شیطان در تعابیر قرآنی

از موضوعاتی که در قرآن به صورت گسترده مطرح شده است موضوع شیطان است و در این کتاب مقدس مطالب بی‌‌نهایت مهمی پیرامون «شیطان» آمده است که هر عاقلی را سخت تکان می‌دهد و به تامل جدی وا می‌دارد. شیطان نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس بود «و کان الشیطان لربه کفورا» (۱)
شیطان نسبت به پروردگارش نافرمان بود «ان الشیطان کان للرحمن عصیا» (۲) شیطان دشمن آشکار انسان است «ان الشیطان للانسان عدو مبین» (۳)
شیطان بسیار شکست دهنده و خوار کننده است «و کان الشیطان للانسان خذو لا» (۴)
«فاز لهما الشیطان فاخرجهما مما کان فیه» (۵)
شیطان تصمیم دارد بنی آدم را به سرنوشت پدر و مادرشان مبتلا کند پس باید شدیدا از فتنه او برحذر باشید «یا بنی آدم لا یفتننکم الشیطان کما اخرج ابویکم من الجنه» (۶)
آنچه ذکر شد نمونه بود از آنچه در قرآن مجید راجع به شیطان آمده است و همین مقدار هم به وضوح ضرورت تحقیق از موضوع شیطان نشان می‌دهد زیرا طبق آیات قرآن شیطان دشمن آشکار انسان است و شناخت دشمن به حکم عقل و شرع از ضروریات است.
شیطان به حقیقت مانع و سد تکامل انسان، به سوی تقرب خدا است. شیطان از خداوند، مهلت خواسته که تا روز قیامت در انسان‌ها القای وسوسه کند. شیطان قسم یاد کرده که همه انسان‌ها را به جز مخلصین به گمراهی بکشاند. همه انسان‌ها حتی اولیا و متقیان از شر او، ایمن و مصون نیستند و در قرآن کریم شیطان به عنوان مظهر فساد و منشا بدی‌ها معرفی شده که انسان را از روشنایی ایمان به تاریکی کفر و شرک دعوت می‌کند و در احادیث، مبارزه با این دشمن درونی که همان نفس اماره می‌باشد به عنوان جهاد اکبر، معرفی شده است.
انسان دارای ابعاد وجودی مختلفی است و یکی از ابعاد وجودی او، بعد منفی همان بعد شیطان صفتی او است و انسان اگر بخواهد، به هدف متعالی خویش که همان تقرب به خدا است واصل شود باید ابعاد وجودی مثبت و منفی خویش را بشناسد. پس می‌توان بیان کرد که در واقع شیطان‌شناسی، یکی از ابعاد وجودی انسان است و در اهمیت انسان‌شناسی همین بس که در احادیث، مقدمه و زمینه معرفی شده است.
در مورد مسئله شیطان در قرآن در کتاب‌های زیادی به صورت پراکنده از موضوعات مختلف در این زمینه بحث شده است از جمله کتب تفسیری، کتب روایی، صحیفه سجادیه، کتب اخلاقی، عرفانی، نهج البلاغه و در زمینه پرداختن به مبحث شیطان در قرآن توسط آقای احمد زمردیان کتاب شیطان کیست و آیات شیطان چیست توسط آقای کریم برزگر شیطان‌شناسی به نگارش در آمده است.
برای نجات از شر این دشمن خطرناک باید «استعاذه» کرد.
خداوند متعال، به حبیبش می‌فرماید که چون از شیطان رجیم به تو وسوسه‌ای رسید از خداوند متعال پناه بخواه زیرا او شنوای داناست «اما نیز عنک من الشیطان نزع فاستعذ بالله سمیع علیم»
واژه شیطان در قرآن کریم به صورت مفرد هفتاد بار و به صورت جمله شیاطین هجده بار استعمال شده است و شیطان اسم عام است برای هر موجود متمرد شریر و احیانا در روایات بر موجودات موذی و مضر هم اطلاق می‌شود و این کلمه در واقع وصف است نه اسم علم، اکثر لغت شناسان اصل کلمه شیطان را از «شطن یشطن» به معنای دور شده از خیر می‌دانند و در مورد عربی بودن با غیر عربی بودن این کلمه میان لغت‌شناسان اختلاف وجود دارد ولی اکثریت لغت شناسان آن را عربی و مشتق از ابلیس می‌دانند که به معنای کسی است که از رحمت خدا مایوس شده است و کلمه ابلیس نیز یازده بار در قرآن کریم آمده است . (۷) بعضی این کلمه را عربی و مشتق از ابلیس» می‌دانند و بعضی می‌گویند عجمی و جامد است که از زبان دیگر وارد عربی شده است ولی رای اکثریت این است که مشتق از «ابلیس» و به معنای کسی است که از رحمت خدا مایوس شده است.
قرآن کریم افعال و کارهایی را به شیطان نسبت داده است برخی از آنها عبارتند از:
۱) استکبار،
۲) کفر،
۳) حرص،
۴) حسد،
۵) تعصب،
۶) جهالت
شیطان در زمره عالمان نبوده و نیست بلکه اهل کشف و شهود محقق است که اهل سفسطه و غلط‌اندازی است و محور کارش مغالطه و وهم‌اندازی است، القای وسوسه، امر به فحشا، ایجاد نسیان از ذکر خدا، ایجاد دشمنی وی به مردم، تعلیم سحر و در واقع می‌توان گفت که محور همه افعال زشت شیطان است که ایجاد وسوسه در دل انسان‌ها می‌کند و همچنین ابلیس دارای ذریه است و گروهی ابلیس را از جن و گروهی او را از ملائکه می‌دانند ولی ابلیس از جن است چون ابلیس دارای اولاد و ذریه است کار شیطان وسوسه است و وسوسه شیطان به قدری قوی است که ابوین ما آدم و حوا (ع) تحت تاثیر قرار گرفتند شیطان ما را به پیروی از امور غیر قرآنی و شرعی و پیروی از افکار بد و سوء‌ظن به مردم و به پیروی از گذشتگان که خلاف احکام الهی عمل می‌کرده و می‌زیسته‌اند و به تعلیم دروغ و ترس‌های واهی و بیهوده شدن و به تسلیم شدن به وسوسه‌های شیطان و پیروی از وحی باطل و به زیاده‌روی در کارها و زیاده‌روی در مال و سوء استفاده از صحت و سلامتی و شراب‌خواری و خوابیدن در اوقات اختصاصی نماز مخصوصا نماز صبح و دزدی و سرقت بویژه از نماز و خشمناک شدن و شوخی بی‌حد و حصر نمودن و درگوشی سخن گفتن در مجالس و غیبت و بدگویی دیگران در حضورشان و فراموشی یاد و ذکر خداوند متعال و ترسیدن از فقر و در نتیجه کارهای خیر و خوب را انجام ندادن و جدال و کشمکش و حرام کردن حلال‌های الهی و کاشتن ناامیدی‌ها و کوچک شمردن مسلمانان و مردم و کوچک پنداشتن گناهان و مایوس و ناامید بودن از رحمت‌های الهی و اظهار نگرانی شدید درگرفتاری‌ها و مصائب و جهل و غرور و کبر دعوت می‌کند.
شیطان در این برنامه‌ها از ابزار و شیوه‌هایی مانند خطوات و همزات که در واقع طرق و راه‌های او به صورت تدریجی می‌باشد استفاده می‌کند. در این برنامه‌ها او به تنهایی عمل نمی‌کند، بلکه دارای نیروهایی از قبیل ذریه، حزب، اولیاء و جنود می‌باشد. راه مقابله با شیطان این است که به خداوند متعال پناه برد و استعاذه و توبه کرد و به او توکل نمود زیرا خداوند متعال شنوا و دانا است.
پناه خواهی از خداوند عالی‌ترین مراحل پناهندگی و بزرگترین ضامن اجرای مقررات اخلاقی است. کسانی که به خدا ایمان دارند و از روی حقیقت او را یگانه معبود شایسته پرستش می‌دانند بر هواپرستی و مال پرستی و شهوت‌پرستی و نظائر اینها نمی‌گرایند.
خداوند شیطان را به سجده کردن در مقابل آدم امر کرد ولی شیطان با عدم اطاعت از فرمان خدا در واقع اولین گناه در عالم را انجام داد و در مقابل خداوند ادعای بزرگی و تکبر کرد و به دلیل استکبار و ادعای استقلال ذاتی خویش از درگاه الهی رانده شد و مشمول لعنت الهی گردید و از زمره کافران محسوب شد.
ابلیس بعد از آنکه بر اثر ابای استکباری از سجده مورد رجم و لعن قرار گرفت درخواست انظار کرد و از خداوند مهلت خواست تا روز قیامت، به منظور بقاء در دنیا و ایجاد انحراف و گمراهی در انسان‌ها، خداوند تبارک و تعالی نیز با تقاضای او موافقت کرد. برخی از مفسران معتقدند که شیطان ابتدا مومن بوده ولی قبل از اعلان به فرمان خدا به سجده در مقابل آدم کافر گشته ولی این صفت را کتمان کرد تا اینکه هنگام اعلان فرمان خدا این صفت درونی را آشکار. در قیامت همه شیاطین برانگیخته می‌شوند و خداوند می‌فرماید: بحق سوگند که جهنم را از تو و پیروانت پر می‌کنم. جهنم کیفر شماست کیفری فراوان. شیطان به پیروانش در روز قیامت می‌گوید: ‌من هیچ گونه سلطه‌ای بر شما نداشته‌ام جز اینکه شما را دعوت کردم و شما پذیرفتید پس مرا سرزنش نکنید. نه من فریادرس شما هستم و نه شما فریادرس من و من بیزارم از اینکه مرا در دنیا شریک خدا و طاعت قرار دادید و به تحقیق برای ستمکاران عذاب دردناکی است. شیطان رانده شده از درگاه الهی سمبل و مصداق زشتی‌ها و بدی‌هایی است که در امیال و خواسته‌ها و نیات انسانی تجلی کرده و میوه‌اش رفتار و کردار زشتی است که از آدمی صادر می‌شود.
در همه ادیان مشهور (زردشتی- یهودیت و مسیحیت) مثل اسلام از یک موجود شریر، بدخواه و بدکار که با انسان و مصالح او ستیز نام برده است ولی صنع این موجود از حیث ماهیت، صفات و حدود اختیارات کاملا مختلف است، یکی او را در مقابل ذات خداوند نیک‌ها قرار داده و دیگری در برابر ملائکه و آن دیگری مخلوقی ضعیف در حد کلب معلم (سگ آموخته)
بی‌شک این اختلاف از ناحیه آن ادیان نیامده است زیرا همه ادیان از صدر عالم تا خاتم یک دین بیش نیستند که در چهره‌های مختلف ظاهر شده‌اند «ان الدین عندالله الاسلام» و همه پیامبران یکسان هستند «لا نفرق بین احد من رسله» بلکه این اختلاف از آنجا ناشی شده است که کتب اصلی آن ادیان آن طور که وحی مستقیم بوده است از بین رفته است.
عدو شود سبب خیر اگر خدا بخواهد این مطلب واقعا در مورد دشمنی شیطان با انسان صادق است زیرا: ادامه حیات ابلیس برای موجود مختاری مثل انسان که با ایمان به اختیاری به تکامل برسد نه تنها ضرر نداشت بلکه به عنوان یک نقطه منفی برای تقویت نقاط مثبت موثر نیز بود.
خداوند متعال می‌فرماید: چون کار پایان گیرد شیطان به پیروانش می‌گوید: خدا به شما وعده حق داد و به من وعده داد و تخلف کردم «و قال الشیطان لما قضی الامران الله وعدکم و عدالحق و وعدتکم فاخلفتکم» من هیچ گونه سلطه بر شما نداشتم جز اینکه شما را دعوت کردم و شما پذیرفتید «و ما کان لی علیکم من سلطان الا ان دعوتکم فاستجبتم» پس مرا سرزنش نکنید و خود را سرزنش کنید «فلا تلومونی ولو موالانفسکم»
نه من فریادرس شما هستم و نه شما فریادرس «ما انا بمصرخکم و امانتم بمصرفی» من بیزارم از اینکه مرا در دنیا شریک خدا در طاعت قرار دادید.
«انی کفرت بما اشد کتمون من قبل» به تحقیق برای ستمکاران عذاب دردناکی است «ان الظالمین لهم عذاب الیم» روی همین جهت در روایات از «نفس»‌به عنوان دشمن‌ترین دشمن‌ها یاد شده است.

منیژه محمود پور
پی‌نوشتها:
۱- اسرا/ ۲۷
۲- مریم/ ۴۴
۳- یوسف/۵
۴- فرقان/ ۲۹
۵- بقره/ ۳۶
۶- اعراف/۲۷
۷- شعراء/ ۹۵ و سباء/۲۰
منابع:
۱- قرآن کریم.
۲- نهج البلاغه، علی بن ابیطالب، گردآوری، ابوالحسن محمد بن الحسین معروف به سید رضی، ترجمه جعفر شهیدی، علمی و فرهنگی .۱۳۸۰
۳- صحیفه سجادیه، علی بن الحسین (زین العابدین)، مترجم محسن غرویان، و عبدالجواد ابراهیم، چاپ اول .۱۳۷۶
۴- ابلیس، عباس محمود العقاد، راز نهفته مصر للطبع و النشر الفجاله، القاهره، بی‌تا.
۵- ابلیس نامه یا قصه‌های شیطان، محسن غفاری، انتشارات پیام آزادی، چاپ اول .۱۳۷۷
۶- اخلاق در قرآن، محمد تقی مصباح یزدی، انتشارات امیرکبیر، تهران چاپ دوم ۱۳۷۲ ش.
۷- جن و شیطان در ادبیات و ادیان، زین العابدین دست داده، ناشر مجتمع فرهنگی و هنری شهید عبدالرضا مصلی نژاد جهرم، چاپ اول .۱۳۷۷
۸- جن و شیطان، تحقیقی قرآنی، روایی و عقلی، علیرضا رجالی تهرانی، انتشارات نبوغ چاپ اول زمستان .۸۵

منبع : روزنامه رسالت