اخلاق تعلیم و تربیت

روابط انسانی در مدرسه و محیط آموزشی، بر اساس اهداف تعلیم و تربیت شکل می‏گیرد. اهداف تعلیم و تربیت، در پیوند با اهداف خانواده و جامعه است و همراه با دیگر نهادهای اجتماعی مقصدی جز پرورش انسان برای رسیدن به قرب خدا ندارد. اگر معلمان و متعلمان، اهداف آموزش و پرورش اسلامی را بشناسند و تحقق آن اهداف را در ساخت فرد و جامعه اسلامی ضروری بدانند، تلاش برای تحقق آن اهداف را وظیفه شرع و اخلاقی خود خواهند شمرد. بنابراین، شناخت اجمالی اهداف تعلیم و تربیت اسلامی می‏تواند ما را به اخلاق آموزشی در اسلام نزدیک سازد. اهداف تعلیم و تربیت اسلامی عبارت است از:
۱ ) آموزش مفاهیم و معارفی که برای سلوک الی الله و تحقق اهداف انسان سازی اسلامی ضروری است
۲ ) ایجاد زمینه کسب مهارت‏ها و عادات اخلاقی مناسب با هدف غایی انسان
۳ ) آموزش اطلاعات لازم برای زندگی در جامعه اسلامی
۴ ) آموزش علوم و معارفی که جامعه اسلامی به آن نیاز دارد
۵) ایجاد مهارت‏های لازم در کاربرد آموزه‏های علمی
۶ ) ایجاد انگیزه و توانایی کشف نادانسته‏ها در عرصه‏های مختلف معرفت بشری (۱)
امام صادق(ع) فرمودند:
لیس العلم بالتعلم و انما هو نور یقع فی قلب من یرید اللَّه تبارک و تعالی ان یهدیه؛ (۲)
علم به زیادی دانش اموختن نیست بلکه نوری است که خداوند در قلب آن که هدایش را اراده فرموده وارد می‏کند.
● وظایف طالب علم
دانشجویی که در پی این علم است، به هر سخنی گوش و دل نمی‏سپارد و از هر منبعی علم نمی‏آموزد. اهمیت منبع و منشأ علم بسیار زیاد است، زیرا هدف از علم آموزی، کمال نفس است و کمال نفس فقط با علم حقیقی مطابق با واقع محقق می‏شود. متعلم راه رستگاری علم را از خداوند می‏خواهد: « قل رب زدنی علما (۳) » و علم را برای رشد و تعالی می‏جوید نه برای اغراض نفسانی و دنیایی « هل اتبعک علی ان تعلمن مما علمت رشداً (۴)» با توجه به دو نکته فوق روش صحیح دانشجویی این است که در انتخاب مدرسه و استاد نهایت دقت صورت گیرد و پس از آن از خداوند درخواست علم حقیقی شود و از او نجات از گمراهی طلب شود:
اللهم انی اعوذ بک من... ان اضل او اضل او اظلم او اظلم... (۵)
خداوندا به تو پناه می‏برم از این که گمراه شوم یا گمراه کنم، ستم کنم و یا ستم دیده شوم...
از امام باقر(ع) روایت شده است:
من طلب العلم لیباهی به العلماء او یماری به السفهاء او یصرف به وجوه الناس الیه فلیتبوأ مقعده من النار؛ (۶)
کسی که دانش طلبد تا با آن در برابر عالمان فخر کند و یا با کم خردان درآویزد و یا مردم را به خود متوجه سازد، پس جایگاه او آتش است.
طالب علم پس از آن که درون خود را از نیات دنیایی تصفیه کرد از خداوند درخواست علم نمود، استاد مناسب اختیار کرد و از خطر گمراهی استعاذه نمود، در روابط خود با استاد باید به نکات زیر توجه کند:
۱ ) در بهره‏گیری از دانش استاد دو اصل را به طور همزمان رعایت کند:
الف) همیشه درستی رای استاد را محتمل‏تر از درستی رای خود بداند، زیرا استاد از علم و تجربه بیشتری بهره دارد. پس به استاد خود اعتماد کند.
ب) درباره درستی سخن استاد اندیشه کند و در ارزیابی آن عقل خود را میزان قرار دهد. به عبارت دیگر تحصیل را به شیوه‏ای محققانه انجام دهد و صرف گفتار استاد را بدون سنجش عقلی، دلیل بر درستی سخن نپندارد. برای محصل ابتدایی، سلوک راه تحقیق دشوار است، پس باید از شتاب در اظهار رأی بپرهیزد و پرسش‏ها و نقدهای خود را برای رسیدن به حق با استاد در میان گذارد.
۲ ) در برابر استاد فروتنی کند. استادی که انسان را به معارف سودمند برای کمال آشنا می‏کند، مقدمات نجات او را فراهم می‏کند و حقی بزرگ بر او دارد.
از امام صادق(ع) روایت شده است:
تو اصغوا لمن طلبتم من العلم (۷)
در برابر کسی که از او علم می‏آموزید فروتنی کنید.
۳ ) در جلب رضایت او کوشا باشد. معلم از شاگردان خود دو چیز می‏خواهد: نخست آن که رعایت ادب کنند و دیگر آن که در یادگیری آن چه استاد می‏گوید کوشا باشند. دانشجویی که خواستار رضایت استاد است باید از این دو فروگذار نکند.
● وظایف اخلاقی معلم
معلم چنان که از نامش پیداست بیش از هر چیز باید خود عالم باشد و به خصال عالمان مزین و بر آن چه تدریس و تعلیم می‏کند خبره باشد. نیز آن چه را می‏آموزد، خود باید عمل کند تا گفته او مؤثر افتد.
امام صادق(ع) فرمودند:
ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا؛ (۸)
چون عالم به علم خویش عمل نکند موعظه او از دل‏ها می‏لغزد چنان که باران از سنگ سخت و صاف
او باید شرایط متعلمین را در نظر گیرد و هر کس را مطابق ظرفیت و استعدادش علم آموزد. روایت شده است که عیسی(ع) فرمود:
لا تحدثوا الجهال بالحکمة فتظلموها، و لا تمنعوها اهلها فتظلموهم؛ (۹)
حکمت را به جاهلان مگویید که به آن ظلم می‏کنید و از اهلش باز ندارید که به آنان ستم می‏کنید.
معلم خواهان یادگیری و به کارگیری علم از سوی دانش‏جویان خود است و از توفیق خود در این امر خشنود می‏شود. پس علاوه بر آن که به سبب رابطه ایمانی با طالبان علم، باید با آنان مهربانی کند، برای دریافت نتیجه بهتر نیز باید به آنان مهربانی باشد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
لینوا لمن تعلمون و لمن تتعلمون منه؛ (۱۰)
در برابر کسی که به او دانش می‏آموزید و یا از او دانش فرا می‏گیرید نرمی کنید.
همچنین معلمی که به دید الهی به کار خود می‏نگرد، از پذیرش خطای خود و ابلاغ آن به دانشجویان نمی‏هراسد و عزت را از آن خدا و به دست خدا می‏داند.
در پایان عباراتی از رسالة الحقوق امام سجاد(ع) درباره وظیفه اخلاقی معلم می‏آوریم:
و اما حق رعیتک بالعلم فان تعلم ان اللَّه عزوجل انما جعلک قیماً لهم فیما آتاک من العلم و فتح لک من خزائنه، فان احسنت فی تعلیم الناس و لم تخرق بهم و لم تضجر علیهم زادک الله من فضله و ان انت منعت الناس علمت او خرقت بهم عند طلبهم العلم منک کان حقا علی اللَّه عزو جل ان سلبک العلم و بهائه و یسقط من القلوب محلک؛ (۱۱)
و اما حق پیروان تو در علم و دانشجویانت آن است که بدانی خداوند عزوجل به وسیله علمی که عطایت فرموده و خزائن آن را بر تو گشوده تو را سرپرست آنان نهاده است. پس اگر در آموختن به مردم به نیکی عمل کنی و آنان را سرگشته نسازی و میازاری، خداوند فضلش را بر تو افزون خواهد کرد و اگر علمت را از مردم باز داری یا چون از تو علم طلب کنند حیرانش سازی بر خداوند است که علم و درخشش آن را از تو گیرد و تو را از دل‏های مردم بیاندازد.

مریم ابدالی کارشناس ارشد آموزش زبان انگلیسی
مریم دهکردی
پی نوشت ها
۱- اخلاق تعلیم و تربیت(۱۴)
http://www.imamjawad.net/htm/far/library/akhlagh/ensan
۲-- بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۵.
۳-- طه، ۱۹.
۴- کهف، ۶۶.
۵- من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۳۷، حدیث ۹۲۸.
۶- اصول کافی، ج ۱، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به
۷- همان، باب صفة العلماء، حدیث ۱.
۸- اصول کافی، ج ۱، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، حدیث ۳.
۹- همان، باب بذل العلم، حدیث ۴.
۱۰- بحارالانوار، ج ۲، ص ۶۲، حدیث ۷.
۱۱- المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۵۰.