داشتن امكانات آموزشی و پژوهشی پیشرفته و نیروهای كارشناس و كاردان می‌توانند در بخشهای گوناگون بازار كار فعالیت نمایند، مواد و دستگاههای گوناگون تولید كنند و با ارائه طرحهای تولید سودآور به سازمانهای دولتی و شركتهای خصوصی، زمینه ایجاد واحدهای مختلف تولیدی را فراهم آورند و از این راه‌ كارآفرین باشند.
در پایان نیز با توجه به مسایل طرح‌شده ، راهكارهایی برای افزایش كارآفرین دانشگاهها و موسسات آموزش عالی ارائه شده است. آشناسازی داشنجویان با تئوریهای اقتصادی كارآفرینی، ایجاد یا گسترش رشته‌ها، دوره‌ها، واحدهای درسی و مراكز كارآفرینی دردانشگاهها و پشتیبانی دولت از دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی كارآفرین، از جمله این راهكارهاست.
●پیشگفتار
یكی از اهداف و وظایف مهم نظام آموزش عالی هر كشور، پرورش نیروی انسانی متخصص و كارآمد مورد نیاز جامعه است. گرچه دانشگاهها و موسسات آموزش عالی كشور تلاشهایی را در این زمینه آغاز كرده‌اند، ولی متأسفانه به علت نامناسب بودن سرفصلها و عنوان درسهای دانشگاهی با نیازهای جامعه، دانش‌آموختگان دانشگاهها از تخصص و كارآیی لازم برای تصدی مشاغل مربوطه برخوردار نیستند، زیرا آموخته‌هایشان چندان با نیازهای واقعی جامعه ارتباط ندارد.
از سوی دیگر افزایش جمعیت، افزایش شمار دانشگاهها و موسسات آموزش عالی، ضعف در تدوین و اجرای درست برنامه‌های توسعه اقتصادی ، نبود برنامه‌ای فراگیر و همه‌سونگر برای پرورش نیروی انسانی متخصص و مواردی از این دست از مهمترین عواملی است كه امروزه به مشكلی با عنوان «اشتغال دانش‌آموختگان آموزش عالی» تبدیل شده است. بیكاری از پیچیده‌ترین مشكلاتی است كه در زمان حاضر وجود دارد و علی‌رغم توجه مسئولان برای ایجاد كار، ایران همواره با انبوهی از دانش‌آموختگان جویای كار روبروست. دانش‌آموختگانی كه با هزینه‌ای هنگفت و چندین سال صرف وقت تخصص‌هایی كسب كرده‌اند.
از آنجا كه این امر، مشكلی اجتماعی و اقتصادی است و ممكن است در آینده به یك «بحران» تبدیل شود، برای برطرف كردن آن به برنامه‌ریزی درست و هماهنگ نیازمندیم. با توجه به روند رو به افزایش افراد تحصیلكرده از یك سو و مشكلات اجتماعی اقتصادی دولت از سوی دیگر، در طول سالهای گذشته مسأله «كارآفرینی» (enterpreneurship) اهمیت ویژه‌ای یافته است. از این رو در مقاله حاضر تلاش شده است ابعاد گوناگون آن به گونه‌ای كوتاه مورد بررسی قرار گیرد. از این رو در آغاز واژه «كارآفرینی» تعریف می‌شود، سپس به بازنگری منابع می‌پردازیم و آنگاه علتهای اهمیت كارآفرینی بیان خواهد شد.
در بخش دیگر، برنامه‌های آموزشی دانشگاههای خارج و ایران در زمینه كارآفرینی، نقش تحصیلات در كارآفرینی و مشكلات مربوط به آن بررسی می شود . در پایان نیز بر پایه موارد طرح شده ، راهكارهایی برای اصلاح برنامه‌های آموزشی به منظور كارآفرین ساختن دانشجویان ارائه می‌شود.
●تعریف كارآفرینی
از كارآفرینی تعاریف گوناگون شده است كه برخی از آنها از این قرار است:
· كارآفرینی فرایندی از ارائه اندیشه‌های تازه و نو، بهره‌گیری از امكانات و فرصتهای موجود با تكیه بر دانش، پیشه و كار مربوط به آن و پذیرش خطر است. [۱]
· كارآفرینی پلی میان زایش ایده، تولید و انجام خدمات، مبادله اطلاعات و كالا است. [۲]
· كارآفرینی عاملی است كه عوامل گوناگون را در كنار یكدیگر قرار می‌دهد تا بهره‌برداری از منابع و فعال‌شدن آنها در جهت بهره‌وری و تأمین منافع ملی میسر گردد و مؤسسات بهره‌ور و خلاق ایجاد شوند كه موجب رشد و توسعه همه‌جانبه‌ باشند. [۳]
· كارآفرینی فرآیندی است كه فرد كارآفرین به ایده‌های نو و خلاق و شناسایی فرصت‌های تازه و با بسیج منابع، مبادرت به ایجاد پیشه و كار و شركت‌های نو، سازمانهای جدید و نوآور و رشد‌یابنده می‌كند. این فرآیند كه مستلزم پذیرش خطر و ریسك است، منجر به عرضه محصول یا خدمت تازه به جامعه می‌شود. [۴]
· كارآفرینی ناظر به رفتارها و فعالیتهای خطرپذیر و نوآور و بهره‌گیری از فرصت هایی و كارآفرینان كسانی هستند كه همراه با خطرپذیری، فرصت‌هایی را غنیمت می‌شمرند و با تكیه بر اندیشه‌ها و تجربه‌های خویش راهكارهای تازه برای سودآوری جستجو می‌كنند. [۵]
· كارآفرینی فرآیندی است كه منجر به ایجاد رضایتمندی یا تقاضای تازه می‌شود. كارآفرینی عبارت از فرآیند ایجاد ارزش از راه تشكیل مجموعه‌ای منحصر به فرد از منابع به منظور بهره‌گیری از فرصتها است. [۶]
از این رو می‌توان گفت كه كارآفرینی پدیده‌ای راهبردی و نیرویی هدایت‌كننده است. كارآفرینی فرآیند بلندمدت آموزشی و پرورشی است كه مستلزم برنامه‌ریزی در نظام آموزشی و پژوهشی و اجرای برنامه‌های از پایگاه خانواده و مدرسه تا دانشگاه و سازمان است و باعث به حركت درآمدن چرخه فعالیتهای اقتصادی كشور می‌شود. [۷]
كارآفرینی عامل دگرگونی اجتماعی است و به ایجاد مشاغل تازه و بهره‌گیری مؤثر از نیروی انسانی و منابع طبیعی می‌انجامد.ره‌آورد این تلاشها، اشتغال و ثبات نیروهای فعال درجامعه، برآورده شدن نیازهای اساسی خانواده مانند خوراك، مسكن، كار، بهداشت، درمان، تحصیل و بالارفتن سطح رفاه عمومی از راه پرداخت مالیات بر درآمد به دولت است، همچنین توزیع مناسب درآمدها در جامعه و كاهش نگرانیهای اجتماعی و گسترش عدالت اجتماعی را در پی دارد [۸] و به تجدید حیات ملی می‌انجامد.
نابرابریهای موجود در زمینه نرخ‌های عرضه وتقاضای نیروی انسانی متخصص از جمله مشكلات كشورهای در حال توسعه است كه افزایش جمعیت را نیز باید بر آن افزود.
افزون بر این، در این كشورها از نیروی كار استفاده بهینه نمی‌شود و تلاشهای اندكی برای بهره‌گیری از این نیروها از جهت تولید و كارآیی و سرانجام بهره‌زایی صورت می‌گیرد.
از سوی دیگر همزمان با افزایش شمار دانشگاهها و موسسات آموزش عالی دولتی و غیردولتی، شمار دانش‌آموختگان آنها نیز هر سال افزایش می‌یابد و موجب سرازیر شدن خیل عظیمی از تحصیلكردگان به بازار كار می‌شود.
از این رو مسأله چگونگی جذب شمار فزاینده بیكاران تحصیلكرده در جامعه، باعث نگرانیها و خواسته‌هایی در خانواده‌ها شده است.
از یك‌سو، نهادها، سازمانها و به طور كلی جامعه، از دانشگاهها خواهان نیروی كارآفرین هستند و از سوی دیگر، این امر لزوماً در زمره وظایف و اختیارات آنها نیست.
به سخن دیگر رشد جمعیت، بهره‌وری نامطلوب از نیروی كار در كشورهای درحال توسعه و نیز ویژگیهای هماهنگ‌شدن آنها با جامعه موجب مطرح شدن مسأله كارآفرینی شده است. یعنی بیشتر خانواده‌ها و نهادها از دانشگاهها می‌خواهند آموزشهایی به فرزندان و دانشجویان آنها داده شود كه بتوانند با شرایط پیش‌بینی نشده‌ای كه ناشی از ماهیت كنونی بازار كار است كنار بیایند، به گونه‌ای كه بتوانند در جامعه شغلی بیابند و مفید واقع شوند. به سخن دیگر، جامعه از دانشگاهها انتظار دارد كه دانشجویان را به گونه‌ای پرورش دهد كه مهارتهای فنی و كاربردی مؤثرتر و به لحاظ عملكرد، هماهنگی بیشتری با بازار كار داشته باشند. زیرا بر خلاف اشتغال‌زایی، كارآفرینی به پدیدآوردن ارزشهای مادی و اقتصادی یا پیشه و كار محدود نمی‌شود یعنی هر كس شركتی تأسیس و شماری را استخدام كرد، لزوماً كارآفرین نیست، بلكه فرد كارآفرین گذشته از اشتغال‌زایی، رشد و توسعه كشور و بهبود بهره‌وری را نیز در نظر دارد. [۹]
هر چند دانشگاهها نمی‌توانند همه خواستها و نیازهای جامعه را برآورده سازند، اما با توجه به جایگاه پراهمیتشان به ویژه دركشورهای در حال توسعه، می‌توانند دست به كارهای سودمندی در این زمینه بزنند و به حل مشكل كمك كنند. از این رو با چند پرسش روبرو هستیم:
۱- علل اهمیت كارآفرینی چیست؟
۲- دانشگاههای دیگر كشورها چه اقداماتی برای كارآفرین‌كردن دانشجویان خود انجام می‌دهند؟
۳- دانشگاههای ایران چه كارهایی برای كارآفرین‌كردن دانشجویان می‌توانند انجام دهند؟
●بازنگری منابع
در سالهای اخیر مسأله كارآفرینی از ابعاد گوناگون بررسی شده و كارشناسان در این زمینه مطالبی نگاشته‌اند، كه مهمترین آنها چنین است:
۱- برخی در زمینه ناكارآیی نظام آموزشی كشور بر تربیت دانشجو و دانش‌آموخته كارآفرین تأكید كرده و خاطرنشان ساخته‌اند كه نظام آموزشی ایران به جای اینكه كارآفرین باشد، عملاً كارجو پرور است. به گونه‌ای كه با زحمت زیاد افرادی را تربیت می‌كند كه فقط می‌توانند شكافهای شغلی بسیار تعریف‌شده و ساختمند را پر كنند. [۱۰]
نیز می‌گویند: از آنجا كه نظام آموزشی ایران مبتنی بر یادگیری نیست، افراد كارآفرین در آن كمتر پرورش پیدا می‌كنند. [۱۱]
برخی نیز به سنجش نظامهای آموزشی از منظر كارآفرینی پرداخته‌اند. «دیده‌بان جهانی كارآفرینی» در مقاله‌ای خاطر نشان ساخته است كه نظام آموزشی آمریكا به گونه‌ای است كه از هر ۶ نفر یك نفر كارآفرین می‌شود، در كره جنوبی از هر ۱۲نفر یك نفر و در برزیل بر اساس تغییراتی كه در نظام آموزشی آن صورت گرفته، قرار است در پایان سال ۲۰۰۵ از هر چهار نفر یك نفر كارآفرین تحویل جامعه داده شود. [۱۲]
۲- برخی نیز بر نقش دولت در ایجاد فرهنگ كارآفرینی تأكید كرده‌اند. از دید آنان، نخستین كار دولت در ایجاد كارآفرینی، جا انداختن این فرهنگ است، یعنی خود دولت باور داشته باشد كه نسل كارآفرین، نسل توانمند و تعیین‌كننده در سطح جامعه است. دومین بحث، بسترسازی برای تربیت و پرورش كارآفرینان است كه از دبستان آغاز می‌شود و تا دانشگاه ادامه می‌یابد. [۱۳]
آنان در بحث خود در زمینه ایجاد فرهنگ كارآفرینی، در آغاز بر ضرورت تربیت مربیان كارآفرین و سپس بر لزوم ترویج فرهنگ كارآفرینی از سوی رسانه‌های گروهی مانند صدا و سیما، مطبوعات و برگزاری سمینارهای هدفمند در دانشگاهها تأكید می‌كنند و آنگاه ضرورت دگرگون‌شدن نظام آموزشی برای تربیت كارآفرینان را خاطر نشان می‌سازند. [۱۴]
۳- شماری از اندیشمندان بر ضرورت ترویج «الگوی كارآفرینی» در دانشگاها تأكید كرده‌اند، برای نمونه، بیكاس سانیال یكی از الگوهای تصمیم‌گیری در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی را «الگوی كارآفرینی» برشمرده است. بر پایه دیدگاه وی این الگو دارای ویژگیهای زیر است:
الف – دانشگاهها كارآفرین و خودگردانند.
ب – خدمات آموزشی، پژوهشی و مشاوره‌ای عرضه می دارند و منابع مورد نیاز را از دانشجویان، دولت، شركت‌ها، انجمن‌های محلی، منطقه‌ای و ... به دست می‌آورند.
پ – رقابتی بوده و نسبت به هزینه حساس و واجد نظام پاسخگویی هستند. بودجه مورد نیاز را از منابع متعدد كسب می‌كنند و به همگرایی راهبردی و بهره‌برداری از فنون مدیریتی جدید می‌پردازند.
هر چند درعمل دانشگاهها به آمیزه و تركیبی از چهار الگوی یادشده روی می‌آورند تا خود را با موقعیت‌های ویژه هماهنگ سازند، ولی در عین حال این امر نشانگر توجه به كارآفرینی است. [۱۵]
۴- برپایه برخی دیگر از منابع، كارفرمایان كنونی در كشورهای صنعتی پیشرفته به دانش‌آموختگانی تمایل نشان می‌دهند كه بتوانند با تقاضاهای تازه دنیای كار هماهنگ شوند. آنان به كاركنانی نیازمندند كه پیش از آنها رفتاری مبتنی بر پیروی از قواعد داشته باشند بتوانند قاعده‌سازی كنند. [۱۶]
۵- در دیگر منابع نیز ایجاد روحیه كارآفرینی، استقرار نظام آموزشی بر پایه یادگیری، وجود تواناییها و انعطاف‌پذیری‌های ویژه، خستگی‌ناپذیری در گسترش اندیشه، نهراسیدن از شكست، خطرپذیری، انعطاف‌پذیری، و نوآوری و ... از جمله ویژگیهای كارآفرینی و كارآفرینان ذكر شده است.●علل اهمیت كارآفرینی
كارآفرینی از محورهای اصلی رشد و توسعه است و از نظر برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی و توسعه پایدار دارای اهمیت است زیرا:
۱- موجب ایجاد اشتغال می‌شود.
۲- باعث افزایش سود و سرمایه سرمایه گذاران می‌شود.
۳- موجب دگرگونی ارزشها و تحول ماهیت آنها می‌شود و ارزشهای تازه‌ای به وجود می‌آورد.
۴- موجب پرشدن خلأها و شكافهای بازار كار می‌شود. یعنی با توجه به دگرگونی شرایط بازار كار و فراهم‌شدن فرصتهای تازه، تصمیم‌های تازهای گرفته می‌شود.
۵- موجب گذار از ركود اقتصادی، جبران عقب‌ماندگیهای اقتصادی و آسان‌شدن روند رشد و توسعه كشور می‌شود.
۶- عوامل و شرایط لازم را برای تولید كالاها، محصولات و بازاریابی آنها فراهم می‌سازد.
۷- كارآفرینی به هنگام بحران و ناتوانی بخش خصوصی در ایجاد اشتغال می‌تواند باعث جلوگیری از پس روی اقتصاد شود.
۸- باعث تأمین رفاه اجتماعی می‌شود.
۹- موجب رقابت صنایع بویژه صنایع مشابه داخلی با یكدیگر و سرانجام موجب بهبود و بالارفتن كیفیت كالاها می‌شود.
۱۰-باعث تقویت و تكامل صنایع داخلی می‌شود و بدین ترتیب زمینه رقابت صنایع داخلی و خارجی فراهم می‌آید و سرانجام به افزایش صادرات و دریافت ارز برای كشور می‌انجامد.
۱۱-كارآفرینی موجب به وجود آمدن محصولات، خدمات، روشها، سیاستها، افكار و راهكارهای نو برای حل مشكلات جامعه می‌شود.
●برنامه‌های آموزشی
▪نقش آموزش عالی درتوسعه
به طور كلی نظام آموزشی از دبستان تا دانشگاه مهمترین عامل توسعه بویژه توسعه انسانی و تربیت نیروی انسانی متخصص است. آنچه در این زمینه باید مورد توجه واقع شود، این نكته است كه آموزشها و كیفیت آنها باید با نیازهای واقعی جامعه تناسب و هم آهنگی داشته باشد.
گرچه آموزش امری معنوی است، ولی نتایج و آثار آن می‌تواند در راستای اهداف مادی رشد و توسعه اقتصادی نیز به كار رود و چون رشد و توسعه، كل جامعه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، همه تخصصها اعم از علوم انسانی، تجربی یا مهندسی در جهت پیشبرد اهداف موضوعیت پیدا می‌كند. [۱۷]
اگر نظام آموزش عالی بتواند نقش مهمتری در قبال توسعه اقتصادی ایفا كند، جایگاه آن در جامعه روشن‌تر خواهد شد. [۱۸] در جوامعی كه مراكز آموزشی و پژوهشی، پویا و زنده هستند و با جامعه ارتباط دوسویه دارند. پدیده رشد و توسعه در آنها جدی است و حركت، نوآوری و ابداع وجود دارد. البته جایگاه واقعی آموزش عالی زمانی مشخص می‌شود كه نقش آن در امر توسعه همه‌جانبه همچون توسعه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز مورد توجه قرار گیرد. در این شرایط است كه می‌توان انتظار چشم‌اندازی روشن داشت و به آینده امیدوار بود.
از سوی دیگر با توجه به نقش كارآفرینی در گسترش فعالیتهای نوآورانه اجتماعی و اقتصادی، امید می‌رود دانشگاهها با تلاش بیشتر، برنامه‌های متناسب برای تربیت نیروهای متخصص و كارآفرین تنظیم و اجرا كنند. زیرا اساسی‌ترین عامل پایداری نظام آموزش عالی(دانشگاه)، پرورش و آماده‌ساختن نیروی انسانی كارآمد، شایسته و ماهر به منظور پاسخگویی به نیازهای واقعی جامعه در زمینه‌های گوناگون است، نظامی كه می‌تواند دانشجویان را به عنوان نوآوران، اندیشمندان، حرفه‌شناسان، و حتی مخترعان، تربیت و به جامعه عرضه كند. [۱۹] روشن است زمانی دانشگاهها می‌توانند به جامعه یاری رسانند كه بتوانند با پیشرفت‌های دانش و تكنولوژی هماهنگ باشند. [۲۰]
●پیشینه كارآفرینی درجهان
به لحاظ اهمیت و نقش كارآفرین و كارآفرینان در روند رشد و توسعه كشور در دهه گذشته، دانشگاههای كشورهای در حال توسعه و پیشرفته با توجه به نیازها و امكانات خود، برنامه‌های آموزشی و پژوهشی ویژه و متنوعی برای آموزش و تربیت كارآفرینان به اجرا گذاشته‌اند. به سخن دیگر، همچنان كه اقتصاد كشور، قوانین و مقررات و نیازهای بازار كار، دگرگونی و تحول می‌یابند، نظامهای آموزش عالی نیز در تلاشند تغییراتی در برنامه‌های خود ایجاد كنند و با توسعه اقتصادی و بازار كار هماهنگ شوند، زایر هدف از اجرای طرح كارآفرینی در دانشگاهها، پرورش دانشجویانی است كه بتوانند پس از دانش‌آموختگی شغل تازه‌ای همراه با نوآوری و ابتكار ایجاد كنند.
از این رو امروزه آموزش كارآفرینی به یكی از مهمترین و گسترده‌ترین فعالیتهای دانشگاههای خارجی تبدیل شده است. آنچه در این دوره‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، اهداف آموزشی، مناسب‌بودن محتوای دوره‌های آموزشی، كارآفرینانه بودن شیوه‌های تدریس، ایجاد و گسترش مفهوم و فرهنگ كارآفرینی در محیط دانشگاه، ایجاد تحرك برای توسعه اقتصادی، ترغیب دانشگاهها به برگزاری دوره‌ها و كارگاههای آموزش كارآفرینی، گسترش پژوهشها در خصوص كارآفرینی و كارآفرینان، حمایتهای اطلاعاتی، مشاوره‌ای و مالی لازم به منظور راه‌اندازی فعالیتهای كارآفرینانه از سوی دانشجویان و دانش‌آموختگان، تركیب اعضای برگزاركننده دوره‌ها و فعالیتهای آموزشی كارآفرینی، اثر بخشی دوره‌های كارآفرینی و تطبیق و هماهنگی دوره‌های آموزشی و موارد یاد شده با یكدیگر به منظور تربیت دانشجویان و دانش‌آموختگان كارآفرین است.
بر همین پایه در دهه ۱۹۸۰، دانشگاهها بر حسب ویژگیهای گروههای دانشجویی و نیازهای محلی، منطقه‌ای و ملی، همزمان با افزایش شمار دوره‌های آموزشی درخصوص روند كارآفرینی، برنامه‌های آموزشی و پژوهشی متعددی نیز برای سازمانهای خصوصی و عمومی طراحی و اجرا كرده‌اند. دولتهای اروپایی نیز حمایتهای ویژه‌ای از فعالیتهایی كه به تشویق كارآفرینی در جوانان منجر می‌شود، روی آورده‌اند.
در آمریكا نیز آموزش كارآفرینی در چارچوب دوره‌های دانشگاهی و از سوی مؤسسه‌های ویژه مورد توجه بسیار قرار گرفته است. كانادا و برخی از كشورهای آسیایی چون فیلیپین، هند و مالزی نیز گامهای اساسی در جهت پشتیبانی از فعالیتهای كارآفرینی برداشته‌اند. این حمایتها در برگیرنده راهنماییهای عملی، مشاوره، ارائه تسهیلات مالی و برگزاری دوره‌های ویژه در خصوص كارآفرینی در دانشگاهها یا خارج از آنهاست. [۲۱]
بدین ترتیب با ارزیابی درسها و دوره‌های گوناگون آموزشی كارآفرینی می‌توان گفت در موارد یاد شده تلاشهای زیادی در زمینه ارائه آموزش مربوط به كارآفرینی، كسب تخصصها و مهارتهای لازم در جهت بهره‌منده از فرصتهای اقتصادی، القای خطر مخاطره‌پذیری در فعالیتهای كارآفرینانه و تقویت نگرشها و تمایلات در راستای پذیرش دگرگونیهای به عمل آمده است.●تحصیلات و كارآفرینی
یكی از موضوعهای مورد توجه پژوهشگران این است كه آیا افراد، كارآفرین به دنیا می‌آیند یا از راه تحصیلات، كارآفرین می‌شوند. این نكته اهمیت و نقش تحصیلات را در كارآفرینی بیشتر نمایان می‌سازد.
هورنادی(Hornadoy) و تایكن(Tieken) در بررسیهای خود دریافته‌اند كه بسیاری از كارآفرینان موفق احساس می‌كنند پیش از نسل جوان كنونی، تحصیلات اهمیت كمتری برای كارآفرینان داشته است. با وجود این، اكنون به علت رشد بالای فناوری و رقابت تنگاتنگ، ‌آموزش اهمیت ویژه‌ای پیدا كرده است.
وسپر(Vesper) درخصوص تحصیلات معتقد است كارآفرینانی كه احتمال شكستشان بیشتر است، كسانی هستند كه تجربه دارند، اما تحصیلات ندارند. دومین گروه از كارآفرینان كه احتمال شكست آنها حتی بیشتر از دسته اول است، كسانی هستند كه آموزش دیده‌اند، ولی تجربه ندارند. برعكس، آن كارآفرینانی كه هم تجربه دارند و هم آموزش دیده‌اند، پرسودترین فعالیتها را رهبری می‌كنند. [۲۲]
جنینگز و همكارانش نیز گرچه تحصیلات دانشگاهی را یك پیش ضرورت برای موفقیت نمی‌دانند، اما در عین حال پیشنهاد می‌كنند كه بهتر است برای رشد و ارتقاء در سلسله مراتب شركتهای بزرگ و رهبری شركتهای خانوادگی، تحصیلات دانشگاهی و آموزشهای مدیریتی نیز مورد توجه قرار گرید. [۲۳]
●پیشینه كارآفرینی در ایران
در ایران تا آغاز برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به كارآفرینی توجهی نشده بود. اما در این برنامه به علت وجود بیكاری گسترده بویژه در میان جوانان و دانش‌آموختگان دانشگاهها و پیش‌بینی تشدید این معضل در دهه ۱۳۸۰، كارآفرینی مورد توجه قرار گرفته است.
بر اساس بند ۲-الف، راهكارهای اجرایی بخش آموزش عالی مندرج در جلد دوم پیوست شماره ۲ لایحه برنامه پنج ساله سوم توسعه، كارآفرینی و كارآمدی دانشجویان و دانش‌آموختگان از راه تحول برنامه‌ها و شیوه‌های آموزشی تأكید شده است. لذا به منظور توسعه و ارتقای سطح كارآفرینی، بویژه ابعاد آموزشی و پرورشی دانشجویان و دانش‌آموختگان مقاطع گوناگون تحصیلی و فراهم‌آوردن مشاركت هر چه بیشتر دانشگاهیان در توسعه كشور، آیین‌نامه طرح توسعه كارآفرینی در دانشگاههای كشور تهیه و برای اجرا به دانشگاهها ابلاغ شد.[۲۴]
توسعه كارآفرینی در برنامه مورد اشاره در سطح وزارتخانه‌های علوم‌، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، جهاد كشاورزی و صنایع و معادن و نیز جهاد دانشگاهی مطرح و در حال اجراست.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مسئولیت اجرایی«طرح توسعه كارآفرینی در دانشگاههای كشور» را كه به اختصار «كاراد» نامیده می‌شود، به سازمان سنجش آموزش كشور واگذار كرده است. این سازمان نیز از اواخر سال ۱۳۷۹ نسبت به سازماندهی آموزش كارآفرینی در دانشگاههای مجری طرح اقدام نموده است. [۲۵]
●اهداف كارآفرینی
اهداف طرح توسعه كارآفرینی در دانشگاههای كشور كه به منظور ترویج، پژوهش و آموزش و پرورش كارآفرینان صورت می‌گیرد، به شرح زیر است:
الف- ترویج روحیه و فرهنگ كارآفرینی و بالابردن شناخت جامعه دانشگاهی بویژه دانشجویان نسبت به كارآفرینی، كارآفرینان و نقش آنها در رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال و رفاه
ب- ترغیب و جذب جامعه دانشگاهی به دوره‌های آموزش كارآفرینی
پ- گسترش پژوهشهای دامنه‌دار در خصوص كارآفرینان، پروژه‌های كارآفرینی، محیط و فضای كارآفرینان و دیگر زمینه‌های مربوط به آن با توجه به شرایط و ویژگیهای ایران [۲۶]
●مشكلات كارآفرینی
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی برای اجرای طرح كارآفرینی با مشكلاتی رو‌به‌رو هستند كه عمده‌ترین آنها را می‌توان چنین برشمرد:
۱- امروزه بیشتر درسهای دانشگاهی بویژه در رشته‌های علوم انسانی به شیوه نظری ارائه می‌شود و تلاش جدی برای كاربردی كردن آنها نشده است. بیشتر دانشجویان یك رشته مطالب درسی را حفظ كرده و امتحان می‌دهند و سرانجام موفق به گرفتن مدرك می‌شوند.
از این رو بیشتر فارغ‌التحصیلان دانشگاهها با نیازهای بازار كار هماهنگی و همخوانی ندارند و تخصصها و مهارتها هم‌جهت و هم‌سو با نیازهای بازار كار شكل نمی‌گیرد. به علت كاربردی نبودن درسهای دانشگاهی بویژه در رشته‌های فنی، دانش‌آموختگان آمادگی برای كار ندارند.
۲- از دیگر مشكلات در زمینه اشتغال، نهادینه نشدن فرهنگ كارآفرینی در سطوح گوناگون جامعه است. متأسفانه به جای ایجاد فرهنگ كارآفرینی، فرهنگ كارمندپروری در جامعه رشد و گسترش یافته است كه این امر با توجه به پایین بودن ظرفیت جذب نیرو در اداره‌ها و سازمانها مشكلاتی پدید آورده است.
۳- بازار كار هماهنگ با تحولات علوم و تكنولوژی در حال دگرگونی است. از این رو بازار كار به برخی تخصصهای تازه نیازمند است كه لزوماً دانش‌آموختگان دانشگاهها در دوران تحصیل فرا نمی‌گیرند.
۴- محدودیت اختیار مدیران دانشگاهها در زمینه برگزاری درسهای كارآفرینی و برنامه‌ریزی بلند مدت برای كارهای اشتغال‌زا، منجر به كاهش ابتكار و نوآوری می‌شود. از این‌رو، ناگزیر به برنامه‌ریزی در كوتاه‌مدت می‌شوند. برنامه‌ریزیهای كوتاه مدت نیز به كاهش ابتكارهای كارآفرینانه با آثار درازمدت می‌انجامد.
۵- مشكل دیگر، نبود ارتباط میان دانشگاهها و مراكز تولیدی و صنعتی است، به گونه‌ای كه امروزه به رغم ایجاد و گسترش دانشگاههای صنعتی، حلقه‌های پیوند آنها با صنعت و تولید چندان شكل نگرفته است.
در واقع تا زمانی كه ارتباط دانشگاه و صنعت به درستی شكل نگیرد، نمی‌توان به پیشرفت و توسعه جدی كشور امیدوار بود.
۶- ناآشنایی جوانان با بازار كار و مشاركت نداشتن فعال بخش خصوصی در زمینه‌های پژوهش، توسعه، فعالیتهای تولیدی و كارآفرینی از دیگرمشكلات است.●كارهای انجام‌شده
دانشگاههای كشور به تدریج اقدامات لازم در زمینه اجرای این طرح را آغاز‌كرده‌اند. این فعالیتها در زمینه‌های آموزشی، پژوهشی و خدماتی است.
آموزش كارآفرینی در دانشگاهها معمولاً دارای دوره‌های پایه، عمومی و اختصاصی بوده و در دانشكده‌های گوناگون با توجه به نوع دانشكده دارای محتویات متفاوت است.
هم اینك شماری از دانشكده‌های مدیریت و بازرگانی واحدهای كارآفرینی و برنامه‌های گوناگون سازماندهی‌شده ارائه می‌دهند و نیز در چند دانشگاه، مراكزكارآفرینی درمحیط دانشگاهی ایجاد شده است. [۲۷]
امروزه آموزش كارآفرینی آرام‌آرام جای خود را در درسها و رشته‌های گوناگون دانشگاهی باز كرده است، چراكه در این دوره‌ها ویژگیها و اقدامات لازم برای رشد، بقا و كارآفرین ساختن سازمانها، شركتها و اداره های كوچك و بزرگ در نظر گرفته شده است. فعالیتهای آموزشی در دانشگاهها با برگزاری دوره‌های آموزش كارآفرینی آغاز شده است.
دانشگاههای مجری این طرح در زمینه‌های پژوهشی نیز مبادرت به تهیه و اجرای طرحهای پژوهشی گوناگون در زمینه كارآفرینی كرده‌اند.
در زمینه‌ خدماتی ومشاوره‌ای نیز می‌توان به مورادی مانند انتشار كتابها، مقاله‌ها، نشریه‌ها، خبرنامه‌ها، برگزاری همایشها و سخنرانیها، كارگاههای آموزشی، نمایشگاههای كتاب، تكثیر فیلمهای آموزش كارآفرینی و كارآفرینان و طراحی و تكثیر پوسترها ، بروشورها، تراكتهای آموزشی و تبلیغاتی مربطو به آن اشاره كرد.
از این رو می‌توان گفت كه این امر در چند سال گذشته در دانشگاههای ایران نیز آغاز شده ولی برای ساماندهی آن نیاز به برنامه‌ریزی منسجم‌و هماهنگ است و امید می‌رود كه این امر یعنی آموزش و تربیت كارآفرینان با تلاش بیشتر و برنامه‌های مناسب صورت گیرد. [۲۸]
●پیشنهادها
چنانكه گفته شد، افزایش چشمگیر بیكاری بویژه در میان گروههای تحصیلكرده زنگ خطر را برای مقامات كشور به صدا در می‌آورد و از این رو ضروری است كه برای حل این مشكل برنامه‌ریزی دقیق، فراگیر و درازمدت صورت گیرد.
«كارآفرینی» یكی از این راههایی است كه شایسته است به عنوان اقدامی پایدار در جهت اشتغال‌زایی در اولویت قرار گیرد به گونه‌ای كه مردم بویژه جوانان را چنان تربیت كند كه توانایی اقدام وعمل مناسب همراه با انعطاف‌پذیری و پذیرش موقعیتهای شغلی ناامن و پیچیده را در بازار كار داشته باشند و بتوانند مشاغل تازه‌ای همراه با نوآوری و خطرپذیری شایسته ایجاد كنند.
در این راستا، دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی دولتی به علت داشتن اعضای هیأت علمی ثابت و امكانات پژوهشی پیشرفته در سطحی كه مراكز غیردولتی به سختی توان فراهم كردن آنها را دارند می‌توانند در زمینه تولید دانش و تكنولوژی با شتاب حركت كنند،‌ در مورد نظامهای صنعتی پیشرفته پژوهش كنند و از دستاوردهای آنها بهره‌مند شوند.
این مراكز با در اختیار داشتن امكانات پیشرفته و مؤسسات پژوهشی می‌توانند در زمینه تولید مواد، دستگاهها و قطعات گوناگون فعالیت كنند، با ارائه طرحها و مشاوره‌های لازم به سازمانها و شركتهای دولتی و غیر دولتی، زمینه ایجاد شركتها و واحدهای تولیدی سودآور را فراهم آورند، دانشجویان را با گذراندن دوره‌های آموزشی ویژه برای هماهنگی با نیازهای در حال تحول جامعه آماده سازند و از این راه زمینه‌های كارآفرینی را در جامعه فراهم كنند.
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی برای رسیدن به این هدف باید در برنامه‌های آموزشی و درسی خود، آموزشهای كارآفرینی را مورد توجه قرار دهند و گامهای اساسی درجهت پشتیبانی از اقدامات و فعالیتهای كارآفرینی بردارند.
این گامها می‌تواند دربرگیرنده موارد زیر باشد:
۱-دانشگاهها و مؤسات آموزش عالی بایدتلاش كنند تا دانشجویان را با دانش و تئوریهای اقتصادی و كارآفرین آشنا سازند، تا آنها را در موقعیت مناسبی برای شناخت عوامل اقتصادی و غیراقتصادی مؤثر در رشد وتوسعه كشور قرار دهند و دانشجویان بتوانند به بینش و وسعت نظر كافی برای درك پدیده‌های توسعه علمی واقتصادی دست یابند. این پدیده‌ها در برگیرنده كسب دانش و درك مفاهیم مدیریت اقتصادی و موارد زیر می‌شود:
شناسایی فرصتها و چگونگی بهره‌گیری از آنها، چگونگی دستیابی به منابع اقتصادی، كسب دانش و مهرات در كاربرد فنون تحلیلی و مدیریتی مانند توانایی تحلیل یك موقعیت اقتصادی، تركیب یك طرح عملیاتی، تعیین و تقویت ظرفیت استعداد و مهارتهای كارآفرینی.
در درسهای یادشده باید تلاش شود تا در دانشجویان انگیزه و روحیه كارآفرینی ایجاد شود. افزون بر اینها سعی شود دانشجویان را خودباور و شجاع، نوآور و خلاق، مسئولیت‌‌پذیر و هدایت‌گر، استقلال‌طلب و آینده‌نگر و توانمند در رویارویی با ابهام و خطرپذیر و متكی به نفس بارآورند.
در همین راستا باید تلاش شود دانشجویان را به دنبال ایده‌های نو بكشانند تا برای رسیدن به اهداف خود قادر به كنار گذاشتن روشهای معمول باشند و راهكارهای تازه‌ای بیازمایند، توانایی كشف و ارزیابی پرشتاب فرصتها، تصمیم‌گیری درست و بجا، گردآوری منابع و برنامه‌ریزی برای فعالیتهای اشتغال‌زا و توسعه وگسترش آنها بیابند و نگرشهای آنها به گونه‌ای سازماندهی شود كه در شرایط گوناگون توانایی پذیرش دگرگونیها را داشته باشند.
۲- ایجاد یا گسترش رشته‌های، دوره‌ای، واحدهای درسی و مراكز كارآفرینی در دانشگاهها و سازماندهی این مراكز در قالب شبكه‌های كارآفرینی ضروری است. در این برنامه‌ها باید مناسب‌بودن محتوای دوره‌ آموزشی، گزینش مفاهیم درسی مفید و مناسب، استفاده از فنون گوناگون برای بهبود عملكرد آموزشی و كیفیت یادگیری دانشجویان در مراحل مختلف آموزشی مورد توجه قرار گیرد.
دوره‌های ویژه آموزشی نظری و عملی می‌تواند دربرگیرنده دوره‌های مقدماتی و عالی باشد. تدریس این درسها در دانشكده‌های بازرگانی و مهندسی ضروری است.
برنامه‌ریزی برای تربیت كادر آموزشی كارآفرینی در دانشگاهها نیز باید در این راستا مدنظر قرار گیرد.
۳-ایجاد یا گسترش مراكز كارآفرینی در دانشگاهها و سازماندهی آنها در قالب شبه‌های كارآفرینی ضروری است. به سخن دیگر، باید سازمانها و تشكیلاتی در دانشگاهها ایجاد شود كه دانشجویان افزون بر فعالیتهای آموزشی و پژوهشی، در فعالیتهای اقتصادی نیز مشاركت داده شوند. ایجاد كارگاههای خوداشتغالی در دانشگاهها باعث می‌شود كه دانشجویان گذشته از كار كردن به هنگام تحصیل، تجربه‌های همخوان با رشته تحصیلی‌شان نیز با توجه به امكانات كنونی دانشگاهها پیش از فارغ‌التحصیل شدن به دست آورند.
۴- یكی ازعلومی كه با وجود گستره وسیع آن در عرصه صنعت و اقتصاد كشور و ایجاد فرصتهای شغلی‌، كمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، بیولوژی است.
ایجاد نظام آموزشی و پژوهشی در زمینه بیولوژی كاربردی با توجه به شرایط اقلیمی كشورمان می‌تواند در بسیاری موارد به بومی‌‌سازی فناوریهای پیشرفته و كارآفرینی منجر گردد. تربیت تكنسین بیولوژی كاربردی كه هنوز جای آن در برنامه‌های آموزشی كشورمان خالی است باید مورد تأكید قرار گیرد. این امر می‌تواند یكی از راهكارهای مناسب برای حل بخشی از بیكاری جوانان باشد.
در این خصوص ایجاد دانشكده علوم زیستی كاربردی به منظور توسعه آموزشهای علمی و كاربردی بیولوژی پیشنهاد می‌شود.
۵- دانشكده‌های مدیریت تلاش كنند به دانشجویان رشته‌های مدیریت، مجموعه‌ای از دانش و مهارتهای مدیریت و فناوری و كارآفرینی مرتبط با صنایع كوچك بیاموزند.افزون بر این، دانشگاهها باید بتوانند مستقیماً یا از راه تأسیس نهادهای وابسته به عنوان مركز اجاد و پرورش شركتهای مورد بحث عمل كنند و با فراهم آوردن امكانات و تسهیلات لازم، هر چند اندك، در مراحل نخستین تولد و رشد آنها، هزینه و ریسك تأسیس شركت برای كارآفرینان را كاهش دهند.
شركتهای یاد شده باید بتوانند در یك فرآیند تكاملی هر چه زودتر از دانشگاه مستقل و در مدت معینی به شركتهای خصوصی تبدیل شوند و پس از آن، دانشگاهدر پوشش توافقنامه‌های مربوطه از آنها پشتیبانی كند ضمن اینكه شركتهای نیز در صورت موفقیت در بازار می‌توانند به تحقیقات دانشگاهی كمك كنند.
۶- راهنمایی علمی، بسترسازی، حمایتهای مشاوره‌ای و مالی لازم از طرحهای كارآفرینانه دانشجویان و استادان ضروری است. این حمایتها و تسهیلات بویژه در مورد طرحهایی كه به مرحله اجرا رسیده، بیشتر لازم است. افزون بر این، شناسایی كارآفرینان موفق دانشگاهی و معرفی الگوهای دانشگاهها و دانش‌آموختگان كارآفرین به دانشجویان نیز به گرایش بیشتر دانشجویان به ارائه چنین طرحهایی می‌انجامد.
۷- دولت باید تلاش كند از دانشگاها و مؤسسات آموزش عالی كارآفرین پشتیبانی كند. این پشتیبانی می‌تواند به شكل سیاستگذاری، ایجاد انگیزه، برنامه‌ریزی، تأمین امنیت سیاسی و اقتصادی و تصویب قانون مربوطه صورت گیرد. افزون بر این، دولت باید با تسهیل روابط علمی و صنعتی مربوط با كارآفرینی درحوزه تكنولوژیهای گوناگون، جریان نوآوری در سطح كشور را در قالب نظام ملی نوآوری انسجام بخشد.
۸- ایجاد یك بانك اطلاعاتی نیز باید مورد توجه باشد زیرا فراهم ساختن اطلاعات لازم برای آگاهی استادان و دانشجویان از نیازها ومسایل كاری رشته تخصصی‌شان در رشد و ایجاد روحیه كارآفرینی آنها بسیار مؤثر است. از این رو ایجاد بانكهای اطلاعاتی در این دانشگاهها ضروری است. چنین بانكهایی می‌توانند اطلاعات لازم را برای آشنایی با اقدامات و فعالیتهای كارآفرینانه در اختیار دانشجویان قرار دهند.


منابع
[۱] - رحیمی،حسین،«ضرورت آموزش كارآفرینی در دانشگاهها»، چكیده مقالات چهل و چهارمین نشست رؤسای دانشگاه‌ها و مراكز علمی- تحقیقاتی كشور.(۱)، تهران:مؤسسه پژوهش وبرنامه‌ریزی آموزش عالی،۱۳۸۰ ، ص ۶۱.
[۲] - هاشمی، حمید،«سرمایه‌های جاودان»، ویژه‌نامه همایش كارآفرینی و فناوریهای پیشرفته، تهران: مؤسسه توسعه دانش وپژوهش ایران ،۱۳۸۰ ،ص۱۲۶ .
[۳] -همان ص ۱۲۶.
[۴] - مقیمی، فضل‌ا..،«كارآفرینی،سنجش و پژوهش»، گاهنامه مركز مطالعات سازمان سنجش آموزش كشور، شماره سوم،بهار ۱۳۸۱،ص۷.
[۵] - جهانگیری، علی،«دولت كارآفرین»، مدیریت دولتی، شماره ۵۱ ، ۱۳۸۰، ص ۵۱.
[۶] - احمدپورداریانی، محمود، كارآفرینی، تهران: شركت پردیس ۵۷ ، ۱۳۷۹، ص ن.
[۷] هاشمی، پیشین، ص ۱۲۷.
[۸] - همان ص ۱۲۶.
[۹] صدیق، محمدجعفر، «نقش انكوباتورها در بسترسازی كارآفرینی برای دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها»، چكیده مقالات چهل و چهارمین نشست رؤسای دانشگاه‌ها و مراكز علمی و تحقیقاتی كشور(۲)، تهران: مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، ۱۳۸۰، ص ۶۴.
[۱۰] - ویژه‌نامه همایش كارآفرین و فناوریهای پیشرفته «گفتگو با عقیل ملكی‌فر»، تهران : مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، ۱۳۸۰، ص ۵۲ .
[۱۱] - همان ، ص ۵۳.
[۱۲] - ویژه‌نامه همایش كارآفرینی و فناوریهای پیشرفته، «گفتگو با كامبیز طالبی»،تهران: مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران،۱۳۸۰، ص ۱۷.
[۱۳] -همان ص ۲۲.
[۱۴] - همان ص ۲۳.
[۱۵] بیكاس سی سانیال،«تحول در سیاستگذاری و اعمال مدیریت در آموزش عالی»، ترجمع داوود حاتمی، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، شماره ۱ و ۲ (شماره مسلسل ۱۵ و ۱۶ )، سال ششم، بهار و تابستان ۱۳۷۷، ص ۱۲.
[۱۶] - محسنی، منوچهر، «دانشگاه و بستر رشد تاریخی از نظر ساختارها و نقش‌ها»، مجموعه مقالات سمینار دانشگاه، جامعه و فرهنگ اسلامی(۱)، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۷۸، ص ۳۶۶.
[۱۷] - اطاعت، جواد، «آموزش و توسعه»، اطلاعات سیاسی – اقتصادی، سال سیزدهم، شماره یازدهم و دوازدهم(شماره مسلسل ۴۴-۱۴۳ )، مرداد و شهریور ۱۳۷۸، ص ۲۱۴.
[۱۸] - تسنیمی، عباسعلی، وسجادی، سید مهدی«شیوه‌های ارتقای جایگاه آموزش عالی دولتی»، مجلس و پژوهش، شماره ۲۳، سال پنجم، دی و بهمن۱۳۷۶، ص ۲۹۰.
[۱۹] - تسلیمی، محمد سعید،« به سوی بازشناسی و تبیین مجدد نقش دانشگاه»، دانش مدیریت، شماره ۴۷، سال دوازدهم، زمستان ۱۳۷۸، ص ۳ .
[۲۰] - فرهنگی، علی‌اكبر، و حسینی، سیدحیدر، « رهبری و مدیریت در دانشگاهها» ، همان ، ص ۳۶.
[۲۱] - پورداریانی، احمد، پیشین، ص ۱۷۶.
[۲۲] - همان، ص ۱۱۰.
[۲۳] - همان.
[۲۴] - مقدمه آیین‌نامه طرح توسعه كارآفرینی در دانشگاههای كشور(كاراد)، شماره۲۵۱۹/۱۱ مورخ۲۷/۳/۱۳۸۱ ، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
[۲۵] - مقیمی، پیشین، ص ۸.
[۲۶] - آیین‌نامه طرح توسعه كارآفرینی در دانشگاههای كشور(كاراد)، ص ۱.
[۲۷] - عسگری، ناصر، « توسعه كارآفرینی در دانشگاهها »، سنجش و پژوهش، گاهنامه مركز مطالعات سازمان سنجش آموزش كشور، شماره سوم، بهار۱۳۸۱، ص ۱۰.
[۲۸] - رحیمی‌، غلامحسین، « سازماندهی آموزش كارآفرینی در دانشگاهها»، چكیده مقالات چهل و چهارمین نشست رؤسای دانشگاه‌ها و مراكز علمی و تحقیقاتی كشور(۲)،‌تهران: مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، ۱۳۸۰، ص۵۰.
منبع مقاله: اطلاعات سیاسی‌ـ‌اقتصادی
نویسنده: احمد حیدری، عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی

منبع : شبکه زنان کارآفرین