جهانی شدن و مشکلات کلان شهرها

هزاران سال است كه شهرها كانون فرهنگ و اندیشه، تعامل اجتماعی انسان‌ها و جایگاه بالندگی شهرنشینی هستند. گرچه از هنگام پیدایش انسان در كره زمین اكثریت افراد در محله‌ها، دهكده‌ها و شهرك‌ها و بافت‌های جمعی می‌زیسته‌اند اما با فرا رسیدن سال ۲۰۰۰ و بویژه دو دهه پایانی قرن بیستم میلادی زمان وقوع دو رخداد جهانی و مهم در سالنامه حیات بشری است.
یكی از این دو رخداد شهری شدن جهان و دیگر ظهور شهرهای جهانی است. امروز نیمی از جمعیت شش میلیاردی جهان ساكن شهرهایند. اكثریت جهان و زمین رفته رفته به شهر تبدیل می‌شود.
در سال ۱۸۰۰ تنها سه درصد جمعیت جهان در شهرها می‌زیستند، در سال ۱۹۵۰ این میزان به ۲۹درصد رسید و در سال ۲۰۰۰ این میزان به پنجاه درصد رسیده است، این در حالی است كه سازمان ملل متحد هشتاد درصد رشد جمعیت دهه آینده را مربوط به شهرها می‌داند نه روستاها. مسلماً آنچه درخصوص توسعه و گسترش شهر و شهرنشینی اتفاق افتاده در طول تاریخ بشر بی‌سابقه بوده ‌است.
در حال حاضر ۲۳ شهر جهان ۱۵ میلیون نفری هستند. از این تعداد ۱۸ شهر در كشورهای رو به توسعه قرار دارند و جمعیت این گونه شهرها از حدود ۱۰۰ كشور كنونی عضو سازمان ملل بیشتر است. برپایه «برنامه توسعه سازمان ملل متحد» در سال ۱۹۶۰ تنها ۹ شهر با جمعیت بیش از ۴ میلیون نفر در كشورهای رو به توسعه وجود داشته كه در سال ۱۹۸۰ به ۳۵ شهر رسید و در سال ۲۰۰۰ به ۵۰ شهر و در سال ۲۰۲۵ به ۱۱۴ شهر خواهد رسید.
براساس آمار در سال ۱۹۸۵ در كشورهای رو به توسعه ۱۴۶ شهر با جمعیت بیش از یك میلیون نفر وجود داشته است‌. این روند و جهش بی‌سابقه یعنی اجتماعی بشری حكایت از تبدیل شدن روستاها به شهرها و تبدیل شهرها به كلان‌شهرها است. به هر حال روند شهری شدن اجتماع بشری به علاوه جهانی شدن اقتصاد، پدیده كلان‌شهرها را پیش آورد كه خود این پدیده در مسیر تحولات هزاره سوم دارای چالش‌ها و بحران‌های جدی باشد.
افزایش فقر در شهرها، دسترسی ناكافی به مسكن و خدمات اصلی شهری، گسترش زاغه نشینی و مسكن‌های غیرقانونی، سیستم حمل و نقل ناكافی، بیگانگی شهروندان، رقابت شغلی و اقتصادی نابرابر، نارسایی امكانات اصلی شهر، ویرانی محیط زیست، آلودگی هوا، تراكم جمعیت، ناكافی بودن خدمات بهداشتی اصلی و آب و بحران‌های اجتماعی از جمله مواد مخدر و... از چالش‌های پیش روی كلان‌شهرها هستند.
امروزه هر شهر «جهان اولی» در دل خود یك شهر «جهان سومی» دارد كه با مشكلات آلودگی محیط زیست،بیكاری، ازدحام جمعیت، گرسنگی، بیماری، سوءتغذیه و مرگ و میر كودكان به میزان زیاد دست به گریبان است.
از طرف دیگر در هر شهر «جهان سومی» یك شهر «جهان اولی» و پیشرفته كه دارای كلاس جهانی ارتباطات و تكنولوژی باشد وجود دارد و این حكایت از شكاف بزرگ و چالش اساسی است كه میان این دو جهان وجود دارد.
امروزه در روند شهری شدن دنیا به علت سرعت روند شهرنشینی در آفریقا، آسیا و آمریكای لاتین بیشتر شهرداری‌ها فاقد منابع مالی و سازمانی برای ارائه خدمات اصلی شهری‌اند و سرمایه‌گذاری بیشتر به محله‌های پردرآمد و متوسط اختصاص داده شده است.
این در حالی است كه فقرا به حال خود رها شده و برای ادامه حیات خود به مكانیسم‌های غیررسمی رو می‌آورند و خارج از قوانین و ضوابط و استانداردها برای خود سرپناهی و زاغه‌هایی می‌سازند. براساس برآوردهای رسمی ۳۰ تا ۵۰ درصد سكنه بیشتر شهرهای بزرگ آسیا در چنین شرایطی زندگی می‌كنند. در هر صورت علاوه بر چالش‌های برشمرده در بالا می‌توان موارد ذیل را نیز به عنوان نگرانی‌ها و چالش‌های كلان‌شهرها برشمرد.
۱ ) حفظ و توسعه بهداشت انسان و رسیدگی به مشكلات بهداشت شهری
۲ ) كنترل بیماری‌های مسری
۳ ) حفاظت از گروه‌های آسیب‌پذیر
۴ ) فقر و بررسی راه‌های مبارزه با فقر شهروندان
۵) تهیه منابع مالی مكفی برای اداره شهر
۶ ) چالش‌های اجتماعی
۷ ) بحران زیست محیطی و آلودگی هوا
۸ ) تداركات سرپناه و بهبود مدیریت اسكان شهروندان
۹ ) تسهیل حمل و نقل عمومی و درون شهری
۱۰ ) مدیریت و توسعه هماهنگ منابع آب
۱۱ ) تغییر الگوی مصرف شهری
۱۲ ) سیستم روان و فنی حمل و نقل درون شهری
۱۳ ) پایداری كالبدی- اقتصادی- اجتماعی و حمل و نقل
كلان‌شهرها برای كسب جایگاه رفیع خود در فرآیند جهانی شدن و زنده ماندن در برابر تحولات پرشتاب قرن ۲۱ راهی جز تكیه بر مشاركت آگاهانه شهروندان و به ویژه تشكل‌های غیردولتی و داوطلب ندارند. فرآیندی كه در آن شهروندان با سهیم شدن در تصمیمات اثر گذار بر زندگی خود و جامعه شهری و با درك حقوق شهروندی و با شناخت و فهم از مسئولیت‌پذیری جمعی و گروهی، هزینه‌های اداره شهر را كاهش و بر توانایی‌های مدیریت كلان‌شهر خواهند افزود.
این بدان معنی است كه مدیریت كلان‌شهرها بر محور سیاست تمركز زدایی و ایجاد دموكراسی در مدیریت امكان پذیر است. تمركز زدایی و معطوف شدن به انرژی پایان ناپذیر شهروندان و پذیرش سازمان‌های غیردولتی به عنوان شریك و نه رقیب از جمله استراتژی‌های ضروری و انكار ناپذیر برای مدیریت شهری آینده است.
علاوه بر این جایگاه آموزش مستمر و جریان دانایی و به هنگام بودن پیكر مدیریت شهری به دانش و درك جدید و بكارگیری نخبگان و دانشگاهیان یك ضرورت حیاتی و اجتناب ناپذیر است.

منبع : روزنامه همشهری