پیامدهای پرداخت نقدی یارانه‏ها

طرح تحول اقتصادی دولت که در صریح‌ترین رویکرد خود پرداخت نقدی یارانه‌ها را نشانه گرفته است از جهات مختلف، سیاست‌هایی اقتصادی دولت را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و پیامدهای ناگزیر خود را به اقتصاد تحمیل می‌کند. از هم‌اکنون می‌توان برخی از تبعات اجرایی این سیاست اعلامی دولت را پیش‌بینی کرد. یکی از سیاست‌های اعلام شده دولت جلوگیری از بزرگ‌تر شدن و برنامه‌ریزی برای کوچک ساختن سازمان و تشکیلات دولت بوده است. همین موضوع انگیزه خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی و همچنین واگذاری و برون‏سپاری بسیاری از فعالیت‌های تصدی‌گری دستگاه‌های دولتی به بخش خصوصی بوده است. ایجاد یک سیستم جمع‌آوری و نگهداری، بهنگام‌سازی و بازیابی اطلاعات اقتصادی مردم، کار عظیم و گسترده‌ای است که خود به بزرگ شدن دولت می‌انجامد و از این رو با سیاست کوچک‏سازی دولت در تضاد است.
● امکان گسترش فساد
پرداخت نقدی یارانه امکان فساد را افزایش می‌دهد. حداقل از راه‌های زیر بر فساد و سوء استفاده افزوده می‌شود:
۱) عدم‌مطلع ساختن سیستم از مرگ و میر اعضای خانوار و یا کاهش افراد خانوار به هر دلیل دیگر (مثل مهاجرت)،
۲) ارائه اطلاعات غیر واقعی در جهت افزایش تعداد اعضای خانوار،
۳) گزارش خانوارهای مجازی که وجود خارجی ندارند و بالاخره
۴)کمتر گزارش دادن دارایی و درآمد واقعی خانوارها. متاسفانه اینگونه سیستم‌ها دارای منافذ زیادی برای رخنه و توسعه فساد می‌باشند و به نهادینه شدن فساد کمک می‌کنند.
● تشویق مصرف‌گرایی به‌جای افزایش تولید
معمولا در کشورها و اقتصادهای پیشرفته از پرداخت یارانه احتراز می‌شود یا به سختی صورت می‌گیرد. در موارد لازم و ضرور سعی می‌شود به بخش کشاورزی و صنعت که کالاهای مورد نیاز و مصرفی را تولید می‌کنند یارانه پرداخت کنند تا از این طریق صنعتگر و کشاورز انگیزه لازم را برای تولید بیشتر به‌دست آورند و از طرفی هم کالاهای مصرفی با قیمت پایین‌تر به مصرف‌کننده برسد، همچنین موجب جلوگیری از ورود کالای خارجی گردد. در پرداخت نقدی یارانه به مردم، به‌جای تشویق تولید، مصرف تشویق می‌گردد. افراد بدون آنکه کار کرده و کالا یا خدمتی را تولید کرده باشند مستمرا مبالغی را دریافت می‌دارند؛ مبالغی که با آن می‌توانند بعضی از کالاهای لوکس و مصرفی را خریداری کنند. پرداخت ماهانه ۱۰۰ هزار تومان برای هر فرزند می‌تواند انگیزه‌ای قوی، به‌ویژه در دهک‌های پایین، برای افزایش موالید باشد و در نتیجه به افزایش جمعیت کشور و مسائل ناشی از آن نیز منتهی گردد. علمای اقتصاد مکتب نهادگرایی معتقدند که از طریق تغییر در نظام پاداش نهادهای اجتماعی است که می‌توان فرهنگ و الگوی رفتارهای جامعه را تغییر داده یا اصلاح کرد. در حالی که در جامعه ما فرهنگ صنعتی نیازمند پشتیبانی و حمایت است، حمایت از مصرف موجب تقویت فرهنگ مصرفی و افزایش واردات می‌گردد.
● وابسته کردن مردم به دولت
معمولا در کشورهای پیشرفته صنعتی و دموکراتیک، این دولت‌ها هستند که وابسته به مردم‌اند. مردم به دولت‌ها مالیات می‌دهند و دولت‌ها هم به دفاع از ملک و ملت می‌پردازند و خدماتی را که مردم خود نمی‌توانند فراهم آورند، به جامعه عرضه می‌دارند. معمولا در کشورهای نفتی، دولت‏ها به علت درآمد نفتی عظیم وابسته به ملت نیستند و خود را تا حد زیادی بی‌نیاز از حمایت مردم می‌دانند. پرداخت نقدی یارانه‌ها به مردم، به وابستگی و اتکای بیشتر مردم به دولت منتهی می‌شود، روحیه استقلال، تلاش و خلاقیت و کارآفرینی مردم را ضعیف می‌سازد، ناآگاهانه یا ناخواسته دولت را جای خدا می‌نشاند و آن‌را رزاق و روزی‌دهنده مردم وانمود می‌کند، از دولت بتی بزرگ می‌سازد، هر کس را نگران می‌کند که مبادا کاری کند که دولت را خوش نیاید و دستور دهد تا مستمری او قطع گردد. چنین اهرمی، ابزاری در اختیار دولت قرار می‌دهد تا مردم را در راستای خواسته‌های خود، به‌طور صریح و یا ضمنی، تشویق، تهدید و یا تطمیع کند، یا رای خود را بر آنها تحمیل کند.
● گداپروری
در راستای وابستگی به دولت، گداپروری نیز در جامعه اشاعه پیدا می‌کند. دست‌ها دائما به‌سوی دولت دراز خواهد بود. احساس ناتوانی، انفعال و عدم‌اعتماد به نفس افزایش پیدا خواهد کرد. چنین سیاستی موجب کاهش توانایی رقابت و استقامت در صحنه ملی و بین‌المللی خواهد گردید و با کاهش درآمد نفت بقای ملت نیز در مخاطره قرار خواهد گرفت.
● ناکارآمدی نظام برنامه‌ریزی متمرکز
برنامه‌ریزی و پرداخت مستقیم یارانه به‌صورت نقدی از روش‌های برنامه‌ریزی متمرکز پیروی می‌کند. روش‌های برنامه‌ریزی متمرکز پس از ۷۰ سال تجربه ناموفق در شوروی سابق و کشورهای اروپای شرقی نه تنها کنار‌گذارده شد، بلکه به سقوط دولت‌های مقتدر و تمرکزگرای آنها نیز منتهی شد. عدم‌کارآمدی سازماندهی و برنامه‌ریزی متمرکز، به‌علل گوناگون، از جمله: ضرورت مشارکت همه جانبه مردم در امور، پویایی و تحول مستمر جوامع سالم و پیشرو، تغییرات سریع اطلاعات و کندی و لَختی سیستم‌های بزرگ و یکپارچه در پاسخگویی به نیازهای در حال تغییر جامعه، به اثبات رسیده است. پرداخت یارانه‌ها به‌صورت نقدی و براساس یک برنامه‏ریزی متمرکز به هر خانوار از مصادیق «تمرکزگرایی» بوده و در عمل هزینه‌های سنگینی را بر اقتصاد تحمیل خواهد کرد.

محمدحسین بنی‌اسدی

منبع : روزنامه کارگزاران