فلسفه و حکمت روزه

خداوند روزه را برای آزمایش اخلاص مردم واجب فرموده است، كه روزه در اخلاص عمل بسیار مؤثر است، یعنی كسی كه روزه می‏گیرد و تمامی روز را با همه امكان بخوردنیها و آشامیدنی‏هایی كه در اختیار دارد، در عین حال امساك می‏نماید، جز اخلاص به پیشگاه حضرت حق مفهومی دیگر ندارد.
روزه از نظر بهداشت جسم و سلامت‏بدن و ابعاد دیگر دارای فواید فراوانی است، روزه در سلامت معده و پاكسازی آن از انواع غذاها كه موجب انواع بیماری‏هاست اثرات فوق العاده‏ای دارد. مركز بیماریها معده است
پیامبر خدا فرمود: "المعدهٔ بیت كل داء، و الحمئهٔ راس كل دواء" (۱) معده مركز و خانه هر دردی است، و پرهیز و اجتناب (از غذاهای نامناسب و زیاد خوری) اساس و راس هرداروی شفابخش است. پیامبر(ص) سه باب از علوم بروی ما گشود پیامبر عظیم الشان اسلام در یك بیانیه كوتاه، اثرات و فوائد سه چیز را به این شرح بیان می‏فرماید: "اغزوا تغنموا، و صوموا تصحوا، و سافروا تستغنوا" اول، جنگ و جهاد كنید تا مستغنی شوید، كه غنائم جنگی باعث استغنا می‏باشد، دوم، روزه بگیرید تا صحت و سلامتی خویش را تضمین كنید، سوم، سفر كنید تا مالدار شوید، زیرا مسافرت و حمل كالای تجارتی از شهری به شهر دیگر یا از كشوری به كشور دیگر باعث رفع نیازمندی‏های جامعه و عمران كشورها می‏گردد، در این سه جمله پیامبر(صلی الله علیه و آله) سه باب از درهای علم: جهاد (كه خود باعث تمكن و امكانات مالی می‏شود)، بهداشت جسم و اقتصاد جامعه را بر روی ما می‏گشاید.
●امام علی(ع) در فلسفه روزه چه می‏فرماید؟
ما اگر پویای فلسفه روزه و حكمت تشریع آن باشیم و از خواص و فوائد آن بخواهیم اطلاعات بیشتری پیدا كنیم و به اشكال تراشیهای منتقدین پاسخ اقناع كننده بدهیم به سخنان حكیمانه و درربار حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه گوش فرا می‏دهیم در قسمتی از این خطبه امام می‏فرماید: "و مجاهدهٔ الصیام فی الایام المفروضات، تسكینا لاطرافهم، و تخشیعا لابصارهم، و تذلیلا لنفوسهم و تخفیضا لقلوبهم، و اذهابا للخیلاء عنهم لما فی ذلك من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعا و التصاق كرائم الجوارح بالارض تصاغرا و لحقوق البطون بالمتون من الصیام تذللا" (۲) امیرمؤمنان علیه السلام به دنباله مطالب ارزشمندی می‏فرماید: از خدا بترسید و از كیفر تباهكاری در دنیا، و از زیان ستمگری در آخرت ... و خداوند بندگان مؤمنش را حفظ می‏فرماید، به وسیله نمازها و زكاتها، ( و سپس فوائد و پاره‏ای از علل و فلسفه روزه را بیان می‏فرماید) و كوشش در گرفتن روزه در روزهای واجب، برای آرام ماندن دست و پا و اندام و دیگر ایشان (از معصیت و نافرمانی) و چشم به زیر انداختنشان و فروتنی جانهاشان، و زبونی دلهاشان، و بیرون كردن كبر و خودپسندی از آنان، چون در نماز است مالیدن رخسارهای نیكو برای فروتنی، و (هنگام سجده نمودن) چسبانیدن اعضاء شریفه (هفت موضع) را به زمین برای اظهار كوچكی و "ذلت‏به پیشگاه با عظمتش‏" و در روزه رسیدن شكمها به پشتها برای خضوع و ناچیز دانستن خویش كه روزه و نماز و زكات فلسفه‏اش سازندگی و تزكیه، و تذلل و تقلل به پیشگاه حضرت حق است، و از چیزهائی است كه می‏تواند آدمی را از چنگ شیطان نجات بخشد، و از انواع بیماریهای ظاهری و باطنی برهاند، و مخصوصا درس مقاومت و مبارزه را عملا یاد آدمی دهد، مخصوصا روزه است كه از امتیازات بخصوص برخوردار است، كه پاداش آن فقط به خداوند بزرگ برگزار شده است. كه امیرالمؤمنین(علیه السلام) درجائی دیگر می‏فرماید:"و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏" ۳)
روزه برای آزمایش اخلاص مردم است خداوند روزه را برای آزمایش اخلاص مردم واجب فرموده است، كه روزه در اخلاص عمل بسیار مؤثر است، یعنی كسی كه روزه می‏گیرد و تمامی روز را با همه امكان بخوردنیها و آشامیدنی‏هایی كه در اختیار دارد، در عین حال امساك می‏نماید، جز اخلاص به پیشگاه حضرت حق مفهومی دیگر ندارد، و در قسمتی از نهج البلاغه می‏فرماید: "و صوم شهر رمضان فانه جنهٔ من العقاب‏" (۴) و یكی از دلائل وجوب روزه این است كه روزه ماه رمضان سپر است از عقاب الهی، یعنی روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصی انسان است، كه به وسیله روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار به دست می‏آید.
●خدایا از گرسنگی بتو پناه می‏آوریم
فوائد كم خوری از نظر بهداشت و تندرستی جسم و روح، درست است كه آدمی تاب گرسنگی زیاد را ندارد، و اسلام هم نخواسته است كه انسان خود را در زحمت تحمل گرسنگی زیاد قرار دهد، بلكه در بعضی روایات رسیده است: "اللهم اعوذبك من الجوع‏" (۵) خدایا از گرسنگی به تو پناه می‏برم، ولی در عین حال باید متوجه بود، كه مقداری از گرسنگی برای انسان لازم است! و فوائد بسیاری در بردارد، و بر عكس پورخوری و سیر بیماری زیادی به همراه می‏آورد.
از نظر بهداشت و تندرستی، باید غذا كمتر مصرف شود، و هنوز اشتهاء تمام نشده، دست از غذا خوردن بكشد، به تجربه ثابت‏شده است. افرادی كه كم می‏خورند، از كسانی كه همیشه سیر می‏خورند سالم‏تر می‏باشند، و تن درست‏ترند.
●ابعادی در فلسفه روزه از بیان امام صادق(ع)
هشام بن حكم از رئیس مذهب تشیع حضرت جعفر بن محمد (علیهما السلام) می‏پرسد از علت و فلسفه روزه، امام می‏فرماید: "انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و القیر و ذلك ان الغنی لم یكن لیجد مس الجوع، فیرحم الفقیر، لان الغنی كلما اراد شیئا قدر علیه، فاراد الله تعالی ان یسوی بین خلقه، و ان یذیق الغنی مس الجوع و الالم لیرق علی الضعیف و یرحم الجائع‏" (۶) حضرت صادق(علیه السلام): براستی خداوند روزه را واجب كرد، تا به وسیله او بین اغنیاء و فقراء مساوات و برابری به وجود آید، و این برای آن است كه ثروتمندانی كه هرگز درد گرسنگی را احساس نكرده‏اند، به فقراء ترحم نمایند، زیرا اغنیاء هرگاه (خوردنی و آشامیدنی را) اراده نمودند (و هوس هر نوع ماكولات و مشروبات كردند) برایشان میسر است، پس خداوند متعال "روزه را واجب نموده‏" كه تا بین بندگانش از فقیر و غنی، برابری به وجود آورد، و اینكه سرمایه داران مسلمان الم جوع و گرسنگی را لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقت آوردند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آری تنها مكتبی كه به حال گرسنگان عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آری تنها مكتبی كه به حال گرسنگان و محرومان می‏اندیشد اسلام است.
●خصال هفتگانه مخصوص روزه‏داران
در حدیثی طویل حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) چنین نقل می‏فرماید كه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: "ما من مؤمن یصوم شهر رمضان احتسابا الا اوجب الله تبارك و تعالی له سبع خصال: اولها یذوب الحرام من جسده، و الثانیهٔ یقرب من رحمهٔ الله عزوجل، و الثالثهٔ قد كفر خطیئهٔ ابیه آدم، و الرابعهٔ یهون الله علیه سكرات الموت و الخامسهٔ امان من الجوع و العطش یوم القیمهٔ و السادسهٔ یطعمه الله عزوجل من طیبات الجنهٔ، و السابعهٔ یعطیه الله عزوجل برائهٔ من النار، قال: صدقت‏یا محمد" (۷) .
هیچ مؤمنی نیست كه ماه رمضان را فقط به حساب خدا روزه بگیرد، مگر آنكه خدای تبارك و تعالی‏خصلت را برای او واجب و لازم گرداند:
۱- هر چه حرام در پیگرش باشد محو و ذوب گرداند،
۲- به حمت‏خدای عزوجل نزدیك می‏شود،
۳- (با روزه خویش) خطای پدرش حضرت آدم را می‏پوشاند،
۴- خداوند لحظات جان كندن را بر وی آسان گرداند،
۵- از گرسنگی و تشنگی روز قیامت در امان خواهد بود،
۶- خدای عزوجل از خوراكیهای لذیذ بهشتی او را نصیب دهد،
۷- خدای و عزوجل برائت و بیزاری از آتش دوزخ را به او عطا فرماید. (پرسش كننده در این حدیث مفصل، عالم یهودی بود) كه عرض كرد راست گفتی ای محمد.
●فلسفه و دلائل وجوب روزه از امام رضا(ع)
امام رضا(علیه السلام) در فلسفه و دلائل وجوب روزه می‏فرماید: "انما امروا بالصوم لكی یعرفوا الم الجوع و العطش، فیستدلوا علی فقر الآخرهٔ، و لیكون الصائم خاشعا ذلیلا مستكینا ماجورا و محتسبا عارفا، صابرا علی ما اصابه من الجوع و العطش، فیستوجب الثواب مع ما فیه من الامساك عن الشهوات و یكون ذلك واعظا لهم فی العاجل و رائضا لهم علی اداء ما كلفهم و دلیلا لهم فی الآجل و لیعرفوا شدهٔ مبلغ ذلك علی اهل الفقر و المسكنهٔ فی الدنیا فیؤدوا الیهم ما افترض الله لهم فی اموالهم‏" (۸)
وقتی از حضرت درباره فلسفه روزه می‏پرسند، می‏فرماید: همانا (مردم) مامور به روزه شدند تا بشناسند درد و ناگواریهای گرسنگی و تشنگی را، و آنگاه استدلال كنند بر سختیهای گرسنگی و تشنگی و فقر آخرت، (كه پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه شعبانیه می‏فرمود: و اذكروا بجوعكم و عطشكم جوع یوم القیمهٔ و عطشهٔ، یاد آورید از گرسنگی و تشنگی روزه داریتان گرسنگیها و تشنگیهای روز قیامت را، كه این یادآوری انسان را به فكر تدارك قیامت می‏اندازد كه تا سعی كند، جد و جهد بیشتری در كسب رضای خداوند و كمك به مخلوق ضعیفش بنماید و آنان را از امكانات مادی و غیر مادی خویش بهره‏مند سازد).
(آنگاه امام علیه السلام خصوصیات صائم را این چنین توصیف می‏فرماید) و هر آینه روزه‏دار باید (به پیشگاه خداوند) بنده‏ای خاشع و ذلیل و دارای استكانت و وقار باشد، (و خود و عمل خویش را) ماجور و مثاب دانسته، (و بداند كه اعمال و زحماتش) به حساب می‏آید، (و نادیده گرفته نمی‏شود) و در همه حال به آنچه كه انجام می‏دهد از عبادات عارف باشد، و بر آنچه كه از گرسنگی و تشنگی به او می‏رسد صبر كند، و در آن هنگام با امساك از شهوات (و پیروی نكردن از نفس اماره بسوء) مستوجب ثواب فراوانی می‏شود، (و خداوند اجر و ثواب عبادت روزه‏داریش را به او مرحمت‏خواهد فرمود) و این اوصاف حمیده (كه برای صائم ذكر شد) واعظ خوبی برای روزه‏داران در دنیا خواهد شد، (كه اثرات وضعی این اوصاف كاملا در چهره و اعمال و رفتار آنان مشهود خواهد گشت) و رائض و راغب است‏بر روزه‏داران بر اداء آنچه كه مكلف به آنند و راهنمای خوبی برای آنان است در عالم عقبی، و آنان باید بشناسند شدت و اهمیت مشكلات فقرا و بیچارگان را كه تا رحمت آورند بر فقراء و مساكین در دنیا، سپس اداء نمایند حقوق آنان را كه خداوند در اموالشان مقرر فرموده است. (یعنی اینطور نباشد كه خود خوب بخورند و بپوشند و دیگران گرسنه باشند). شاعر عرب "حاتم بن عبد الله طائی‏" می‏گوید:
و حسبك داء ان تبیت‏ببطنهٔ و حولك اكباد تحن الی القد! (۹) یعنی: این درد برای تو بس است كه شب با شكم پر بخوابی و در گردت جگرها باشد كه قدح پوستی را آرزو كنند (و برای آنان فراهم نشود چه جای آنكه طعام داشته باشند.
●بحثی دیگر در فلسفه روزه از امام رضا(ع)
امام رضا (علیه السلام) در یك پرسش دیگر از فلسفه روزه چنین می‏فرماید: "علهٔ الصوم لعرفان مس الجوع و العطش لیكون العبد ذلیلا مستكینا ماجورا محتسبا صابرا فیكون ذلك دلیلا علی شدائد الآخرهٔ، علت روزه از برای فهمیدن الم و درد گرسنگی و تشنگی است، تا بنده ذلیل و متضرع و ماجور و صابر باشد و بفهمد شدائد آخرت را، مع ما فیه من الانكسار له عن الشهوات و اعظاله فی العاجل دلیلا علی الآجل لیعلم مبلغ ذلك من اهل الفقر و المسكنهٔ فی الدنیا و الآخرهٔ‏" (۱۰) علاوه بر این كه در روزه انكسار شهوات و موعظه هست از برای امر آخرت تا بداند حال اهل فقر و فاقه را در دنیا و عقبی. بلی این است قسمتی از فلسفه روزه از بیان حضرت رضا علیه آلاف التحیهٔ و الثناء.
بلی روزه از افضل طاعات است، زیرا كه روزه مشتمل بر انكسار شهوات بهیمیه است كه شریعت آسمانی و احكام الهی نیامده مگر برای تعدیل شهوات و توقیف و مهار آنها كه در حد اعتدال انجام گرفته، و برای تزكیه و طهارت نفس و تصفیه آن از اخلاقیات رذیله، زیرا مقصود از صوم مجرد امساك از اكل و شرب و مباشرت با نسوان نیست، بلكه غرض نهائی آن كف نفس و نگهداری آن از شهوترانی‏های حیوانی است، چنان كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: الصوم جنهٔ فاذا صام احدكم فلا یرفث و لا یجهل و ان امرء جادله او شاتمه فلیقل انی صائم: كه روزه سپری است از برای شخص، زیرا یكی از شما اگر روزه گرفت‏سخن زشت نگوید، و كارهای بیهوده نكند، و اگر كسی با وی مجادله كند یا او را شماتت نماید، او بگوید من روزه هستم، مراد از این حدیث‏شریف نبوی (صلی الله علیه و آله) این است: كه روزه وقایه‏ای است كه نگه می‏دارد آدمی را از انحرافات و لغزشها، كه به واسطه آن از دشمنانی بزرگ چون شیطان نفس، دشمن درونی، خلاصی می‏جوید، پس نفس را كنترل می‏نماید از شهوات نابجا، و شیطان را از خود دور می‏نماید.
●مجرای نفوذ شیطان را با روزه ضیق نمائید
بر این مبنا رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: "ان الشیطان لیجری من ابن آدم مجری الدم فضیقوا مجاریه بالجوع‏"، كه شیطان جریان می‏یابد و نفوذ می‏كند در فرزندان آدم، مانند جریان خون در بدن پس مجاری شیطان را در وجود خود به واسطه گرسنگی یعنی روزه تنگ نمائید، (۱۱) و الحق، كه روزه بدون اثر چه فایده و ثمری دارد؟ آری فائده و اثری ندارد كه آدمی غذای ناهار خویش را به افطار تاخیر اندازد، و از امساك و اجتناب از یك سری مبطلات روزه، انواع تهمتها و دروغها و غیبتها و شهوترانی‏ها و هتك حرمت‏خلق الله و حفظ نكردن ناموس خویش از نامحرمان و سوء تربیت فرزندان و سرعت غضب به حادثه كوچكی و ایجاد ضرب و شتم و صدها گناه دیگر مرتكب شود و بگوید من روزه هستم خیر؟ این نوع روزه اثری و فایده‏ای ندارد، باید روزه قدرت ساختن و اصلاح نفس داشته باشد و روزه این قدرت را دارد، لكن این مائیم ارزش و اهمت او را تشخیص ندادیم، و از این نوع روزه‏های بی اثر ثمری جز گرسنگی و تحمل تشنگی عاید ما نمی‏شود، و چه فایده‏ای است از برای روزه‏دار كه فریضه‏ای اداء كند و كبیره‏ای مرتكب گردد، و با خیانت‏بر بندگان خدا در مال و عرض ایشان تجاوز نماید
روزه رابطه مستقیم با اخلاص دارد
خلاصه كنم و این بخش را "فلسفه روزه و حكمت مشروعیت‏" به سخن مولای متقیان (علیه السلام) مزین نمایم كه امام علیه السلام در آنجا كه فلسفه پاره‏ای از احكام را تشریح می‏فرماید: "و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏" (۱۲)
خداوند، روزه را برای آزمایش اخلاص مردم مقرر و فرض فرموده است، و كسی كه به پیشگاه حضرت حق اخلاص ورزد، تمامی اوصافی كه در فلسفه روزه بیان شده است‏شامل حالش می‏شود، و روزه كاملا با اخلاص روزه‏دار، در رابطه است.

حسین موسوی راد لاهیجی
پی‏نوشت‏ها:
۱- اركان الاسلام، ص ۱۰۸ این عبارت حدیثی است كه از پیامبر اسلام در بحار الانوار، ج ۱۴ روایت‏شده است، لكن این كتاب بحارث بن كلده نسبت داده است.
۲- نهج البلاغه فیض، ص ۷۹۸.
۳- از حكمت ۲۴۴ نهج البلاغه فیض الاسلام.
۴- نهج البلاغه، چاپ صبحی صالح، ص ۱۶۳.
۵- مجمع البحرین، ماده جوع.
۶- وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳ - و من لا یحضره الفقیه، ص ۷۳، ج ۲.
۷- خصال شیخ صدوق، ص ۳۸۶.
۸- وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۴.
۹- حاتم به عبد الله طائی.
۱۰- علل الشرایع صدوق علیه الرحمه.
۱۱- از مجموعه‏ای از سخنان پیشوایان معصوم(ع) استخراج شده است.
۱۲- نهج البلاغه، ص ۱۱۹۷.
روزه، درمان بیماریهای روح و جسم ص ۸۱

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس