تـوسعه نرم افـزار ایرانی در نفت اعتقاد و قانون می‌طلبـد

صحبت از نفت که می شود، بی شک مایعی غلیظ و سیاه، یک چاه نفت، پالایشگاه و یا تصویری از پمپ بنزین اولین تصاویری است که به ذهن متبادر می شود.
از فناوری اطلاعات و ارتباطات که سخن به میان می آید، رایانه مسلما اولین تصویر ذهنی خیلی از ما را تشکیل می دهد. اما اگر نوبت ارتباط میان IT و صنعت نفت شود، نام مهندس ماشاءا... طالبی اولین نامی است که به گوش می‌خورد.
مردی که سال هاست برای یافتن حلقه مفقوده میان نفت و IT تلاش می کند!
با طالبی که صحبت می‌کنیم، اولین سخنش ابراز خوشحالی است از اینکه نشریه فناوران از دریچه حمایت از نرم افزارهای داخلی وارد شده است:
" سال ها در نفت تلاش کردیم از نرم افزارهای داخلی حمایت کنیم و علی رغم موفقیتی که در بعضی حوزه ها داشته ایم، خیلی جاها هم از موفقیت بی نصیب مانده ایم." می پرسید: چرا؟ برای یافتن پاسخ این سوال گفتگوی ما با مهندس طالبی را بخوانید:
▪ آقای مهندس! اگر موافق باشید گفتگو را با ارزیابی نقش ICT در صنعت نفت از دیدگاه جنابعالی آغاز کنیم.
ـ برای پاسخ به این سوال بهتر است ابتدا به نوع فعالیت ها در ساختار صنعت نفت اشاره کنم. عمده فعالیت ها در نفت مانند اکثر سازمان ها در دو بخش ماموریت های اصلی و خدمات و سرویس های پشتیبانی این فعالیت های اصلی قرار می گیرند.ما در صنعت نفت سه بخش صنایع بالادستی،پائین دستی و میان دستی را داریم. همچنین در صنعت نفت یک زنجیره ارزش یا همان Value Chain داریم که اجزای آن اکتشاف، تولید، توسعه میادین نفتی، پالایش، عملیات پتروشیمی و همچنین توزیع و فروش نفت و فرآورده های آن در داخل و معاملات بین المللی عملیات اصلی صنعت نفت هستند. در بخش خدمات پشتیبانی هم قسمت هایی چون تدارکات، سرویس های مالی، آموزش، تامین و برنامه ریزی نیروی انسانی و ... قرار دارند. به دلیل ماهیت بسیار پیچیده کلیه خدمات صنعت نفت، ICT نقش بسیار مهمی در حسن انجام مجموعه این عملیات برعهده دارد. یعنی در همه بخش‌های فوق می‌توانیم حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات را ببینیم و لمس کنیم و این که چگونه می‌تواند به افزایش راندمان ‌آن‌ها کمک نماید.
▪ قاعدتا باید نوع کاربرد ICT در مجموعه فعالیت ها و ماموریت هایی که برای صنعت نفت ذکر کردید، تفاوت داشته باشد.
ـ بله. در بخش فنی مهندسی که عمده فعالیت های بخش اصلی ما را تشکیل می دهند، ساختارها عمدتا ساختارهای استاندارد بین المللی هستند چون فرآیندها، فرمول ها و روش ها در تمام دنیا یکسان هستند. بنابراین در بخش صنایع بالادستی ( تولید، توسعه، پالایش و اکتشاف) شرکت‌های بزرگ نرم افزاری، نرم افزارهای مورد نیاز را تولید و پشتیبانی می کنند. در این بخش صنعت نفت ما هم از سال‌های گذشته تا کنون از همین بسته های نرم افزاری استفاده می کند. اما در بخش عملیات پشتیبانی، بیش از ۹۵ درصد نرم افزارهای مورد استفاده را خودمان در واحد سیستم های اطلاعات و مدیریت شرکت ملی نفت طراحی کرده ایم.
▪ گفتید که در بخش فنی مهندسی اصولا از نرم افزارهای خارجی استفاده می کنیم، مشخصات این نرم افزارها چیست؟
ـ این ها معمولا نرم افزارهای محاسباتی و شبیه سازی هستند. ۹۰ درصد نرم افزارهای مورد استفاده در صنایع بالادستی و بخشی از نرم افزارهای مورد استفاده صنایع پایین دست (پالایش، پتروشیمی و توزیع و فروش) از نوع شبیه سازی هستند. این نرم افزارها برحسب آنکه چه چیزی را شبیه سازی می کنند و در کجا به کار می روند با یکدیگر متفاوتند اما اصول اولیه یکسانی دارند.
▪ چند درصد از نرم افزارهای مورد استفاده در این بخش را نرم افزارهای خارجی تشکیل می دهند؟
ـ حدودا ۸۰ تا ۹۰ درصد.
▪ یعنی به راستی متخصصان داخلی ما توان تولید این نرم‌افزارها را ندارند؟
ـ این نرم افزارها پیچیده هستند اما اگر سازوکارها را فراهم کنیم مسلما امکان تولید داخلی آنها هم فراهم می شود. اخیرا هم حرکت های خوبی در این زمینه صورت گرفته است و به عنوان مثال تدارک بانک اطلاعاتی "سامانه اطلاعات بالادستی " توسط شرکت داخلی تحلیل‌گران سیستم و با مشارکت کارشناسان صنعت نفت در بخش اکتشاف و سیستم‌های اطلاعات مدیریت شرکت نفت از ۵ سال قبل آغاز شده بود که مدتی است طراحی و راه‌آندازی آن به اتمام رسیده و مورد بهره برداری قرار گرفته است. این بانک اطلاعاتی شامل کلیه اطلاعات مربوط به فعالیت های بالادستی از ده ها سال پیش است و تمام اطلاعات مربوط به میادین نفتی و مخازن ما همراه مشخصات زمین شناسی منطقه، عملیات اکتشاف، توسعه و ... را دربر می گیرد..
▪ و شما طراحی چنین نرم افزاری را یک قدم مثبت ارزیابی می کنید؟
ـ مسلما تولید چنین نرم افزار پیچیده ای با وجود نگرش استفاده از نرم افزارهای مشابه خارجی در صنعت نفت، اولین قدم صنعت نفت ما در تولید نرم افزارهایی در این سطح است. از سوی دیگر طراحی این نرم افزار باعث شده تمام اطلاعات مربوط به میادین و مخازن نفتی ما در اختیار خودمان باشد در حالیکه پیش از این، این اطلاعات در اختیار خارجی ها بود و ما فقط اطلاعاتی غیرقابل پردازش بر روی کاغذ داشتیم و عملا برای مطالعات مخازن و عملیات توسعه‌ای با صرف هزینه های هنگفت محتاج آنها بودیم. این بانک بسیار ارزشمند است و برای صنعت ما فواید زیادی داشته است. این یکی از بزرگترین کارهایی بوده است که صنعت فناوری اطلاعات به صنعت نفت کمک کرده است و صرفه جویی ارزی فوق‌العاده‌ای را نیز به همراه داشته است.
▪ آقای طالبی! شما برآوردی از مبالغی که صنعت نفت ما صرف خرید نرم افزارهای خارجی می کند، دارید؟
ـ حدودا بین ۱۰ تا ۱۵ میلیارد تومان در سال برای نرم افزار خارجی در پروژه ها و شرکت‌های مختلف وابسته به صنعت نفت هزینه می شود که بیشتر این ها هم نرم افزارهای شبیه سازی هستند.
▪ چشم انداز آینده شما در مورد استفاده از نرم افزارهای داخلی در این حوزه چیست؟
ـ به نظر من با توجه به پتانسیل داخلی و با توجه به اینکه در در استراتژی بلند مدت و چشم انداز ۲۰ ساله ما میل به اقتصاد دانش محور در راس برنامه ها قرار گرفته است، شاید بتوانیم در یک فرآیند ۱۰ ساله حداقل ۵۰ تا ۶۰ درصد برنامه های مورد نیاز در این بخش را در داخل تولید کنیم. البته مشروط برآنکه باور" ما می توانیم" در افراد شکل گیرد و حمایت و پشتیبانی قوی و هم جانبه مدیریت نفت هم در این پروژه لحاظ شود.
▪ به نکته جالبی اشاره کردید. به نظر می رسد تاکنون فرهنگ، تفکر و باور حمایت از متخصصان و شرکت های داخلی در تولید نرم افزارهای مورد نیاز صنعت نفت وجود نداشته است. شما برای اصلاح این باور چه کرده اید؟
ـ در بخش عملیات اصلی و فنی- مهندسی چند مورد از قبیل طراحی به کمک کامپیوتر، نرم افزار مدیریت جریان داده و بانک اطلاعاتی که به آن اشاره کردم توسط کارشناسان داخلی انجام شده و امیدواریم این حرکت ادامه یابد. که البته حجمش کم است اما اگر بتوان از کمک شرکت‌های داخلی با برنامه‌ریزی بلند مدت حمایت کرد می‌توان به افزایش تولید آن‌ها در داخل امیدوار بود.
اما در بخش پشتیبانی از ابتدا سیاست این بوده که سیستم‌ها در کل صنعت نفت یکپارچه باشند و اجازه ندادیم شرکت‌های متعدد وابسته به نفت به صورت جزیره ای و ناهماهنگ عمل کنند.
ما در صنعت نفت در حدود ۱۳۰ شرکت اصلی و فرعی داریم و باید به همه آ‌ن‌ها و همه مدیریت‌های موجود سرویس بدهیم.
در این راستا حدود ۵۰ سیستم جامع در نفت داریم که سرویس های عمومی و خدماتی را به کلیه واحدهای نفتی ارائه می دهند و تقربیا می‌توان گفت که بیش از ۹۵ درصد آن را خودمان نوشته‌ایم.
▪ حالا لطف می کنید در این مورد چند مثال ارائه دهید.
ـ مثلا سیستم جامع نیروی انسانی ما متشکل از ۴۵۰۰ برنامه است که نزدیک چندین هزار گزارش از تمام فعالیت‌های تمام اقدامات پرسنلی تک تک کارکنان صنعت نفت در تمام طول خدمتشان را به صورت FULL ONLINE ارائه می ‌دهد. یا سیستم جامع مواد و کالا (IMM) که بیش از ۴۷۰۰ برنامه دارد و در بیش از ۵۰۰ انبار ما پیاده سازی شده است و بیش از دو میلیون قلم کالا با ارزشی بالغ بر ۲۰۰ میلیارد دلار توسط آن مدیریت می شود. این سیستم ها از طریق اینترنت و اینترانت قابل دسترسی و بهره برداری هستند. این سیستم چندین هزار گزارش تولید می‌کند. ما با طراحی این سیستم گام و جهش بزرگی د رافزایش بهره‌وری و راندمان در صنعت نفت برداشته‌ایم.
یا طراحی و تولید سیستم مدیریت مواد Material Management یا سیستم جامع محاسبه قیمت تمام شده Cost Accounting و چیزهایی از این قبیل را خودمان نوشته‌ایم.
اخیرا نیز سیستم کامپیوتری جامع معاملات و صادرات و واردات نفت خام فراورده را با آخرین تکنولوژی‌های روز دنیا در حال پیاده سازی داریم. آن را هم خودمان داریم می‌نویسیم.
▪ تمام این ۵۰ سیستم که بالغ بر هزاران برنامه اند توسط متخصصان داخل صنعت نفت نوشته شده اند؟
ـ بعضی از برنامه ها مثل سیستم مالی یک نرم افزار قدیمی بوده که حالا توسط متخصصان ما بازنگری شده و قابلیت استفاده ONLINE یافته است. اما در مجموع بسیاری از برنامه ها برای بار اول نوشته شده اند و تا جایی که من اطلاع دارم، بعد از انقلاب این تعداد برنامه در ایران نوشته نشده است و تمام این برنامه ها توسط پرسنل متخصص صنعت نفت نوشته شده اند. ما در بخش خودمان در واحد سیستم‌های اطلاعات مدیریت در حدود ۲۰۰ پرسنل داریم که ۱۲۰ نفرشان را مهندسان کامپیوتر به بالا تشکیل می‌دهند. برخی از کارهایمان را هم برون سپاری کرده‌ایم.
▪ آقای مهندس طالبی! این حجم برنامه که می فرمایید واقعا حجم زیادی است اما این سوال مطرح می شود که چرا شما برای تولید این برنامه ها از شرکت های خصوصی داخلی استفاده نکردید تا به این ترتیب فرصتی هم برای رشد شرکت های IT فراهم شود؟
ـ ببینید نرم افزارهای کاربردی دو دسته هستند. نرم افزارهایی مثل اتوماسیون اداری که اختصاصی نیستند و مثلا تفاوت چندانی بین اتوماسیون نفت با دارایی وجود ندارد. این قبیل نرم افزارها را شرکت های نرم افزاری تولید و با هزینه کم پشتیبانی می کنند و ما هم مثل همه دنیا این نرم افزارها را از شرکت های بیرونی تهیه می کنیم. اما دسته دوم نرم‌افزارهای اختصاصی هستند که با مقررات و ضوابط خاص هر سازمان هماهنگی دارند. این قبیل نرم افزارها کاربرد عمومی ندارند و اگر ما چنین نرم افزارهایی را به شرکت‌های بیرونی سفارش دهیم صنعت نفت را به شدت به این شرکت‌های خصوصی وابسته کرده‌ایم. حال آن‌که در ایران به دلایل مختلف و از جمله عدم حمایت از شرکت‌های خصوصی این شرکت‌ها ناپایدار هستند و اغلب پس از مدت زمان کوتاهی منحل می‌شوند و ما نمی‌توانیم صنعت نفت را وابسته به شرکت‌هایی کنیم که ماندگار نیستند.
شرکت‌های بزرگ ایرانی ما هم که غالبا سخت‌افزاری هستند و کسب و کارشان چیز دیگری است.
مثل اینکه در یک دور باطل افتاده ایم. مشکل IT ما این است که شرکت های بزرگ و ماندگار نداریم و شرکت‌ها برای ماندگاری نیازمند حمایت صنایعی مانند نفت هستند. اگر نفت این پروژه ها را به شرکت‌های داخلی دهد مسلما به رشد آنها کمک می کند. اما صنعت نفت این فرصت را به این شرکت ها نمی دهد و منتظر است تا شرکت های IT رشد کنند و در آن صورت از آنها استفاده کند.
تصمیم گیری در این حوزه تنها در اختیار ما نیست. ضمن اینکه مشکل دیگری که در صورت وابستگی صنعت نفت به این شرکت های کوچک بروز می کند، آن است که مطابق آیین نامه ها ما نمی توانیم همواره قراردادمان را با یک شرکت تمدید کنیم و باید شرکت های طرف قراردادمان در هر سال از طریق مناقصه مشخص شوند ما نمی‌توانیم کار تولید سیستم‌های اختصاصی‌مان را به شرکت‌های کوچک و متوسطی بدهیم که در ارائه پشتیبانی آن مشکل دارند. یعنی مشکلات قانونی داریم که مانع از ادامه همکاری ما با شرکت‌های خصوصی برای مدت طولانی ‌می‌شود.
▪ خوب نمی توان برای شرکتی که پشتیبانی یک نرم افزار را برعهده دارد، تبصره قائل شد؟
ـ با چنین تبصره هایی می توان امتیازات ویژه ای به این شرکت‌ها اختصاص داد ولی اجبار نمی‌کند و باز هم مشکل اساسی پا برجاست و تنها از طریق اعمال نظر مراجعی چون مجلس و دولت قابل حل است. ضمن این‌که حتی در شرکت های بزرگ نفتی دنیا هم که مقررات داخلی مالی و خریدشان استاندارد است، نرم افزارهای اختصاصی را خودشان و البته با کمک کارشناسان خارج از سیستم تهیه می‌کنند.یعنی خارجی‌ها هم کارشان را برون سپاری نمی‌کنند.
▪ و شما می گویید شرکت های بزرگ در تمام دنیا نرم افزارهای مورد نیازشان را خودشان می نویسند و از شرکت های نرم‌افزاری کمک نمی گیرند؟
ـ در صنعت بسیار پیچیده ای مانند نفت که لازم است این نرم افزارها به صورت دائم پشتیبانی شوند، نمی توان به به شرکت های خارج از سیستم وابسته شد و معتقدیم شرکت‌های خصوصی ایرانی به این حد نرسیده‌اند که بتوانند نیازهای ما را تامین کنند..هرچند سیاست ما این است که از کارشناسان بیرونی استفاده کنیم اما مدیریت آن را در دست خودمان داریم. همچنانکه در مورد نرم افزار بانک اطلاعاتی از برون سپاری استفاده کردیم اما مدیریت این پروژه ها را نمی‌توان به شرکت‌های بیرونی سپرد.
▪ یعنی مدیریت متمرکز دارید؟
ـ بله. تقریبا همین طور است. خصوصا در سیستم‌های جامع و بزرگ.
به هرحال من همچنان اصرار دارم که در صنعت نفت ما باور حمایت از متخصصان داخلی در حوزه IT وجود ندارد. حتی می‌دانم که نرم‌افزاری ایرانی را که بسیار هم ارزشمند است و در مقایسه با خارجی‌ها حتی بهتر هم هست و سمینار هم گذاشته‌اید و حدود هشتاد کارشناس نفتی هم آن را تائید کرده‌اند و گفته اند که چندین نمونه از آن را هم می‌خواهند و تقاضای آن هم وجود دارند اما باز هم خریداری نمی‌شود.
من با شما موافقم و برای حمایت از شرکت های داخلی در حوزه IT پیشنهاداتی هم دارم. در صنعت نفت ما متاسفانه دیدگاه خرید نرم افزارهای خارجی به شدت وجود دارد و اعتقادی به توانایی داخلی در تولید نرم افزارهای پیچیده و بزرگ وجود ندارد که این دیدگاه باید اصلاح شود. این درحالیست که نرم افزار خارجی مشابه نرم افزار سیستم جامع مدیریت نیروی انسانی ما ۴۰ میلیون دلار قیمت داشت اما کل هزینه طراحی و پیاده سازی آن برای ما کمتر از یک میلیارد تومان تمام شد. یعنی یک چهلم کمتر. با این وجود الان در بخش‌هایی از صنعت نفت ما مدت هاست که دنبال خرید ERP خارجی هستند در حالی‌که ما توانایی تولید آن را در داخل کشور و خود نفت داریم. حتی ما در خصوص خرید سیستم‌های ERP خارجی گزارشات مفصلی تهیه کرده‌ایم که به بدنه نفت بگوییم ERP خارجی نمی‌تواند مشکل ما را حل کند.
▪ خوب چه کسانی دنبال خرید نرم افزارهای خارجی هستند. گرچه خیلی‌از آن‌ها را می‌ توان در نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند Gitex دوبی به کرات دید.
ـ در صنعت نفت شرکت ها و واحدهایی هستند که از نظر تخصصی و مدیریتی در سطح بالایی نیستند. این ها اصولا عادت به خرید نرم افزار از خارج کرده‌اند. به هرحال مشکل همان دیدگاه در تمام سطوح است که باید اصلاح شود. فرهنگ ما به گونه‌ای است که به عنوان مثال من برای عقد یک قرارداد ۲۰ میلیون تومانی با یک شرکت داخلی باید ۶ ماه دوندگی کنم اما اعتبار لازم برای یک قرارداد ۱۰۰ میلیون دلاری به سرعت فراهم می‌شود. اعتقاد به توانایی داخلی در این عرصه باید در تمام سطوح و از جمله سطوح بالای مدیریتی صنعت نفت نهادینه شود. که البته ضعیف است.
▪ جایگاه واحد شما در نفت چیست؟
ـ مجموعه‌ای که ما در آن هستیم و این کارها در آن انجام می‌شود تحت نام امور سیستم‌‌های اطلاعات مدیریت است که قرار است به مدیریت فناوری اطلاعات تغییر نام دهد.
▪ جایگاهش هم تغییری خواهد کرد یا فقط تغییر نام است؟
ـ جایگاهش و اختیاراتش هم تغییر خواهد کرد. در وضع جدید بلافاصله بعد از مدیر عامل شرکت ملی نفت مدیر فناوری اطلاعات خواهد آمد.

تنظیم:‌سپیده سمائی

منبع : روزنامه فناوران