گشت و گذاری در بازار نرم‌افزارهای قفل شکسته در ایران

ایران از جمله کشورهایی است که تهیه‌ی انواع نرم‌افزارهای چندصد دلاری در آن به قیمتی كم‌تر از یک دلار ممکن است. تفاوتی هم نمی‌کند چه نوع برنامه‌ای و نرم‌افزار محصول کدام شرکت است. از آخرین نسخه‌ی سیستم عامل ویندوز گرفته تا انواع نرم‌افزارهای گران‌قیمت گرافیکی همه و همه تنها به قمیت یک عدد سی‌دی خام با هزینه‌ی کپی آن یعنی كم‌تر از هزار تومان قابل تهیه‌ی هستند.
برای مشاهده‌ی وضعیت فروش نرم‌افزارهای غیرقانونی کافی است سری به حوالی میدان انقلاب تهران بزنید تا آشفته بازاری از انواع نرم‌افزارهای قفل شکسته و غیرقانونی را ببینید. تقاضا برای خرید این نرم‌افزارها و سایر محصولات غیرقانونی نظیر فیلم‌های سینمایی و سی‌دی‌های موسیقی آن‌قدر بالاست که کتاب‌فروشی‌ها و حتا فروشگاه‌های مواد غذایی هم در کنار مغازه، سبدی پر از انواع سی‌دی گذاشته و هر کدام را به قمیت ۵۰۰ تومان به فروش می‌رسانند.
زمانی که بحث کپی‌رایت و نقض مکرر آن در کشور مطرح می‌شود، عده‌ای بر این عقیده‌اند که به علت اختلاف سطح درآمد با کشورهای توسعه‌یافته، اغلب مردم توانایی خرید نرم‌افزار اصلی را ندارند و کاربران برای بهره‌مندی از فن‌آوری‌های جدید کامپیوتر به ناچار قوانین مربوط به مالکیت معنوی را نادیده می‌گیرند. دسته‌ای نیز نبود بسترهای فرهنگی را زمینه‌ساز این قضیه می‌دانند و به اعتقاد گروهی دیگر، نبود قوانین اجرایی یا عدم اجرای صحیح قوانین موجود از سوی دولت زمینه‌ساز این شرایط است.
محسن، برنامه‌نویس کامپیوتر، بر این باور است که اغلب مردم تنها تعرض به حقوق مادی را مخالف قانون، شرع و اخلاق می‌دانند. به عنوان مثال یک شهروند درست‌کار هیچ‌گاه حاضر به تصرف یک وسیله‌ی‌ فیزیکی بدون پرداخت بهای آن نیست زیرا معتقد است که برای تولید آن هزینه شده است. با این حال اغلب مردم با آگاهی از این‌که برای تولید نرم‌افزار نیز هزینه و زمان صرف شده است، اقدام به استفاده‌ی غیرمجاز از آن می‌كنند.
وی می‌گوید: در حال حاضر صنعت نرم‌افزار در داخل به علت عدم رعایت قوانین کپی رایت با رکود نسبی روبروست. وقتی نتیجه‌ی چند سال کار یک گروه، بدون پرداخت بهای آن به راحتی بین مردم دست به دست می‌شود، دیگر انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در این بخش باقی نمی‌ماند.
آرش، یکی از فعالان صنف توزیع نرم‌افزار در پاسخ به ‌این سؤال که چرا اغلب مردم حاضر نیستند بهای نرم‌افزار را بپردازند، می‌گوید: «بیش‌تر مشتریان حرفه‌ای نیستند، به عنوان مثال اغلب مردم از روی کنجکاوی و یا سرگرمی‌، حرفه‌ای‌ترین نرم‌افزارها را روی کامپیوتر خود نصب می‌کنند در حالی که معمولاً اطلاعات تخصصی برای استفاده‌ی مفید از آن برنامه را نداشته، در حالی‌که نرم‌افزارهای رایگان موجود در اینترنت نیز پاسخ‌گوی نیازهای آن‌هاست.»
امید، از فروشندگان نرم‌افزار می‌گوید: «مردم به استفاده‌ی رایگان و البته غیرقانونی از نرم‌افزارهای حرفه‌ای خارجی عادت کرده‌اند و حاضر نیستند برای یک نرم‌افزار داخلی هزینه کنند. از طرفی استفاده از نرم‌افزارهای غیرقانونی آن‌قدر رواج دارد که کسی توانایی برخورد با آن را ندارد. او هم‌چنین معتقد است در بسیاری از موارد عوامل فرهنگی، زمینه‌ساز این موضوع است. زیرا برخی از کاربران با وجود داشتن امکان مالی و صرف هزینه‌های بالا برای به‌روز نگه داشتن سخت‌افزار، به ندرت حاضر به پرداخت بهای نرم‌افزارهای داخلی و یا خارجی هستند.»
در شرایطی که افراد زیادی با بی‌تفاوتی به دستاورد و نتیجه‌ی چند ماهه و حتا چند ساله‌ی دیگران تجاوز می‌کنند، شاید صحبت از رعایت حقوق نرم‌افزارهای خارجی بی‌ربط به نظر برسد.
اما این نرم‌افزارهای قفل شکسته از کجا می‌آیند و چه‌طور به بازار راه پیدا می‌کنند؟ این سؤالی است که پاسخ به آن چندان آسان به نظر نمی‌رسد. نقض قوانین کپی رایت آن‌قدر آشکار صورت می‌گیرد که نیازی به تجسس درباره‌ی آن نیست. بسیاری از شرکت‌های معروف در تهران هر سال صدها برنامه‌ی قفل شکسته را در یک بسته نرم‌افزاری در تیراژ گسترده در بازار پخش می‌کنند و روی این بسته‌ها خواستار رعایت حقوق مادی و معنوی شرکت‌شان هستند.
بسیاری از نرم‌افزارها نیز از طریق اینترنت قابل دسترسی هستند. کافی است تا در یکی از جست‌وجوگرهای اینترنتی عبارت «نرم‌افزار» و «کرک» (Crack) را جست‌وجو کنید تا با شمار زیادی از سایت‌ها و وبلاگ‌هایی مواجه شوید که هر روز لینک ده‌ها نرم‌افزار را به همراه شماره سریال یا قفل‌شکن نرم‌افزار برای دانلود در سایت یا وبلاگشان معرفی می‌کنند.
در حالی که هنوز ویندوز ویستا، به صورت رسمی‌ وارد بازار نشده است، نسخه‌ی‌های آزمایشی این سیستم عامل در بازار ایران به فروش می‌رسد.
اما موارد نقض حقوق مادی و معنوی نرم‌افزارها تنها مربوط به کاربران شخصی و کامپیوترهای خانگی نیست. بسیاری از مراکز دولتی و اغلب شرکت‌ها نیز برای خرید انواع بسیاری از نرم‌افزارها تقریباً هیچ وجهی نمی‌پردازند.
بنابراین سخت خواهد بود که از سازمان‌هایی که کامپیوترهای خود را با سیستم‌های عامل غیرقانونی راه‌اندازی کرده‌اند و از انواع نرم‌افزارهای قفل شکسته استفاده می‌کنند، توقع داشته باشیم که متولی برخورد با ناقضین حقوق شرکت‌های نرم‌افزاری باشند.
اگرچه در نگاه اول دستیابی تقریباً نامحدود کاربران ایرانی به گران‌ترین و حرفه‌ای‌ترین نرم‌افزارهای دنیا با كم‌ترین قمیت می‌تواند باعث افزایش دانش و پیشرفت کاربران در زمینه‌های مختلف علمی ‌شود اما برخی معتقدند که دسترسی بدون محدودیت باعث شده است کاربرانی که یک نرم‌افزار گران قیمت را تقریباً به رایگان به دست می‌آورند از تمام قابلیت‌های آن استفاده نکنند.
مثلاً یک گرافیست هم‌زمان توانایی کار با چندین نرم‌افزار پرقدرت حرفه‌ای و البته گران قیمت را دارد ولی قادر به استفاده از حداکثر توان همه‌ی ‌این برنامه‌های چندصد دلاری نیست و درباره‌ی هر یك از آن‌ها اطلاعات کاملی ندارد.
یکی از متخصصان فن‌آوری اطلاعات در این مورد می‌گوید: «در دسترس بودن تقریباً رایگان نرم‌افزار، باعث شده است که كم‌تر به برنامه‌های متن‌باز (Open Source) توجه شود. این نرم‌افزارها می‌تواند در سطح ملی توسعه داده شده و در عین حال مصرف کننده متهم به نقض کپی رایت نمی‌شود.»
از سویی دیگر دسترسی نامحدود به انواع نرم‌افزارها باعث ایجاد دیدگاهی مبنی بر صرف هزینه‌ی اندک برای نرم‌افزار شده است و معمولاً نرم‌افزارهای داخلی باارزش در صورت داشتن قیمت نسبتاً بالا با استقبال مواجه نمی‌شوند.
هم‌چنین نقض حقوق معنوی، باعث خدشه‌دار شدن وجهه‌ی ‌ایران در بازار جهانی نرم‌افزار شده است و باعث می‌شود که سرمایه‌گذاری خارجی در این زمینه كم‌تر صورت گیرد. هم‌چنین با وجود متخصصان مستعد ایرانی، نه تنها سهم درآمد ایران از بازار چندصد میلیارد دلاری صنعت نرم‌افزار در جهان نزدیک به صفر بوده، بلکه اغلب تولیدات با هدف بازار بومی‌ نیز (نظیر نرم‌افزارهای مالی و فرهنگ‌نامه) توسط نفوذگران یا به اصطلاح هکرهای نرم‌افزار به صورت کپی وارد بازار می‌شود.

مهدی امیر

منبع : ماهنامه کامپیوتری و اینترنتی کاربر