از کتابت تا چاپ

قرن های متمادی از اختراع الفبا توسط فنیقی ها می گذرد ؛ با ابتكار آنان ، اقوام آن زمان توانستند گفتنی های خویش را در حجمی كمتر از آنچه خط تصویری یا نشانه ای می طلبید به نگارش درآورند . ولی قرن ها طول كشید تا خواندن و نوشتن از انحصار طبقه یا طبقات خاص خارج شود و عموم مردم بتوانند از این موهبت بهره برند . تا دیر زمانی در میان تمام ملل از جمله در كشور ما ، پیش از ورود اسلام ، خواندن و نوشتن تنها در انحصار طبقات روحانیان و دبیران بود و مردم عادی اجازه نداشتند فرزندان خود را برای آموزش خط و نگاشتن به مدارس و یا مراكز آموزشی بفرستند ، واین خود خط و كتابت را در انحصار گروه خاصی از مردم نگاه داشت .
گرچه بعدها و در طی قرون آتی این محدودیت بر طرف شد ولی همچنان جمعیت بی سواد بر باسوادان فزونی داشت . در این زمان ها كتاب های مورد نیازاهل علم با روش ساده و ابتدایی تكثیر می شد ، نویسنده و یا مولف با صرف هزینه ای، چند یا چندین كاتب را به خدمت می گرفت و آنان از روی كتاب وی رونویسی می كردند ، به این ترتیب سرعت تكثیر كتب بسیار آهسته و بطئی بود، ولی با این حال به نیازهای زمان خود به دلیل اندك بودن جمعیت باسواد یا جویای علم ، پاسخ می گفت . " گرانبهایی ،محدودیت نسخه ، معدود بودن باسوادان ، نبودن امكانات عرضه كتاب از جمله مانع هایی بود كه اجازه نمی داد كتاب به صورت گسترده در جامعه توزیع شود " ­(۱) كتابخانه های بزرگ اسلامی در قرون اولیه اسلامی به همین ترتیب شكل گرفته بودند ؛ در آن ایام یعنی در حدود قرن های چهارم تا ششم ، و پیش از حمله مغول كتابخانه شهرهای بخارا ، نیشابور و ری شهرت جهانی داشت .
●مختصری درباره تاریخ صنعت چاپ در جهان:
بسیاری چاپ و صنایع وابسته به آن را دارای عمری تقریباً پانصد ساله می دانند ؛ ولی بررسی منابع تاریخی نشان می دهد كه در شرق دور - چین - از قرن دوم میلادی چاپ به صورت ابتدایی وجود داشته است . " فن چاپ توسط چینی ها بین سالهای ۷۱۲ تا ۷۵۶ در بخش وسیعی از سرزمین های شرقی به شكل ابتدایی آن با استفاده از چاپ قالبی رایج بود " (۲) كشور ما نیز در دوره مغول به واسطه ارتباطات فرهنگی میان مغولان ایران و چین از نشانه های اولیه چاپ بی بهره نماند ؛ اولین اسكناس در ایران در زمان اولجایتو خان مغول در سال در تبریز چاپ و جایگزین مسكوكات طلا و نقره شد . ولی چندان نپایید و با به تعطیلی كشاندن بازار و عدم استقبال پول كاغذی از سوی مردم از دور خارج شد . پرواضح است كه كشور ما پس از چین - زادگاه صنعت چاپ - اولین كشوری است كه اسكناس در آن به چاپ رسیده است . ولی چرا درمیان ملل صاحب فرهنگ و تمدن ، این چینی ها بودند كه به صنعت چاپ دست یافتند ؟ در پاسخ می توان اشاره كرد كه " چینیان ... عناصر ضروری چاپ را در اختیار داشتند ؛ عناصری مانند
۱. كاغذ و فن تولید آن
۲.مركب و رنگ
۳.سطوحی كه نقش ها را روی آن حك و به كاغذ منتقل می كردند.
در حدود سال۱۰۴۰ میلادی كیمیاگری چینی به نام پی شنگ ظاهراً از گل و چسبی مخصوص تركیبی به دست آورد و با آن حروف متحرك ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت كرد. پی شنگ حروف را كنار هم قرار داد وبا وسیله ای فلزی محكم می كرد و بر روی آن مخلوطی از رزین ، موم و خاكستر می مالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت می داد، پس از انتقال نقش صفحه بر كاغذ و تكثیر آن باز حروف را به آرامی حرارت می داد و از هم جدا می ساخت . به سبب همین روش ابتكاری است كه پی شنگ را مبدع راه حل حروفچینی با حروف متحرك می دانند . "(۳) وجود آثار و نشانه های چاپ ابتدایی به كشور چین محدود نمی شود و می توان در كشور كره نیز آثاری را كه قدمت آن به قرن سیزدهم میلادی باز می گردد ، یافت.
ولی اولین كسی كه در تاریخ اختراع چاپ را به نام خویش رقم زد گوتنبرگ آلمانی بود " نخستین گام بزرگ در فن چاپ اختراع حروف متحرك فلزی Movable types بود كه توسط گوتنبرگ در سال ۱۴۵۰ (حدود ۸۵۴ هجری ) انجام گرفت كه صنعت چاپ را از شكل چوبی به صورت سربی در آورد . " (۴) قدر مسلم اینكه گوتنبرگ با بهره گیری از تجارب شرقیان توانسته است به این مهم دست یابد . چرا كه در قرن پانزدهم ارتباط غرب با شرق آنچنان بوده است كه روش های چاپ از شرق دور به كشورهای اروپای مركزی و غربی منتقل شود ، به ویژه آن كه كاروان های تجاری میان این دو منطقه از مدت ها پیش از این ، میان اروپا و چین در رفت وآمد بوده اند . در اندك زمانی در حدود چهل سال این روش جدید از آلمان به كشور های هلند ، فرانسه ،انگلستان و سایر كشورهای اروپایی راه یافت و به راستی انقلابی در چاپ و نشر كتب در این كشورها ایجاد كرد.
چاپ در اروپا تا دو قرن به همان روش گوتنبرگ ادامه یافت تا اینكه در قرن هفده با بروز انقلاب صنعتی در اروپا ، صنعت چاپ نیز دچار انقلابی در روش ها و ابزار شد " در سده هجده و در ادامه انقلاب صنعتی ،چاپ نیز به رشد تدریجی خود ادامه داد ؛ ازآغاز سده نوزدهم تحولات چاپ سرعت گرفت . در سال ۱۸۰۳ ماشینی اختراع شد كه كاغذ را به صورت طوماری (رول) تولید می كرد . در سال ۱۸۱۰ دستگاه چاپ استوانه ای اختراع شد ، در سال ۱۸۳۰ از ماشین بخار و نیروی آن در چاپ استفاده گردید. حدود ۱۸۴۵ چاپ روتاری ( روتاتیو = دوّار ) رواج یافت و سرعتی كه دستگاههای روتاری به بارآورد چاپ را درمسیر تازه ای انداخت " (۵) و این زمینه ای برای پیشرفت در صنعت چاپ بود كه در زمان حاضر به چاپ های لیزری و كامپیوتری منتهی شده است .
●صنعت چاپ در ایران :
" ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و به زمان سلطنت گیخاتو خان پسر اباقاخان مغول نسبت می دهند و آن پول كاغذی بوده كه به آن چاو یا كااو Cao می گفتند ، عده ای نیز معتقدند كه واژه چاپ همان چهاپ یا چهاپه است كه در زبان هندی به مفهوم مهری بوده كه بر روی پارچه نقش می زدند " (۶) به هر روی صنعت چاپ كه در كشورهای اروپایی قدمتی بیش از پانصد سال دارد ، در كشور ما به زحمت دویست سال سابقه دارد . پیش از آن خوشنویسان و كاتبان به مدت بیش از یك هزاره كار انتشار بطئی و آرام كتاب را در اختیار داشتند تا اینكه در سال ۱۶۴۰ میلادی در دوره صفویه بازرگانی ارمنی كه از ارامنه ساكن آمستردام بود دستگاه چاپی را با حروف ارمنی خریداری و به جلفای اصفهان وارد كرد . به دنبال این اقدام" عده ای از رجال و سلاطین صفوی نیز به فكر ایجاد چاپخانه با حروف فارسی و عربی افتادند كه ...در محاق فراموشی قرار گرفت " (۷) این فراموشی متاسفانه بیش از یك قرن به طول انجامید تا پس از عقد عهدنامه گلستان " نخستین چاپخانه ای كه در ایران اقدام به چاپ با حروف فارسی و عربی نمود چاپخانه سربی یا تیپوگرافی بود كه به دستور عباس میرزا نایب السلطنه درتبریز دایر گردید . اولین كتابی كه در این چاپخانه انتشار یافت رساله جهادیه میرزا عیسی قائم مقام در سال ۱۲۳۳ بوده است " (۸) این چاپخانه در سال ۱۲۴۵ تعطیل شد . در آن زمان هنوز واژه چاپ متداول نشده بود از این رو چاپخانه را باسمه خانه ،بصمه خانه و بعدها مطبعه می نامیدند . به این ترتیب تبریز به مدد عباس میرزا و وزیر فرهیخته وی قائم مقام فراهانی در میان تمام شهرهای كشور، پیشرو در صنعت چاپ شد تا اینكه " میرزا زین العابدین استاد چاپ در سال ۱۲۴۰ به فرمان فتحعلی شاه به تهران فراخوانده شد تا به كمك منوچهر خان معتمدالدوله اولین چاپخانه سربی دارالخلافه را راه اندازی كند ، " (۹) و علی الظاهر اولین كتابی كه دراین باسمه خانه به چاپ رسیده كتب حدیث بوده كه " تجار واهل معاملات به اطراف و ولایات می برند و خرید و فروخت می شود "
چاپ سنگی نیز همانند چاپ حروفی و سربی ابتدا در تبریز و بازهم به دستور عباس میرزا و به همت میرزا صالح تبریزی آغاز به كاركرد ، ونخستین كتابی نیز كه توسط چاپ سنگی به طبع رسید قرآنی است كه در تاریخ ۱۲۵۰ به چاپ رسیده است . این نوع چاپ در سال ۱۲۶۰ق نیز در تهران دایر شد و نخستین كتابی كه با چاپ سنگی به چاپ رسید حدیقه الشیعه تالیف ملا احمد اردبیلی بود. با ورود چاپ سنگی چاپ حروفی و سربی به مدت ۲۲ سال در سایه قرار گرفت تا اینكه در اواخر قرن سیزدهم قمری چاپ سربی در اغلب شهرهای بزرگ نظیر تبریز ، تهران ، اصفهان ، مشهد ، رشت و چند شهر دیگر رواج یافت . و تا سال های پیروزی انقلاب تنها روش چاپ در كشورمان محسوب می شد تا اینكه با ورود كامپیوتر به كشور در دهه ۱۳۶۰ برای حروفچینی وصفحه آرایی مورد استفاده قرار گرفت و فعالیت در حوزه نشر را بسیار تسریع و تسهیل نمود . " می توان گفت كه حروف چینی سربی چه به صورت دستی و چه حتی با دستگاههای سطرچین از حدود آغاز دهه ۱۳۷۰ روبه انقراض كامل نهاده است . " (۱۰)
روند ماشینی شدن صنعت چاپ در ایران با كندی بسیار انجام گرفت و شاید دلیل آن را بتوان غیر اقتصادی بودن این صنعت در كشورمان دانست . محصول عمده صنعت چاپ كه می تواند هزینه های ناشر و یا سرمایه گذار را بدو بازگرداند كتاب است كه متاسفانه دركشور ما بازار آن كساد است . در صورتی كه صنعت چاپ از همان ابتدا در كشورهای اروپایی به عنوان یك صنعت كاملاً اقتصادی مورد توجه سرمایه داران قرار گرفت ؛ آنها كتاب های متعدد را به چاپ می رساندند و برای كتاب های خود تبلیغات می كردند و آنها را در بازارها به فروش می رساندند ، در نتیجه مطالعه به جزئی از زندگی مردم اروپا تبدیل شد . علاوه بر این در صد باسوادی در آن كشورها به مراتب بیشتر از كشورهای شرقی بود و در نتیجه غالب مردم مخاطب این فعالیت اقتصادی محسوب می شدند . ولی در كشور ما درصد باسوادی حتی در سالهای اولیه انقلاب از ۵۰% نیز كمتر بود ؛ در این صورت مطالعه و تقاضا برای كتاب ( محصول صنعت چاپ ) منحصر به قشر دانشگاهی و فرهیخته جامعه می شد ، درنتیجه چاپ در كشور ما نه یك فعالیت اقتصادی درآمدزا ، كه فعالیتی از سر عشق و علاقه بوده و هست . نیم نگاهی بر تعداد شمارگان كتاب خود بیانگر آن است كه چاپ در كشور ما راه طولانی برای تبدیل شدن به صنعت وفعالیت اقتصادی دارد . و این راه كوتاه نخواهد شد مگر با اهتمام همگانی و احیای فرهنگ مطالعه دركشور .

پی نوشت ها :
۱. آذرنگ . عبدالحسین . آشنایی با چاپ و نشر .سمت ۱۳۷۵ . ص ۵۹.
۲. بابازاده .شهلا. تاریخ چاپ در ایران .طهوری ۱۳۷۸. ص ۹.
۳. آذرنگ . ص ۹۸.
۴. بابازاده .ص ۹.
۵. آذرنگ . ص ۱۰۱و۲ .
۶. بابازاده . ص ۱۰.
۷. همان .
۸. همان .
۹. همان.
۱۰. آذرنگ .ص ۱۰۸

منبع : تبیان