دارالبطیخ

شهرری که به روزگار ما بخشی از تهران و به‌قولی از مناطق جنوب شهر به‌شمار می‌رود، بدین معنا که از اعتبار کمتری در ارزیابی قیمت‌گذاری نسبت به مناطق شمالی برخوردار است، در تمدن بشری و مدنیت از سابقه بسیار کهن بهره می‌برد. پیشینه این شهر به حدود شش هزار سال قبل می‌رسد.
وجود کوه‌های شمیران برای تامین آب و به‌ویژه همسایگی یکی از چشمه‌های باستانی ایران، قرارگرفتن در گستره کهنسال و حاصلخیز دامنه جنوبی رشته‌کوه‌های البرز با پیشینه تمدن ۹ هزار ساله. قرارگرفتن در کنار جاده باستانی ابریشم و نیز دلا‌یل دیگر موقعیت ممتازی را به این شهر بخشیده بود، تا جایی که در گذشته شهرری از شهرهای نامدار آسیا، بلکه جهان به حساب می‌آمد و از نظر خدمت با شهرهای بابل و نینوا پهلو می‌زد. پیش از اسلا‌م از نظر عظمت با هگمتانه (همدان) و... هماورد بود، به‌خصوص در دوره اشکانیان و ساسانیان و در دوره اسلا‌می از نام‌آورترین شهرهای اسلا‌می به‌شمار می‌رفت و در این راه نیشابور و بغداد و... از آن پیشی ندارند.
نام آن در تورات و بسیاری از کتب و منابع تاریخ و جغرافیای قدیم ثبت است. کاوش‌های باستان‌شناسان بسیاری از نادانسته‌ها را از پیشینه هزاران ساله تمدن در این سرزمین کهن بر ما روشن کرده است که هرگز این زمان تنگ، شرح مفصل آن را برنمی‌تابد، ولی هیچیک از این همه، سبب برهم‌خوردن رسم چرخ گردون نشد.
چنین است رسم سرای سپنج
گهی شادمانی بود گاه رنج
و سرانجام یکی از آبادی‌های کم سن و سال این کهن گستره بر این پیر زخم‌ها بر تن کشیده پیشی گرفت و چیره گشت و چنان اعتباری یافت که نه آن پیر که هیچ کس تصوری از آن نداشت. جنگ و ستیزهای مذهبی، زلزله‌های بسیار و جنگ‌ها و حملا‌ت اعراب و مغول و عواملی دیگر سبب از میان رفتن این شهر پرسابقه شد. بعد از این مقدمه نه‌چندان کوتاه بپردازیم، به شرح مطلب امروز که <دارالبطیخ> به معنای خربزه‌خانه است. این واژه از دو جزء تشکیل شده، جزء نخست آن به‌معنای سرا و جا و مکان است و جزء آخر آن در <منتهی‌الا‌رب> کدو در <آنندراج> هرچه بر روی زمین پهن شود و در منابع دیگر چون <فرهنگ نظام>، <نظام‌الا‌طباع>، <قرب‌الموارد>، <مهذب الا‌سماء> و غیره خیار، خربزه، گرمک معنا شده است.
<دارالبطیخ> اسمی بوده است که در گذشته به بازار میوه‌فروشان در شهرها داده‌اند. <استرنج> مستشرق انگلیسی در کتاب <جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلا‌فت شرقی> بدین مطلب اشاره دارد و از قول مقدسی می‌نویسد در عصر اسلا‌می دارالبطیخ و دارالکتب دو ساختمان مهم وی بوده است. دکتر حسین کریمان نیز در اثر کم‌نظیرش <ری باستان> به نوشته مقدسی در <احسن‌التقاسیم> توجه کرده، ضمن یادآوری نظر استرنج با نقل عین نوشته مقدسی <به... عرصه الطبیخ العجیبه> و ...< دارالبطیخ عضدالجامع...> این واژه را مترادف میدان یا بازار میوه‌فروشان معمول به روزگار ما دانسته است. بنابراین دارالبطیخ که به معنای خربزه‌خانه آمده است، در قرون اسلا‌می، واژه مرسوم و رایج و آن عبارت از مکانی بوده است که به فروش میوه اختصاص می‌یافت و به استناد چند شهری که ما می‌شناسیم، صاحب دارالبطیخ بوده‌اند، می‌توان گفت که بیشتر شهرهای بزرگ اسلا‌م <دارالبطیخ> داشته‌اند. از آن جمله‌اند، شهرهای بغداد و اصفهان. در بغداد این بازار وجود داشته (لغتنامه دهخدا به نقل از معجم‌البلدان)
● توضیحات:
▪ چشمه‌علی
فعلا‌ آثار کشف شده در این محل سابقه حدود شش، هفت هزارساله تمدن بشری را در کنار این چشمه به ثبوت رسانیده است، ولی عمر چشمه قطعا بسیار بیش از این است. در عصر اشکانیان و ساسانیان نام این چشمه <سورنی> منسوب به خاندان بزرگ سورن بوده است.
▪ بین‌النهرین
حوزه رسوبی پهناور و حاصلخیز بین دو رود دجله و فرات را یونانیان <منروپوتامیا> ‌Mesopotamia یعنی <میان رودان یا رودفا> می‌گفتند که در عصر ساسانی جزو قلمرو سرزمین ایران بود و تیسفون پایتخت زمستانی این سلسله در آن ناحیه واقع بود. پس از شکست یزدگرد سوم و فروپاشی ساسانیان سرزمین ایران از آن جمله <میان رودان> به دست مسلمانان افتاد و از آن پس به <بین‌النهرین> مشهور شد.
▪ بابل
عرب‌ها بین‌النهرین را به دو بخش سفلی و علیا تقسیم می‌کردند. ناحیه سفلی دارای خاک رسوبی حاصلخیز بود که در قدیم <بابل> خوانده می‌شد.
▪ نینوا
در شمال این سرزمین منطقه سخت و سنگلا‌خ بین‌النهرین علیا واقع می‌شد که در زمان قدیم آن را <نینوا> می‌گفتند.
▪ عراق
در کتب قرون اسلا‌می به دو نام عراق برمی‌خوریم؛ نخست عراق عرب و دیگر عراق عجم. بین‌النهرین سفلی را عراق عرب و ناحیه اراک، فراهان، تفرش، آشتیان، قم و... را عراق عجم می‌گفتند. تا حوالی دوره پهلوی اول اراک =(سلطان‌آباد) را عراق می‌خواندند. نامگذاری عراق به کسر عین و به معنای کنار رود یا دریا مربوط است به قرون وسطی.

تلخیص از فرهنگ تاریخ تهران
داریوش شهبازی

منبع : روزنامه اعتماد ملی