یک‌چهارم پستانداران جهان در خطر انقراض

به استناد یک ارزیابی جامع سالانه از وضعیت جهانی حیات‌وحش، نزدیک به یک چهارم گونه‌های خشکی‌زی پستانداران جهان در خطر انقراض قرار دارند و بسیاری دیگر ممکن است حتی پیش از آنکه برای علم شناخته شوند، از صحنه هستی محو شوند. از ۵۴۸۷ گونه پستاندار شناخته‌شده، دست‌کم ۱۱۴۱ گونه تهدیدشده‌اند که از میان آنها ۱۸۸ گونه در بالاترین طبقه از نظر میزان خطر، یعنی در طبقه «در آستانه انقراض» قرار دارند. به استناد یک بررسی پنج ساله، از هر سه پستاندار دریایی نیز یکی در تهدید است. ارزیابی معروف به «فهرست سرخ» توسط انجمن بین‌المللی حفاظت از طبیعت انجام می‌شود و در آن بیش از ۱۷۰۰ کارشناس در ۱۳۰ کشور شرکت دارند. در گزارش اخیر تاثیر مخرب جنگل‌تراشی، شکار، شیلات، آلودگی و تغییرات اقلیمی روی جمعیت‌ها و گستره پراکندگی گروهی از جانوران جهان تایید می‌شود که بیش از همه بررسی شده‌اند. یان اسکیپر (I.Schipper)، مدیر گروه ارزیابی جهانی پستانداران که میان حفاظت بین‌الملل و IUCN مشترک است، از کشورهای جهان خواست نسبت به سرنوشت این گروه از جانوران در قلمرو مرزهایشان مسوولیت‌پذیر باشند و برای نجات گونه‌هایی که گستره پراکندگی‌شان دربرگیرنده قلمرو چندین کشور است، ائتلافی بین‌المللی شکل گیرد. او گفت: «ما اکنون شاهد یک افت ۲۵ درصدی در بلندمدت هستیم، با این حال هنوز هیچ برنامه ضربتی حفاظتی برای پستانداران وجود ندارد. هیچ برنامه حفاظتی بلندمدتی وجود ندارد که مانع از انقراض این گونه‌ها در آینده شود. ما به عنوان انسان باید مراقب باشیم که موجب انقراض گونه‌های دیگر نمی‌شویم.» نگران‌کننده‌تر آنکه به نظر می‌رسد این رقم صرفا برآوردی محافظه‌کارانه باشد، زیرا دانشمندان درباره ۸۳۶ گونه پستاندار حتی آنقدر اطلاعات ندارند که بتوانند تعیین کنند تا چه حد در تهدید به سر می‌برند. اگر این گونه‌ها هم در خطر باشند، به معنای آن است که ۳۶ درصد از گونه‌های پستاندار جهان در خطر انقراض به سر می‌برند. ازجمله گونه‌های در آستانه انقراض عبارتند از سیاه‌گوش ایبری (Lynx pardinus) در اسپانیا و پرتغال که در حال حاضر تنها ۸۴ تا ۱۴۳ فرد بالغ از آن باقیمانده است. کارشناسان بر این باورند که ۲۹ گونه دیگر ممکن است تاکنون منقرض شده باشند. ازجمله این گونه‌های منقرض‌شده می‌توان به دلفین رودخانه‌ای بایجی یا یانگ‌تسه و هوتیای کوچک خاکی اشاره کرد که جونده کوچک بومی جزایر نزدیک کوباست و اکنون تقریبا ۴۰ سال است که مشاهده نشده. دو گونه دیگر، یکی اریکس شاخ‌شمشیری و دیگری گوزن پیردیوید در طبیعت منقرض شده‌اند و تنها در اسارت زندگی می‌کنند. جمعیت بسیاری از گونه‌ها نظیر گرگ خاکستری و خرس قهوه‌ای، به‌شدت افت کرده است و با تخریب زیستگاه طبیعی‌شان گستره پراکندگی‌شان به طور چشمگیری تحلیل رفته است.
بر اساس این گزارش، بیش از نیمی از گونه‌های پستاندار جهان که روند جمعیتی آنها معلوم است رو به نابودی‌اند. مارک رایت (M.Wright)، از دانشمندان اصلی WWF می‌گوید: «ما بیش از حد داریم به دیدن این گزارش‌ها که به سوگ سرنوشت این سیاره یا افت جمعیت جانوران نشسته‌اند، عادت می‌کنیم. من واقعا نگران آنم که ما در برابر این نوع اطلاعات ناامیدکننده بی‌تفاوت شده باشیم و اکنون آن را به کلی نادیده بگیریم بدون آنکه لحظه‌ای درباره دربرداشته‌های آن تامل کنیم. گزارش IUCN نشان می‌دهد که ما با مدیریت نسنجیده زمین و منابع آن، داریم آینده حیات‌وحش و طبیعت را به خطر می‌اندازیم و این فرصت را از فرزندان‌مان می‌گیریم که چیزی را تجربه کنند که ما تجربه کرده‌ایم.»
در این ارزیابی که نتایج آن در ژورنال ساینس منتشر شده است، نقاط داغ انقراض مشخص شده‌اند. در این نقاط تعداد زیادی از گونه‌ها در تهدید به سر می‌برند. همانطور که انتظار می‌رود، اینها مناطقی هستند که دارای تنوع چشمگیری از گونه‌هایی هستند که همه با تهدید مشابه از دست دادن زیستگاه روبه‌رو هستند. آن گونه‌های پستانداران خشکی‌زی که در تهدید به سر می‌برند عمدتا در جنوب و جنوب‌شرقی آسیا تجمع کرده‌اند. در این منطقه رقم تکان‌دهنده ۷۹ درصد میمون‌ها و انسانریخت‌ها رو به انقراض می‌روند. نقاط داغ دیگر عبارتند از بخش‌های استوایی آند، ارتفاعات کامرون، دره‌های کافتی آلبرتا و رشته‌کوه غربی غات در هند. اسکیپر می‌گوید: «در اغلب موارد تخریب زیستگاه ناشی از جنگل‌زدایی وجود دارد که یا به خاطر کشاورزی است یا به خاطر چوب درختان و این جانوران را ناگزیر می‌کند در قطعه‌های کوچک زمین زندگی کنند. به همه اینها شکار را هم باید اضافه کرد با تعداد زیاد افرادی که برای سیر کردن شکم‌شان به کلی متکی به منابع طبیعی هستند. این عوامل روی هم واقعا توفانی تمام‌عیار در جنوب‌شرقی آسیا به پا کرده‌اند.»
مهم‌ترین عواملی که پستانداران دریایی را تهدید می‌کنند عبارتند از به دام افتادن در تورهای شیلاتی یا تصادف با کشتی‌ها و قایق‌ها، هرچند در مورد دلفین رودخانه‌ای یانگ‌تسه، عامل اصلی آلودگی است. تغییرات اقلیمی تاکنون روی دوزیستان و گیاهان تاثیر خویش را آشکار ساخته اما انتظار می‌رود فشار خویش را روی پستانداران نیز یا با تخریب محیط‌زیست آنها ــ چنان‌که درمورد صفحه‌های یخ قطبی که خانه خرس قطبی است دیده می‌شود ــ یا با راندن طعمه‌هایشان به جاهای دیگر، افزایش دهد. بعضی از پستاندارانی که از کشف آنها چیزی نمی‌گذرد در میان تهدیدشده‌ترین گونه‌ها هستند. از سال ۱۹۹۲ تاکنون ۳۴۹ گونه پستاندار جدید کشف شده‌اند اما ۵۱ درصد از آنها با خطر انقراض روبه‌رو هستند که در مقایسه با آنها فقط ۲۳ درصد گونه‌هایی که پیش از ۱۹۹۲ شناخته شده‌اند در خطر انقراض هستند. دانشمندان در مقاله‌شان نوشته‌اند «گونه‌ها ممکن است حتی پیش از آنکه علم فرصتی برای شناسایی‌شان داشته باشد از صحنه هستی محو شوند.»
اما در میانه این ارزیابی تاریک و دلگیر، کورسویی از امید هست. دست‌کم ۵ درصد گونه‌هایی که هم‌اکنون در تهدید به سر می‌برند جمعیتی پایدار یا رو به افزایش دارند، اما بسیاری از آنها گونه‌هایی هستند که در گذشته در کانون توجه تلاش‌های حفاظتی عظیم قرار داشتند. جمعیت‌ گاومیش اروپایی و راسوی پاسیاه هر دو در حال احیا هستند. اسکیپر می‌گوید: «مشکلی که ما با آن روبه‌رو هستیم آن است که بدون خواست و اراده سیاسی و مردمی در هزینه کردن برای حفاظت از گونه‌ها، ما لای منگنه‌ایم. ما با انتشار این داده‌ها امیدواریم بتوانیم حرف‌مان را به گوش کسانی برسانیم که تصمیم می‌گیرند پول‌ کجا باید هزینه شود.» Guardian, Oct.۶, ۲۰۰۸
فهرست سرخ امسال ۱۸۸ گونه پستاندار را در تهدیدشده‌ترین گروه یا «در آستانه انقراض» قرار داده است. ازجمله سیاه‌گوش ایبری (Lynx pardinus) که جمعیت آن فقط از ۸۴ تا ۱۴۳ فرد بالغ تشکیل می‌شود و افت جمعیت آن به دلیل کمبود طعمه اصلی‌اش، خرگوش اروپایی، همچنان ادامه دارد.
گوزن چینی پیر دیوید (Elaphurus davidianus) در گروه «منقرض‌شده در طبیعت» طبقه‌بندی می‌شود. اما جمعیت‌های آن در اسارت و در حالت نیمه‌اسیر در سال‌های اخیر افزایش یافته‌اند و این احتمال وجود دارد که به زودی بتوان جمعیت‌های حقیقتا وحشی آن دوباره در طبیعت احیا کرد.
نزدیک به ۴۵۰ گونه پستاندار در گروه در خطر انقراض قرار دارند، ازجمله شیطان تاسمانی (Sarcophilus harrisii) که پس از آنکه جمعیت‌اش در ۱۰ سال گذشته به خاطر شیوع نوعی سرطان صورت مهلک و واگیردار بیش از ۶۰ درصد کاهش یافت، از گروه کمترین نگرانی به گروه در خطر انقراض منتقل شد.
گربه ماهیگیر (Prionailurus viverrinus) که در جنوب‌شرقی آسیا زندگی می‌کند به خاطر نابودی زیستگاهش در جنگل‌های تالابی از گروه آسیب‌پذیر به در خطر انقراض منتقل شد.
فُک خزر (Pusa caspica) از گروه آسیب‌پذیر به گروه در خطر انقراض منتقل شد. جمعیت آن در ۱۰۰ سال گذشته به علت شکار ناپایدار و تخریب زیستگاه تا ۹۰ درصد افت کرده است و این روند همچنان ادامه دارد.
سنجی صورت‌خاکستری یا حشره‌خور خرطوم‌دار (Rhynchocyon udzungwensis) تنها در دو جنگل در کوهستان اودزوگوا در تانزانیا دیده شده است که هر دوی آنها کاملا حفاظت‌شده‌اند اما با این حال در برابر آتش‌سوزی آسیب‌پذیرند. این گونه نخستین‌بار همین امسال توصیف شد و در گروه آسیب‌پذیر قرار گرفت.
اما همه خبرها بد نیستند. ارزیابی وضعیت پستانداران جهان نشان می‌دهد که این گونه‌ها می‌توانند با تلاش‌های حفاظتی هماهنگ و پیگیر احیا شوند. راسوی پاسیاه (Mustela nigripes) که زمانی در طبیعت منقرض شده بود پس از آنکه توسط اداره حیات‌وحش و آبزیان ایالات متحده از سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۸ با موفقیت به هشت ایالت غربی و مکزیک معرفی شد، اکنون به گروه در خطر انقراض منتقل شده است.
فیل آفریقایی (Loxodonta Africana) از گروه آسیب‌پذیر به گروه تقریبا تهدیدشده انتقال یافت زیرا جمعیت آن اخیرا در جنوب و شرق آفریقا افزایش یافته است.

یان سمپل
ترجمه کاوه فیض‌اللهی

منبع : روزنامه کارگزاران