«باریجه» گنج بر باد رفته

ایران کشوری با اقلیم‌ها و رویشگاه‌های مختلف است. وسیع‌ترین پهنه رویشی ایران «منطقه ایرانی- تورانی» است که رویشگاه آنقوزه هم بشمار می‌رود. این گیاه در فرهنگ دهخدا به دو صورت «آنقوزه» و «آنغوزه» آمده است.
در متون علمی تقریبا از هر دو واژه به‌طور یکسان استفاده می‌شود. آنقوزه از جنس (Ferula) و تیره چتریان (Umbelliferae) است. سایر گونه‌های این جنس با نام‌های عمومی «کما» و «باریجه» شناخته می‌شود. جنس کما (Ferula) ۱۷۲ گونه گیاه تنومند دائمی در دنیا و ۳۰ گونه در ایران دارد که ۱۵ گونه از آنها انحصاری و خاص ایران هستند. از میان این ۱۵ گونه انحصاری دو گونه با نام‌های «کمای ایرانی پهن برگ» با نام علمی (F. persica) و «آنقوزه» با نام علمی (Ferula assa- foetida) و یک گونه دیگر به نام «قاسنی» یا «باریجه» با نام علمی (Ferula gummosa) شناخته شده‌تر هستند و تحقیقات و مطالعات بیشتری روی آنها انجام شده است. این گیاهان ارزش علوفه‌ای چندانی ندارد ولی اهمیت آن به سبب وجود ماده‌ای است که از آن استخراج می‌شود. این ماده مصرف دارویی، صنعتی و ارزش اقتصادی فراوانی برای روستاییان و صادر‌کنندگان دارد و یکی از فرآورده‌های جنبی مرتع به حساب می‌آید. اگرچه این ماده از نظر وزنی قابل توجه نیست ولی منبع درآمد با ارزشی برای روستاییان و صادر‌کنندگان به شمار می‌آید که در سال‌های اخیر به دلیل بهره‌برداری غیر اصولی و عدم‌احیای آنها در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. اغلب شیره گیاه با نام «گالبانوم» مورد استفاده قرار می‌گیرد. گالبانوم را عطاران ایران به نام‌های گوناگون «قاسنی» و «بارزد» و «باریجه» و «وشا» می‌شناسند. دو نوع شیره آنقوزه به نام‌های «آنقوزه شیرین» و «آنقوزه تلخ» وجود دارد. آنقوزه شیرین بیشتر مصرف خوراکی و آنقوزه تلخ بیشتر مصرف صنعتی دارد. تیغ‌زنی ساقه، اصلی‌ترین روش برداشت شیره گیاه یا گالبانوم است. در زمان برداشت دو نوع صمغ یکی توده‌ای و دیگری قطره‌ای (اشکی) روی ساقه پدید می‌آید که هر دو مورد از اقلام صادراتی مهم ایران است. متاسفانه این مواد به صورت خام صادر شده و هیچ‌گونه فرآیندی در ایران روی آنها انجام نمی‌شود. نوع توده‌ای در ابتدای برداشت به دست آمده و بعد از مدتی تراوش رزین به صورت بطئی شده و محصول به صورت قطره‌هایی با قطرهای مختلف به دست می‌‌آید نوع اشکی از ساقه گیاه و به مقدار کم در حالت طبیعی خارج و به درشتی یک نخود تا یک گردو است و بسیار مرغوب است. نوع توده‌ای بر اثر تیغ زدن فوقانی ریشه به دست می‌آید و دارای طعم گس و گزنده است و نامرغوب‌تر از نوع اول است. شیره آنقوزه (Ferula assa- foetida) حاوی ۶۲ درصد رزین، ۵/۱۲درصد صمغ، ۳ تا ۷ درصد اسانس، ۲۸/۱ درصد اسید فرولیک (Ferulic acid) و به مقدار بسیار جزیی وانیلین است. البته میزان این ترکیبات در گونه‌های مختلف باریجه اندکی متفاوت است.
● شناسایی آنقوزه
برای اولین‌بار در سال ۱۶۷۸ میلادی شخصی به نام «کامفر» در لارستان فارس آنقوزه را شناسایی کرده و با به‌کار گرفتن تعدادی بهره‌بردار بومی اقدام به بهره‌برداری از آن در این منطقه نمود وی پایه‌گذار روش تیغ‌زنی سنتی (برش عرضی) در ایران است. سپس اهالی شهرستان نیریز این حرفه را آموختند و خود اقدام به بهره‌برداری از آن نمودند. صمغ آنقوزه که از ریشه این گیاه استحصال می‌شود توسط رومی‌ها مصرف می‌شده و امروزه به‌طور وسیع در هند به عنوان ادویه در تهیه برخی غذاها، انواع ماهی، سبزی‌ها و سس و در کشورهای اروپایی به عنوان تثبیت‌کننده بوی عطر مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین ساقه‌های جوان گیاه تازه آنقوزه در نواحی خراسان و کرمان به مصرف غذایی می‌رسد. عمده رویشگاه‌های باریجه استان‌های خراسان، اصفهان، تهران، یزد، مازندران، مرکزی و زنجان است.
● کاربردهای شیره باریجه
صمغ یا شیره باریجه یکی از مهم‌ترین محصولات فرعی مرتعی در استان تهران است که از زمان‌های گذشته مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. از مجموع گونه‌های ذکر شده از جنس Ferula دو گونه (Ferula gummosa) و (F. persica) در استان تهران وجود دارند که در گذشته از آنها بهره‌برداری شده است. گونه (Ferula gummosa) تنها در حوضه سد لار پراکنش وسیعی دارد و تا مرز حوضه سد لتیان نیز مشاهده می‌شود. گونه (F. persica) به نام باریجه، سگبینج یا سگاپینوم نامیده می‌شود که هر دو تحت نام باریجه مورد مصرف قرار می‌گیرند ولی پراکنش گونه (F. persica) وسیع‌تر است و در تمام حوضه‌ها به ویژه لتیان و امیرکبیر پراکنش دارد. عصاره گیاه سیر و آنقوزه (Ferula persica) هر کدام به تنهایی قابلیت از بین بردن قارچ فوزاریومی که باعث پژمردگی نخود ایرانی می‌‌شود را دارند.
با تحقیقات انجام شده مشخص شد که عصاره این گیاهان به تنهایی قادر به کنترل و از بین بردن بیماری پژمردگی در گیاه نخود ایرانی است. حل کردن و نوشیدن شیرابه خشک شده آنقوزه در آب ولرم در رفع اسپاسم عضله مفید است. آنقوزه گیاهی چند ساله است که قطر ریشه گیاه بر حسب سن متفاوت و از ۷ تا ۱۰ سانتیمتر نیز می‌رسد و تا عمق ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتری خاک فرو می‌رود. ریشه‌ها به صورت افقی و به موازات سطح خاک قرار دارند به دلیل گستردگی ریشه گیاه در حفاظت خاک نقش مهمی را ایفا می‌کند. ریشه از دو لایه ضخیم و نازک تشکیل شده است و پوسته بیرونی به رنگ قهوه‌ای تیره است که پس از خشک شدن به صورت یک لایه نازک به راحتی جدا می‌شود. پوست درونی آن ضخیم و به رنگ سفید است و ریشه آن بافت چوب پنبه‌ای دارد و در اثر برخورد با اجسام سخت و به راحتی تغییر شکل می‌دهد. در منطقه یقه گیاه الیاف‌هایی دیده می‌شود که باقیمانده خشک شده برگ‌های سنوات قبل گیاه است. با توجه به میزان بارندگی و سایر شرایط محیطی هر چند سال یکبار به بذردهی می‌رسد و بعد از بذردهی بوته‌های آنقوزه برای همیشه خشک می‌شوند. چون در گیاه بالغ تمامی شیره پرورده برای ساختن بذر مصرف می‌شود. گل آذین به صورت چتر مرکب، گل‌ها خود لقاح (البته گل‌های نر و ماده نیز در گیاه وجود دارد) و به رنگ زرد هستند. ارتفاع ساقه گل‌دهنده به دو متر هم می‌رسد بذرها به شکل راکت و بسیار سبک هستند. آنقوزه دارای خواص درمانی بسیاری است و حتی در دامپزشکی جهت تهیه حمام‌های آرسنیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به صورت گرد، قرص و مخلوط با سایر مواد استفاده می‌شود. در درمان بیماری‌هایی چون فلج، رعشه، سستی اعضا نیز بسیار مفید است. همچنین شیره آن به عنوان ضد قولنج، بادشکن، ضدتشنج، ضدآسم مصرف می‌شود. به علاوه آنقوزه به عنوان بر طرف‌کننده انگل‌های روده‌ای و خلط‌آور مصرف سنتی دارد و ترکیبات گوگرددار موجود در اسانس گیاه، از بالا رفتن چربی خون بالا ممانعت می‌کند.
مصرف دیگر آنقوزه در جواهر‌سازی و اسانس‌گیری است. از مصارف صنعتی باریجه می‌توان تهیه چسب مخصوص برای چسباندن سنگ‌های قیمتی مانند الماس نام برد. خاصیت مهم این چسب بی‌رنگی آن است. با این وجود به علت اکتشاف و تولید چسب‌‌های شیمیایی سنتزی، کمتر مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. همچنین از شاخ و برگ خشک شده آنقوزه در زمستان برای تغذیه دام استفاده می‌شود. بنابر اعتقاد دامداران مصرف بوته باریجه به وسیله حیوانات اهلی در تولید شیر آنها موثر است. لذا در مناطقی که دامداران از نظر تامین علوفه زمستانه در مضیقه هستند می‌‌توان اجازه جمع‌‌آوری ساقه‌های خشک شده را پس از ریزش بذرهای تولیدی به آنها داد.
از باریجه بیشتر به عنوان طعم‌‌دهنده در محصولات غذایی مانند نوشابه‌های غیر الکلی و فرآورده‌های گوشتی یا معطر‌کننده و تثبیت‌کننده عطرها در فرآورده‌های آرایشی مورد مصرف قرار می‌‌گیرد. از باریجه در گذشته همراه با آنقوزه در ناراحتی‌های عصبی استفاده می‌شده است. علاوه بر مصارف فوق، اهمیت اصلی باریجه استفاده از آن در صنایع عطر و ادکلن‌‌سازی است، به‌طوری که یکی از خریداران اصلی عمده باریجه ایران، کشور فرانسه به‌خصوص «موسسه دی یور» (Christian Dior) آن کشور است.
باریجه از روزگاران بسیار قدیم، در خاورمیانه و نزدیک، صمغی شناخته شده بوده و در بین‌النهرین و ایران باستان، استعمال دارویی آن بسیار رواج داشته است. ولی شاید کاربرد قدیم‌تر باریجه در ساخت مواد خوشبو‌کننده (عطرها) بوده است. احتمالا خواص دارویی گوناگون آن بعدها به تدریج کشف شده است. از سوی دیگر احتمال داده‌اند که گیاه باریجه ایران، از طریق بین‌النهرین به سوریه و فلسطین برده شده باشد. آنقوزه در نواحی بایر و خشک ماسه‌ای و حاوی ترکیبات آهکی می‌روید، مناطق رویش این گیاه متنوع و از نظر ارتفاع، رویشگاه آنقوزه هر چند اغلب در ارتفاعات بالای ۱۰۰۰ متر است اما بیشتر در مناطق مرتفع و سنگ‌های مادر آهکی دیده می‌شود، این گیاه در برابر یخبندان‌های شدید حساس است. ولی حداقل تا ۵ درجه سانتیگراد زیر صفر را تحمل می‌کند. آنقوزه در منطقه خاورمیانه به صورت خودرو می‌روید مناطق کوهستانی و دامنه‌های هموار استپی با بارندگی بین ۱۰۰ تا ۱۷۵ میلیمتر و دمای متوسط سالیانه بین ۱۶ تا ۲۱ درجه سانتیگراد مناسب رشد این گیاه است. برداشت آنقوزه در مناطقی که دارای ۲۰ بوته در هکتار باشند مجاز و در اواسط فصل بهار آغاز می‌شود و طول دوره بهره‌برداری آن ۸۰ روز است. برای بهره‌برداری از صمغ آنقوزه از روش سنتی عرضی (روش تیغ‌زنی که در بالا به آن اشاره شد) استفاده می‌شود. بهره‌برداری آنقوره در سه مرحله پیچاندن دو برگ درشت از ناحیه یقه برای برگشت شیره گیاهی به سمت ریشه و‌گذاردن سنگی روی آن، کشتن یعنی کندن برگ‌های زرد و پوشاندن ریشه با خاک نرم و تیغ‌زنی انجام می‌گیرد. بر اساس تحقیقات به عمل آمده از نظر عملکرد و بقای گیاه، روش تیغ‌زنی دو طرفه جهت بهره‌برداری از بوته آنقوزه مناسب است. روش تیغ‌زنی عرضی به دلیل قطع شدن جوانه انتهایی از راس طوقه و از بین رفتن گیاه مناسب نیست. آنقوزه پس از برداشت داخل پلاستیک جمع‌آوری و در گونی‌های ۵۰ کیلوگرمی انبار می‌شود. جهت صادرات آنقوزه را به داخل صندوق‌های چوبی منتقل کرده و دور صندوق با گونی کنفی پوشیده می‌شود. آنقوزه بهره‌برداری شده در ایران مصرف داخلی نداشته (البته بجز مصارف دارویی و سنتی) و به‌طور متوسط سالیانه حدود ۷۰ تن آنقوزه به صورت خام صادر می‌شود. ایران به عنوان صادر‌کننده انحصاری آنقوزه شیرین از زمان هخامنشیان شیر آنقوزه شیرین را به هند صادر می‌کرده است. بدین ترتیب صنایع تبدیلی آنقوزه در هند دایر شده است و هند بیشترین حجم وارداتی آنقوزه را از ایران داراست.
پس از هند، امارات و اوکراین مهم‌ترین خریداران آنقوزه شیرین ایران هستند. افغانستان مهم‌ترین صادرکننده آنقوزه تلخ است و قیمت بازار این محصول را تعیین می‌کند. امارات مهم‌ترین وارد‌کننده آنقوزه تلخ ایران است و این محصول به مقدار کم به اوکراین‏، آلمان، فرانسه و قطر صادر می‌شود. عربستان‏، سوریه و انگلستان از بازارهای بالقوه برای آنقوزه تلخ ایران هستند. شیره آنقوزه شیرین با ۱۱۴ تن و ارزش ششصد و پنجاه و هفت هزار دلار در سال ۱۳۷۸ و ۴۱ تن به ارزش دویست و شصد و شش هزار و پانصد دلار در سال ۱۳۸۱ به ترتیب بیشترین و کمترین میزان صادرات آنقوزه را طی دوره آماری سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ بوده است.
در سال ۱۳۸۶ یک میلیون دلار درآمد بهره‌برداری آنقوزه برای بهره‌برداران این گیاه در استان فارس بوده در حالی‌که شیره آنقوزه کیلویی هفت هزار تومان به امارات صادر می‌شود ولی امارات آنها را بسته‌بندی می‌کند و کیلویی ۷۰ هزار تومان (تقریبا ۷۰ دلار) به اروپا می‌فرستد. در حالی که اگر این ماده در ایران بسته‌بندی می‌شد درآمدی معادل ۱۰ میلیون دلار هر ساله عاید اقتصاد محلی و ملی کشورمان می‌شد!
بررسی روش‌های کاشت و تکثیر گیاه باریجه نشان می‌دهد که بذرها جهت جوانه‌زنی نیاز به سرما دهی دارند. نزولات آسمانی به صورت برف در جوانه زنی بسیار حایز اهمیت است. ارتفاع از سطح دریا در جوانه‌زنی گیاه موثر است. آفت بوته‌ها به‌طور متوسط درصد۳۸. ۲ تا سال سوم کاشت بوده است. کاشت به صورت کپه‌ای و گلدانی در مقایسه با کاشت به صورت بذرپاشی برتری داشتند. گلدان‌ها را می‌توان در سال دوم نیز به عرصه منتقل نمود. برای حفاظت این گیاهان ارزشمند و اقتصادی ادارات منابع طبیعی هر شهرستان نیز اقدام به قرق کردن برخی عرصه‌های رویشی این گیاهان می‌کنند.

علی ترک قشقایی

منبع : روزنامه کارگزاران