شورای همکاری خلیج فارس و برنامه هسته ای ایران

این نوشتار ضمن بررسی و ارزیابی موضع گیری شورای همکاری خلیج فارس نسبت به فعالیتهای صلح آمیز هسته ای ایران، دلایل چیستی و چرایی رویکرد کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس در قبال فناوری هسته ای ایران را مورد کاوش قرار داده است .
● سطح تحلیل نخست:
در تحلیل نخست ما براساس الگوی موازنه قوا به دنبال دست یابی به این نکته هستیم که نشان دهیم شورای همکاری خلیج فارس از آن جهت که هسته ای شدن ایران در بعد فناوری، قدرت مضاعفی را به جمهوری اسلامی ایران خواهد داد لذا واکنش های منفی از خود نشان می دهند براین اساس در ذیل بعضی از مواضع شورای همکاری خلیج فارس و برخی از دیدگاههای کشورهای تاثیرگذار عربی منطقه را در خصوص برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران مرور می کنیم:
۱) وزرای خارجی در نشست دوره ای شورای همکاری خلیج فارس درجده (۱۳سپتامبر۲۰۰۴) خواستار عاری نمودن منطقه خاورمیانه از همه انواع تسلیحات کشتار جمعی شدند.
۲) شورای همکاری خلیج فارس دربیانیه پایانی بیست و پنجمین اجلاس سران شورای همکاری در منامه برنامه هسته ای ایران را نظامی توصیف کردند.
۳) دراجلاس سران شورای همکاری در ابوظبی که در بیست و هفتم و بیست و هشتم آذر۱۳۸۴ برگزار شد. این کشورها از برنامه های ایران ابراز نارضایتی کردند و خواستار به کاربستن شیوه مسالمت آمیز یعنی دیپلماسی اروپـایی جهت بازداشتن ایران از دستیابی به فناوری هسته ای شدند.
۴) عزیز جبر شیال استاد عراقی دانشگاه بغداد دریک سخنرانی در شانزدهمین همایش بین المللی خلیج فارس در دانشگاه تهران اظهار داشت که مسئله هسته ای ایران می تواند توازن سنتی قوا در منطقه خلیج فارس را تغییر و ترتیبات امنیتی نوینی را برای آینده با محوریت ایران ایجاد نماید. البته وی بیان داشت که این تغییر موازنه واکنش تند اعراب حوزه خلیج فارس را درپی دارد.
۵) در ماه می ۲۰۰۵ وقتی که دبیر پیشین شورای عالی امنیت ملی ایران آقای حسن روحانی به کشورهای شورای همکاری سفر نمودند. ریچارد لبارون سفیر آمریکا درکویت از دستیابی ایران به فناوری هسته ای غیر متعارف انتقاد کرد.
۶) در ژانویه سال ۲۰۰۵ عبدالرحمن العطیه دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس اظهار داشت که عربستان سعودی و دیگر کشورهای عضو شورا هیچ گونه توجیهی برای فعالیت های هسته ایران نمی بینند و این اقدامات ایرانی ها نوعی ماجراجویی برای همه مردمان خلیج فارس قلمداد می شود.
۷) سعود الفیصل وزیر خارجه سعودی در سخنرانی در شورای روابط خارجی آمریکا خواستار دخالت این کشور در برابر خواست ایران که موازنه قدرت را در منطقه به هم زده شد.
۸) کشورهای شورای همکاری خلیج فارس برنامه های را در وهله نخست در قالب تهدیدی زیست محیطی ارزیابی نمودند. مثلاً یک روزنامه نگار سعودی خاطر نشان ساخت که راکتور هسته ای بوشهر بیشتر به منامه و دوحه نزدیک است تا تهران.
۹) با هدف نشان دادن خطر زیست محیطی فعالیت های هسته ای ایران وزیر کشور امارات متحده عربی قبل از دیدار رایس از منطقه و در راستای اظهارات مقامات کویتی و عربستانی، کمک جامعه بین المللی در برابر خطر فعالیت های هسته ای ایران و هشدار نسبت به خطر زیست محیطی نیروگاه بوشهر را خواستار شد.
۱۰) بعد از مرحله زیست محیطی به مرحله امنیتی شدن مسئله هسته ای ایران می رسیم. مثلا در راستای مطرح شدن دستیابی ایران به چرخه کامل سوخت هسته ای، فرمانده هوایی و دفاعی امارات متحده عربی در آغاز سال ۲۰۰۵ در سخنانی در مجله نیوزویک اظهار داشت «سپر موشکی شورای همکاری برای اجرا به دو مرحله نیازمند است، مرحله اول گسترش سامانه دفاعی موشکی در سطح ملی و مرحله دوم که در آینده خواهیم دید تکامل این سامانه درچارچوب شبکه دفاعی منطقه ای است».
۱۱) در خصوص امنیتی جلوه دادن مسئله هسته ای ایران وزیر دفاع بحرین در سخنانی در مجله نیوزویک مدعی شد که ایالات متحده بایستی نقش عملی و آشکار را در سامانه دفاع موشکی آینده در خلیج فارس به عهده گیرد.
۱۲) با اقدام آژانس بین المللی انرژی اتمی در فوریه ۲۰۰۶ به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس گفت که ما با این اقدام مخالف نیستیم.
۱۳) العطیه دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس با تصویب قطعنامه ۱۷۳۷ علیه ایران و رای مثبت قطر در شورای امنیت به قطعنامه مزبور ابراز خرسندی و موافقت کرد.
● نتیجه:
به نظر می رسد در سناریوی نخست ایران، عربستان دو بازیگر مهم در این حوزه به شمار می روند. طبق این وضعیت و مطابق نظریه توازن قوا، سامانه خلیج فارس و مسایل مربوط به ترتیبات امنیتی خلیج فارس محیطی مناسب برای فهم مخالفت کشورهای عربی با فعالیتهای ایران هسته ای می باشد.
نتیجه اینکه کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس متاثر از الگوی سنتی موازنه قوا بهره مند شدن جمهوری اسلامی ایران را باعث به هم ریختن وضعیت سیاسی و امنیتی به نفع ایران تلقی می کنند. از اینرو سعی آنها بر این است که به اشکال مختلف مانع بوجود آمدن ایران هسته ای شوند. در نتیجه نگاه به محیط پیرامون براساس الگوی موازنه قوا- به جای نگاه کارکردگرایانه- از قرار گرفتن کشورها در مسیر همگرایی جلوگیری می کند.
● پرسش جدید و سطح تحلیل دوم:
به نظر می رسد شورای همکاری خلیج فارس و آمریکا درباره موضوع هسته ای ایران دارای مواضع مشترکی هستند و کشورهای حوزه خلیج فارس با آمریکا در خصوص مسئله هسته ای جمهوری اسلامی ایران در یک جبهه قرار گرفته اند. حال سوال این است که مخالفت کشورهای عربی خلیج فارس برای متوقف کردن ایران هسته ای ناشی از چه عوامل و نگرانی هایی می باشد و همسویی شورای همکاری خلیج فارس با آمریکا و غرب برای مهار فناوری هسته ایران چرا و چگونه شکل گرفته است؟
در این سناریو با مداقه بیشتر و نگاهی عمیق تر در صدد چیستی و چرایی همسویی شورای همکاری خلیج فارس و امریکا در خصوص برنامه های هسته ای ایران خواهیم بود. با تاکید بر اینکه تحولات چند سال اخیر در منطقه خاورمیانه و مشخصا اشغال عراق و حاکمیت شیعه، شرایط و موقعیت های تازه ای را برای کشورهای سامانه خلیج فارس فراهم ساخته است. براین اساس برخی از داده های اطلاعاتی برای تبیین سناریوی دوم را از نظر می گذرانیم:
۱) کشورهای حوزه خلیج فارس در ۲۷ و ۲۸ آذر ماه ۸۴ در بیانیه ای مدعی دخالت ایران در امور داخلی عراق شدند.
۲) اشغال عراق توسط آمریکا در سال ۲۰۰۳ تبعات و تغییراتی را در برخی کشورهای عربی درپی داشت. به عنوان مثال در عربستان برای اولین بار انتخابات شهرداری ها برگزار شد. و در بحرین شیعیان توانستند به رهبری شیخ علی سلمان در انتخابات مجلس پیروز شوند.
۳) وضعیت سیاسی جدید که در عراق بوجود آمد و در نتیجه آن شیعیان مناصب سیاسی را در دست گرفتند، کشورهای عربی نارضایتی خود را مخفی نکردند. مثلا در دسامبر ۲۰۰۴ عبدالله دوم پادشاه اردن هاشمی از تهدید یک هلال شیعی سخن گفت. همچنین حسنی مبارک در آوریل ۲۰۰۶ اعلام کرد که وفاداری شیعیان خاورمیانه به ایران بیشتر از وفاداری آنها به دولتهایشان است که این مواضع مورد تایید کشورهای عربی خلیج فارس نیز قرار گرفت و از سوی آنها نیز تکرار شد.
۴) عربستان از گزارش کمیته بیکر همیلتون که خواسته بودآمریکا برای حل مسائل عراق با ایران مذاکره شود نگرانی خود را اعلام کرد. در سفر دیک چنی به عربستان امیر عبدالله صراحتا به او فهماند که اگر آمریکا بخواهد درباره عراق با ایران گفت وگو کند، سعودی ها از مقاومت سنی ها علیه نیروهای اشغالگر حمایت خواهند کرد.
۵) تاکنون کشورهای عربی به دلیل اینکه شیعه در عراق حاکمیت را بدست گرفته است، نه به عراق سفر رسمی داشته اند و نه سفارتخانه افتتاح کرده اند.
۶) عربستان اعلام کرد که قدرت گرفتن شیعیان در عراق مرزهای شرقی این کشور را تهدید خواهد نمود. همچنین سعودی ها مخالفت خود را با طرح پیشنهادی عراق برای ورود به ترتیبات امنیتی خلیج فارس اعلام کردند.
۷) کشورهای شورای همکاری خلیج فارس رسما از ایران به دلیل حمایت از حزب الله لبنان به دلیل ماهیت شیعی انتقاد کردند.وزیر خارجه عربستان در حوادث اخیر لبنان از ایران به دلیل حمایت از حزب الله مطالبی را بیان کرد که واکنش تهران را درپی داشت.
● نتیجه:
به نظر می رسد عربستان و ایران همچنان بازیگران فعال این حوزه هستند که ورود یک بازیگر جدید با نام آمریکا و اشغال عراق و افغانستان و دخالت در امور لبنان باعث شد تا آمریکا و عربستان با مواضع مشترک و یکسان در صحنه های مختلف به عنوان قدرت هماهنگ عمل کنند.
در وضعیت جدید به نظر می رسد نگرانی های موجود بین ایران و کشورهای عربی باید در محیطی جغرافیایی و ذهنی گسترده تری مورد توجه قرار گیرد و دغدغه های کشورهای عربی از به هم ریختن توازن قوا در منطقه و مخالفت با ایران هسته ای خود معلول است که باید علت واقعی را در جای دیگری جستجو کرد. به همین دلیل تحولات به وقوع پیوسته در عراق از سال ۲۰۰۳ و تحولات سیاسی لبنان با آغاز جنگ ۳۳ روزه نشان داد که محیط مورد نیاز برای تحلیل مسئله فراتر از محیط سرزمینی خلیج فارس می باشد.
از زمان سقوط رژیم بعثی، با توجه به پیش زمینه وقوع عملیات یازدهم سپتامبر و اقدام آمریکا به قراردادن ایران در محور شرارت و سخنان وزیر دفاع سابق آمریکا رامسفلد مبنی بر این که تهران به برخی از اعضای القاعده و دوستانش برای فرار از افغانستان به ایران کمک کرده است، روابط ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس وارد مرحله تازه ای شد. همچنین خانم رایس، وزیر امور خارجه کنونی و مشاور امنیت ملی پیشین آمریکا نیز تاکید کردند که کشورش همه تلاش خود را در دوره آینده برای جلوگیری از گسترش تسلیحات کشتار جمعی توسط دولت هایی که در صدد دستیابی بدان هستند، متمرکز خواهد کرد و این بدان معنی بود که ایران هدف آینده آمریکاست. اما در منازعه سیاسی جدید، شرایط به نفع ایران در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس تغییر کرد. موضوعی که آمریکا و برخی کشورهای منطقه هرگز آن را پیش بینی نمی کردند.
جنگ آمریکا علیه عراق و فعل و انفعالات پس از آن و اتهامات واشنگتن به ایران مبنی بر تلاش این کشور برای بی ثبات کردن عراق، روابط ایران و آمریکا را بیش از پیش بحرانی ساخت. این امر کشورهای عربی منطقه را تشویق کرد تا با در نظر گرفتن برخی اهداف مشخص شده، خود را با سیاست های آمریکا هماهنگ سازند. کشورهای عربی دریافته بودند که پس از اشغال عراق وحاکم شدن گفتمان شیعی شرایط راهبردی منطقه به نفع ایران تغییر پیدا کرده است. لذا حاکمیت گفتمان شیعه و پیام الهام بخش انقلاب اسلامی کشورهای خلیج فارس را بر آن داشت تا با بهانه ساختن برنامه هسته ای ایران، نگرانی های امنیتی خویش را از سطح منطقه ای به سطح بین المللی منتقل و خود را با سیاست های آمریکا در مقابل ایران همراه سازند.
بنابر این با توجه به دغدغه های شورای همکاری خلیج فارس می توان به روشنی موضع دول جنوبی خلیج فارس مبنی بر تعطیل نمودن یا از بین بردن برنامه هسته ای ایران را درک نمود و نکته مهم اینکه شورای همکاری خلیج فارس به علاوه دیگر قدرت های منطقه ای مانند اردن و مصر علی رغم اختلاف مواضع و تعارض منافع در برخی موضوعات منفعت و مصلحت مشترک خویش را پشتیبانی از سیاست دول غربی که هدف آن محروم نمودن ایران از توانمندی های هسته ای است، می بینند.
از اینرو طبق این سناریو و در این سطح تحلیل کشورهای حاشیه خلیج فارس که از قدرتمند شدن حاکمیت شیعه درعراق و لبنان نگران بودند، تصمیم گرفتند تا حمایت از غرب درخصوص مقابله با ایران هسته ای را با هدف مهار نمودن جمهوری اسلامی ایران پی گیری کنند. به نحوی که ایران نتواند تاثیرات منطقه ای خود را درعراق و لبنان به جای بگذارد. با این توضیحات به نظر می رسد که کشورهای عربی به خاطر مخالفت با سیاستهای حمایتگرانه ایران از شیعیان منطقه برنامه هسته ای را موضوع مناسبی برای از رمق انداختن قدرت الهام بخش جمهوری اسلامی ایران تلقی کرده اند.

عزیز غضنفری

منبع : روزنامه کیهان