هنر قرآنی سیر در صراط مستقیم

هنر قرآنی همواره رو به سوی وحدت دارد: «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا و اذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا؛» و همگی به رشته دین خدا چنگ زده و به راه‌های متفرق نروید و به یاد آورید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دل های شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف خداوند، همه برادر دینی یکدیگر شدید.» (آل عمران : ۱۰۳)
وحدت جامعه اسلامی از مقولات مهمی است که تعالیم قرآنی بر آن تاکید ورزیده و مسلمین را به وحدت و یگانگی دعوت و ترغیب نموده است. برای این وحدت نیز مختصاتی را برشمرده و عواملی را نیز باعث تقویت آن شمرده است، از جمله:
ـ تمسک به ریسمان الهی (آل عمران : ۱۰۳)
ـ همکاری بر مبنای تقوا (سوره مائده: ۲)
ـ عبادت خدا (سوره انبیاء: ۹۲)
ـ امر به معروف و نهی از منکر (آل عمران : ۱۰۵ و ۱۰۴)
ـ سیر در صراط مستقیم الهی (سوره انعام: ۱۵۳ و آل عمران: ۵۱)
ـ برادری (انبیاء: ۹۲) تالیف قلوب. (انفال : ۶۳)
تعالیم قرآن کریم یکسری احکام و تکالیف و بایدها و نبایدهایی را به مسلمین معرفی نموده و همگان را به مرعی داشتن آنها دعوت و توصیه می‌نماید. تاثیر این احکام در شکل‌ گیری هنر معنوی از چند جهت حائز اهمیت است. یکی از این جهات، توجه هنرمند به اشاعه و معرفی خوبی‌ها و حسنات و حذف زشتی‌ها و پلشتی‌هاست. جهت مهم دیگر، تاثیری است که اثر هنری روی مخاطب و به طور کلی بر جامعه می‌گذارد. در واقع بایدها و نبایدها از سویی بر روند خلق اثری هنرمند و در نتیجه بر پیام آن اثر نهاده و از سوی دیگر از طریق پیام اثر هنری بر آموزش و هدایت جامعه تاثیر می‌گذارد. برخی از این احکام عبارتند از:
● عبرت:
عبرت‌ گیری از آثار و اعمال پیشینیان و دیگر تمدن‌ها و هر‌ آنچه که در اطراف انسان وجود دارد، یکی از موضوعات مورد توجه تعلیمات قرآنی بوده و مسلمین و همه انسان ها به آن توصیه شده‌اند؛ «اولم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبه الذین من قبلهم کانوا اشد منهم قوه و اثاروا الارض و عمروها اکثر مما عمروها: آیا در زمین سیر نکردند تا عاقبت کار پیشینیان شان که از اینها بسیار تواناتر بودند و بیش از اینها در زمین کشتزار و کاخ و عمارت برافراشتند را مشاهده کنند.» (روم: ۹)
● احتراز از لغو بیهودگی:
انجام هر عمل و همچنین ایجاد هر شیء لغو و بیهوده جنبه ‌ای از فساد در زمین و اسراف است و احتراز از عمل لغو و بیهوده، صفتی است که طبق تعالیم قرآنی، یکی از ویژگی‌های مومنین است: «قد افلح المومنون، الذینهم فی صلاتهم خاشعون والذینهم عن اللغو معرضون: همانا اهل ایمان به فیروزی و رستگاری رسیدند. آنان که در نماز خاضع و خاشع هستند و آنان که از لغو و سخن باطل اعراض می‌کنند.» (مومنون: ۱-۳)
● اجتناب از استکبار و تفاخر:
استکبار و فخرفروشی به عنوان اولین گناهی که پس از خلقت آدم (ع) و توسط شیطان به وقوع پیوست، از صفاتی است که مسلمین از آنها به شدت نهی شده‌اند: « ابی و استکبر و کان من الکافرین: شیطان ابا و تکبر کرد و از فرقه کافران گردید.» (بقره: ۳۴) علاوه بر آن، آیات دیگری از قرآن کریم نیز به زشتی این صفت دلالت دارند، از جمله: «و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا و بذی القربی و الیتامی و المساکین و الجار ذی القربی و الجار الجنب و الصاحب بالجنب وابن السبیل و ما ملکت ایمانکم ان الله لایحب من کان مختالا فخورا:» خدای یکتا را بپرستید و هیچ چیزی را شریک وی نگیرید و نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه که بیگانه است و دوستان موافق و رهگذران و بندگان که زیر دست تصرف شمایند، در حق همه نیکی و مهربانی کنید که خدا مردم خودپسند متکبر را دوست ندارد.» (نساء : ۳۶) از این آیات می‌توان چنین استنباط نمود که ترک این صفات مذموم نه تنها در گفتار و اندیشه که در اعمال انسانی و از جمله خلق آثار هنری نیز بایستی مد نظر مسلمین قرار گیرد.
اجتناب از فساد:
آیاتی از قرآن کریم، انسان را از فساد در زمین نهی فرموده و یا آن را زشت و ناپسند معرفی می‌نماید: «و لا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها: هرگز در زمین پس از آنکه کار آن به امر حق، نظم و صلاح یافت، به فساد و تبهکاری برنخیزید.» (اعراف: ۵۶) اجتناب از فساد را می‌توان در بسیاری از زمینه‌ها و از جمله مقولات زیر جستجو کرد: اجتناب از هرآنچه به گمراهی انسان بینجامد و هر آنچه به تباهی روحی و جسمی انسان کمک کند و همچنین اعمالی که به اسراف و لغو و بطالت منتهی شده و ضد اصلاح باشند.
● اجتناب از اسراف:
اسراف یکی از صفات مذمومی است که در همه اعمال انسان می‌تواند بروز نماید و تعلیمات اسلامی، مسلمین را به شدت از آن نهی فرموده است تا جایی که صریحا می‌فرماید: «و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین: و اسراف نکنید که خداوند، مسرفان را دوست نمی‌دارد.» (انعام: ۱۴۱) علاوه بر این، آیاتی که مسلمین را از اسراف منع نموده و یا به نحوی اسراف را نکوهش نموده‌اند، عبارتند از:
ـ اسری: ۲۷،
ـ مومنون: ۴۳،
ـ اعراف: ۳۱،
ـ بنی‌ اسرائیل: ۱۶،
ـ شعرا: ۲ - ۱۵۱،
ـ یونس: ۸۳ و
ـ دخان: .۳۱
اسراف علاوه بر همه معایبی که دارد صریحا به عنوان فساد در زمین و ضد اصلاح زمین معرفی شده است. این صفت مذموم همچنین زمینه ‌ساز و همین طور نتیجه برتری جویی و استکبار و تفرعن است، چنانچه در مورد فرعون آمده است: «و ان فرعون لعال فی الارض و انه لمن المسرفین: و فرعون در زمین بسیار علو و سرکشی داشت و او از مسرفین بود.» (یونس : ۸۳)
توجه به آخرت و عدم تمرکز بر دنیا:
«فاعرض عن من تولی عن ذکرنا و لم یرد الا الحیوه الدنیا: تو هم ای رسول از هر کس که از یاد ما روی گردانید و جز زندگانی دنیا نخواست به کلی اعراض کن.» (نجم: ۲۹)
● تعاون:
«و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان: و باید شما به یکدیگر در نیکوکاری و تقوی کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری.» (مائده: ۲) در واقع هنر باید روحیه تعاون و همکاری در نیکوکاری در جامعه را تقویت نماید.
● امر به معروف و نهی از منکر:
«ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون: و باید از شما مسلمانان برخی خلق را به خیر و صلاح دعوت نموده و مردم را به نیکوکاری امر و از بدکاری نهی کنند و اینان که به حقیقت واسطه هدایت خلق هستند در عالم فیروزبختی و رستگاری خواهند بود.» (آل عمران: ۱۰۵ - ۱۰۴)
● عفاف:
«قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان الله خبیر بما یصنعون: ای رسول ما! مردان مومن را بگو تا چشم ها (از نگاه ناروا) بپوشانند و فروج و اندامشان را (از کار زشت) محفوظ دارند که این بر پاکیزگی (جسم و جان) شما اصلح است و البته خدا به هرچه کنید کاملا آگاه است.» (نور: ۳۰)
سیر در صراط مستقیم:
«و ان هذا صراطی مستقیما فالتبعوه ولا تتبعوالسبل فتفرق بکم عن سبیل ذلکم وصیکم به لعلکم تتقون: و این است راه راست من، پیروی آن کنید و از راه‌های دیگر که موجب تفرقه و پریشانی شماست متابعت نکنید، این است سفارش خدا به شما که پرهیزکار شوید.» (انعام: ۱۵۳) و «ان الله ربی و ربکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم: همانا خدا پروردگار من و شماست، او را بپرستید که همین خداپرستی، راه راست است.» (آل عمران: ۵۱)
● اجتناب از ریا:
یکی از صفات مذمومی که حتی بروز آن در عبادت مهم و بنیادینی همچون نماز نیز نکوهش شده‌ است، عمل ریا می‌باشد؛ «فویل للمصلین الذینهم عن صلاتهم ساهون الذینهم یراوون: وای بر آن نمازگزاران که دل از یاد خدا غافل دارند، همانان که نماز به ریا و خود نمایی کنند.» (ماعون: ۴ -۶) و طبیعی است که هر گونه تجلی ریا در فعالیت‌ها و تولیدات انسان (که هنر نیز جزئی از آن است) قابل پذیرش تعالیم اسلامی نخواهد بود.

عبدالحمید ریاحی

منبع : روزنامه رسالت