ابن خردادبه

ابوالقاسم عبیدالله‌بن‌عبدالله، مشهور به ابن‌خردادبه و ابن‌خرداذبه(۳۰۰-۲۱۱ قمری) جغرافی‌دان نام‌دار ایرانی بود. نیای او در آغاز پیرو دین زردشت بود و سپس اسلام آورد. پدرش فرمان‌دار طبرستان بود و خود به مقام "صاحب برید و خیر" در ایالت جبال رسید كه خبرگزاری آن روزگار به شمار می‌آید. كتاب جغرافیای ابن خردادبه، المسالك و الممالك( به معنی راه‌ها و سرزمین‌ها) به صورت خلاصه به دست ما رسیده و شامل فاصله‌ی دقیق شهرها و اندازه‌ی مالیات هر یك آن‌هاست. او در زمینه‌ی تاریخ و موسیقی نیز پژوهش‌هایی داشته است.
● زندگی‌نامه
ابولقاسم عبیدالله‌بن‌عبدالله، مشهور به ابن خرداذبه و ابن خردادبه، از دودمان ایرانی بود. نیای او، خردادبه به معنای داده‌ی نیك خورشید، در آغاز پیرو دین زردشت بود و سپس با راهنمایی برمكیان اسلام آورد. پدر ابن‌خردادبه، عبدالله‌بن‌خردادبه، در سال ۲۰۱ قمری به فرمان‌داری طبرستان برگزیده شد و توانست بخش‌های زیادی از سرزمین طبرستان و دیلم را زیر فرمان خلیفه‌ی عباسی ببرد. هم‌چنین، شهریار پسر شروین را از تخت شاهی طبرستان فرود آورد، مازیار پسر قارون را نزد مامون فرستاد و ابولیلی شاه دیلم را به اسیری گرفت. او به خاطر این كوشش‌ها مورد توجه خلیفه و برمكیان بود و پسرش نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا كرد و هم‌نشین خلیفه‌های عباسی شد.
از اسلام آوردن نیای ابن‌خردادبه به دست برمكیان بر می‌آید كه او از مردم خراسان بوده است. خود ابن‌خردادبه نیز به سال ۲۱۱ قمری در خراسان به دنیا آمد. او در آغاز زندگی به بغداد رفت و در سایه‌ی توجه پدر به فراگیری دانش پرداخت و زمانی را نیز نزد اسحاق موصلی، موسیقی‌دان بزرگ آن دوران، بمفاهیم پایه‌ی موسیقی را آموخت. سپس در زمان خلافت الواثق بالله(۲۳۲-۲۲۷ قمری) به مقام "صاحب برید و خیر" در ایالت جبال، سرزمین ماد قدیم، رسید كه خبرگزاری آن روزگار به حساب می‌آید. او در همین جایگاه بود كه توانست آگاهی گسترده‌ای پیرامون راه‌ها، شهرها، وضعیت جفرافیایی و اداری ایران و سرزمین‌های دیگر پیدا كند و زمینه‌ی نگارش كتاب جغرافیای خود را فراهم سازد.
به نظر می‌رسد ابن‌خردادبه در زمان معتمد عباسی نیز چنین جایگاهی داشته و به دلیل همین كار خبرگذاری و خبررسانی، هم‌نشین نزدیك معتمد، خلیفه‌ی عباسی، در سامرا بوده است. مقدسی نوشته است:" ابن‌خردادبه وزیر خلیفه بود و به دانش‌های انباشته در گنجینه‌های امیرالمومنین دست داشت." شاید به همین دلیل هم‌نشینی با خلیفه و شركت كردن در خوش‌گذرانی‌ها و سرگرمی‌های ادبی و هنری او بود كه ابن‌خردادبه به مطالعه و نوشتن آثاری در زمینه‌های ادبی و هنری، موسیقی و حتی آشپزی پرداخته است.
● سال‌شمار زندگی
▪ ۲۱۱ قمری: در خراسان به دنیا آمد.
▪ ۲۲۷ قمری: به مقام "صاحب برید و خیر" در ایالت جبال، سرزمین ماد قدیم، رسید.
▪ ۲۳۲ قمری: نخستین ویرایش كتاب المسالك و الممالك را نوشت.
▪ ۲۵۶ قمری: به ریاست كل خبرگزاری خلیفه‌ی عباسی دست یافت.
▪ ۲۷۲ قمری: ویرایش جدیدی از كتاب المسالك و الممالك فراهم كرد.
▪ ۳۰۰ قمری: در سامرا درگذشت.
● پژوهش‌های جغرافیایی
كتاب جغرافیای ابن خردادبه، المسالك و الممالك( به معنی راه‌ها و سرزمین‌ها) به صورت خلاصه به دست ما رسیده است. اصل اثر، حدود سال‌‌های ۲۳۲ قمری/۸۴۷ میلادی نگارش یافته و سپس ویرایش دومی از آن فراهم آمد. نویسنده در این كتاب به جغرافیای اقلیمی، توصیفی، اقتصادی و سیاسی سرزمین‌های اسلامی و برخی از سرزمین‌های غیراسلامی می‌پردازد. بخش زیادی از كتاب به توصیف دقیق خط سیرها و جاده‌ها اختصاص دارد و این‌جاست كه مهارت خود را در پژوهش علمی به كمك مواد اطلاعاتی كه در اختیار دارد، نشان می‌دهد. گویا علاوه بر منابع جغرافیایی كهن ایرانی، از گزارش‌های دولتی و دست اول بازرگانان و جهان‌گردان و دریانوردان نیز بهره می‌گرفته است. آرایش و عرضه‌ی موضوع، به‌كارگیری واژه‌ها و عبارت‌های فارسی برای تقسیم‌ها ریز بخش‌ها و ناحیه‌ها و به‌كارگیری نام‌ها فارسی، تاثیر نمایان فرهنگ ایرانی را بر او نشان می‌دهد.
این واقعیت كه ابن‌خردادبه عراق را مركز سرزمین‌های دیگر به حساب می‌آورد و بغداد را سرآغاز توصیف گشت و گزارهای خود قرار می‌دهد، نشان‌ دهنده‌ی این است كه این سرزمین را با ایرانشهر(عراق) ایرانیان باستان برابر می‌گیرد. او توصیف‌های خود را از السواد(بغداد) آغاز می‌كند، زیرا به گفته‌ی او شاهان ایران باستان، آن را دل ایرانشهر(قلب عراق) می‌دانستند. راه‌های خشكی و دریا از بغداد آغاز می‌شود و در چهار جهت پراكنده می‌شود. این راه‌ها در شرق به آسیای مركزی و راه‌های دریایی به هند و چین می‌رسد؛ در غرب تا آفریقای شمالی و اسپانیا ادامه دارد؛ در شمال به آذربایجان و قفقاز می‌انجامد و در جنوب تا عربستان جنوبی پیش می‌رود. این داده‌ها، منبع سودمند و مهمی برای جغرافی‌دانان و جهان‌گردان پس از او بوده است.
كتاب المسالك و الممالك شرح شاهان اسطوره‌ای و شاهان ایران، روم، ترك، چین، هند و دیگر كشورها را نیز در خود دارد. نویسنده به شرح فرمان‌روایان روسیه و اسلاوها نیز پرداخته است و از این رو می‌توان آن را از جمله‌ی نخستین كسانی دانست كه پیرامون قوم‌های اسلاو و روسیه پژوهش كرده است. همچنین، از وجود فرمان‌روایانی در روزگار اردشیر نوشته است كه جداگانه بر بخش‌هایی از سرزمین ایران و سرزمین‌های پیرو آن فرمان می‌راندند و شاید بتوان آن را گواهی بر نوعی حكومت فدرال در ایران دانست.
پژوهش‌های جغرافیایی و تاریخی ابن‌خردادبه راه‌گشای جغرافی‌دان‌ها، تاریخ‌نگاران و نویسندگان پس از او بوده است. از نویسندگانی كه از كارهای او بهره گرفته‌اند می‌توان یعقوبی، ابن‌فقیه، ابن‌رسته، ابن‌حوقل، مقدسی، جیهانی و مسعودی را نام برد. ابن‌فقیه در نوشته‌های خود بارها از ابن‌خردادبه یاد كرده است و ابن‌رسته نیز از كارهای او بهره‌های فراوان برده است. اصطخری هرگز كتاب‌های ابن‌خردادبه و جیهانی را از خود دور نمی‌كرده است. ادریسی در پژوهش‌های خود پیرامون آب و هوای اقالیم سبعه(خشكی‌ها هفتگانه) از نوشته‌های كسانی مانند مسعودی، جیهانی و ابن‌خردادبه بهره گرفته است. گردیزی، حمدالله مستوفی قزوینی، اسحاق ‌بن حسین اندلسی، نویسنده‌ی ناشناخته‌ی حدود العالم و ابن‌خلدون نیز از نوشته‌های ابن‌خردادبه آگاه بودند و از آن‌ها بهره گرفته‌اند.
كتاب دیگر ابن‌خردادبه، الهو و الملاهی، یكی از نوشته‌های ارزشمند پیرامون تاریخ موسیقی و شعر فارسی پیش از اسلام است. در این كتاب نام برخی سازهای موسیقی ایرانی و ناایرانی و برخی اصطلاح‌ها و مقام‌های موسیقی و هم‌چنین یك سرود پهلوی از باربد آمده است. نویسنده در این كتاب از چهار پرده در موسیقی بحث كرده كه مسعودی نیز آن را در مروج الذهب خود آورده است. او در كنار نام بردن از سازهایی مانند عود، طنبور، نای، زنامی، سرنای، چنگ، ونج، و مشته(چغانه) به شیوه‌ی نواختن سازهای موسیقی به دست نوازندگان ایرانی نیز اشاره می‌كند. هم‌چنین، از موسیقی‌دان بزرگ ایرانی در دوره‌ی خسرو پرویز، یعنی باربد، یاد كرده كه اهل مرو بوده، عود را نیك می‌نواخته و كلام موزون را با آهنگ خوش تركیب می‌كرده است.
● فهرست آثار
ابن‌خردادبه علاوه بر كتاب جغرافیای شناخته شده‌ی خود، یعنی المسالك و الممالك، در موضوع‌هایی مانند تاریخ، نسب‌شناسی، جغرافیا، موسیقی، شراب و آشپزی كتاب نوشته و از این راه برتری و دانش و استعداد درخشان خویش را در كارهای مربوط به زندگی اجتماعی و فرهنگی دوران خویش نشان داده است. ابن‌ندیم كتاب‌های او را چنین برمی‌شمرد:
۱) ادب السماع(درباره‌ی هنر موسیقی)
۲) جمهره ‌النساب ‌الفرس و النواقل(نسب‌شناسی ایرانیان باستان)
۳) المسالك و الممالك( درباره‌ی جغرافیا)
۴) الطبیخ( در آشپزی)
۵) الهو و الملاهی( در سرگرمی‌ها و سازهای موسیقی)
۶) الشراب( در شراب شناسی)
۷) الانواء( درباره‌ی ستارگان ایستا)
۸) اندماء و الجلساء(درباره‌ی آداب سخن‌گفتن درباری)
مسعودی كتاب مفصلی در تاریخ، به نام كتاب الكبیر فی التاریخ، به او نسبت می‌دهد كه درباره‌ی ایرانیان و روزگار پیش از اسلام بوده است و برخی نویسندگان دیگر، از جمله گردیزی، نیز در نوشته‌های خود از آن یاد كرده‌اند. مسعودی درباره‌ی اهمیت كتاب تاریخ او نوشته است:" مولفان معتبر پیرو او شدند و از او اقتباس كردند و به راه وی رفتند و اگر خواهی درستی این گفتار بدانی كتاب الكبیر فی التاریخ او را بنگر كه از همه‌ی كتاب‌ها جامع‌تر و منظم‌تر و پرمایه‌تر است و اخبار بیش‌تری درباره‌ی اقوام و سرگذشت ملوك عجم و دیگران دارد."
ابن‌خردادبه كتاب جغرافیای بطلمیوس را از یك زبان بیگانه( یونانی یا سریانی) به زبان فصیح برای خلیفه ترجمه كرد، ولی احتمال می‌رود این اثر برداشت ساده‌ای از آن كتاب به عربی بوده و آن را منتشر نكرده است. او پیرامون ترجمه‌ی اثر بطلمیوس چنین نوشته است:" دریافتك كه بطلمیوس مرزها را معلوم كرده و آن را به زبان اعجمی(بیگانه) نوشته است، ولی من آن را به زبان صحیح(عربی) نوشتم." با این همه، بررسی نوشته‌های او نشان می‌دهد كه او از روش بطلمیوس در نگارش كتاب المسالك و الممالك پیروی نكرده است. برای نمونه، تقسم‌های اخترشناختی را به كناری نهاده و بیش‌تر به راه‌ها پرداخته است.
ابن‌خردادبه كتاب المسالك و الممالك خود را به یكی از شخصیت‌های دودمان عباسی تقدیم كرده است و بی آن‌كه نامی از او بیاورد، او را به عنوان دوم شخص مخاطب قرار داده است. به نظر مقدسی این كتاب در ۷ جلد نگارش یافته بود و چكیده‌ای از آن در یك جلد نیز در دست بوده است. با این همه، تنها بخشی از این كتاب و كتاب اللهو و الملاهی بر جای مانده و دیگر آثار ابن‌خردادبه از بین رفته است. پژوهش‌های دانشمندان اروپایی پیرامون المسالك و الممالك از سال‌های ۱۹۶۰ میلادی با دو نسخه‌ی خطی آغاز شد و دخویه با به دست آوردن نسخه‌ی سوم، كه از آن دو نسخه بهتر بود، ترجمه‌ی فرانسوی آن را به سال ۱۸۸۹ میلادی به چاپ رساند.

نویسنده: آقای حسن سالاری
منبع:
۱. مقبول‌احمد. ابن‌خردادبه(از مقاله‌های زندگی‌نامه‌ی علمی دانشوران، زیر نظر احمد بیرشك). ترجمه‌ی بهاءالدین خرمشاهی. انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶
۲. رضا، عنایت‌الله. ابن‌خردادبه(از مقاله‌های دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، به كوشش سید كاظم موسوی بجنوردی). انتشارات مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹
۳. المسالك و الممالك، ترجمه‌ی فارسی قدیم، تصحیح ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۴۷
۴. حدود العالم، ترجمه‌ی منوچهر ستوده، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۰
۵. مقاله‌ی ابن‌خردادبه در دانشنامه‌ی ایران و اسلام، به كوشش احسان یارشاطر، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۵۶
۶. دهخدا، علی‌اكبر. لغت‌نامه(مقاله‌ی ابن خردادبه). انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۳

منبع : جزیره دانش