درآمدی بر گلیم ,فرشینه ایران که به فراموشی سپرده می شود

● گلیم ایران
پس از قرن هیجدهم و نوزدهم، کلکسیونرهای غربی فرش بهجای استفاده از ترکیه، کلمهٔ پرشیا را برای مشرق زمین بکار بردند. این سرزمین که بنام ایران قرار گرفت با فرشهای گرانقیمت و تجملی که برای قصرهای ایران بافته شده بود، رفته رفته توجه ثروتمندان اروپایی را جلب کرد. و به عنوان اشیایی مُد روز و شرقی جزء لاینفک خانههای بزرگ آنها شده و بهتدریج با افزایش حجم تقاضا، شبکهای از دلالان و فروشندگان فرش ایران و بازارهای دنیا پدید آمده اما گلیمهای ایرانی بهخاطر سادگی در مواد، بافت و طرح چندان مورد توجه اروپائیان و امریکائیان قرار نمیگرفت. اما کنجکاوی و اشتیاق گروه کوچکی از جمع آورندگان و فروشندگان آگاه غربی، راه ورود گلیمهای ایرانی را در دهههای ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ به مغرب زمین باز کرد. اما باز هم تعداد محدودی از گلیمها در نمایشگاههای هنری و بومی در معرض نمایش قرار گرفت. اما کیفیت قوی طرح و رنگ در گلیمهای قشقایی و لر که مربوط به جنوب و جنوب غربی ایران بود، کار خود را کرد و بسیاری از علاقمندان گلیم را برای تزئین و دیوارآویزهای بزرگ بکار گرفتند. و این علاقه رو به فزونی گذاشت و در طول بیست سال اخیر انواع بسیار گوناگونی از گلیمهای ایرانی وارد کشورهای غربی شد.
اما تحولات گوناگون شصت و چند سال اخیر در سرزمینهای بافنده گلیم، آثار نامطلوبی بر تولید سنتی این نوع دستبافت باقی گذارد؛ که بیشتر در گلیمهای جدید دیده میشود، که بنا بر تقاضای خریداران غربی بافته میشود. کارهای سفارشی و تولیدات انبوه تجاری، تمایل و نیاز را به بافت گلیم به سبک قبیلهای و روستایی از بین برده است. گلیمهای ایران نسبت به گلیمهای ترک و آفریقای شمالی از تنوع و گوناگونی بیشتری برخوردار است. تعداد قبایل و ریشههای متفاوت آنها در ایران بسیار است.
در طول قرنهای متوالی، سلطنتها و دولتهای گوناگون با فتوحات تاخت و تازهای خود و بیرون راندن اهالی بومی و جایگزین کردن انسانهایی از کشورهای دوردست، چون مغولستان و یونان، نوعی هرج و مرج در بافت سنتی کشور پدید آوردند. اغتشاشاتی که در اثر نفوذ فرهنگهای مختلف و جابجایی قبایل چادرنشین در مرزهای ملی و بینالمللی پدید آمده موجب شد تا تخمین ریشهٔ اصلی بعضی قبایل مشکل شود و خریداران ترجیح دهند برای تشخیص محل دقیق بافت گلیمها، آنها را مستقیماً از بافنده خریداری کنند. نامگذاریها نیز مشکلات بیشتری در این رابطه ایجاد کرده است. مثلاً یک گلیم میتواند بنام قبیلهای که در آن بافته شده، شهری که در آن پیدا شده، یا سبکی که در بافت آن بکار رفته نامگذاری شود. از طرفی بافندگان این گلیمها ممکن است با افراد قبایل دیگر ازدواج کنند و ریشهٔ قبیلهای مشخصی نداشته باشند.
گلیم نوعی فرشینه است با بافتی ساده که با پشم و پنبه و در مواردی با پشم و موی بز بافته میشود. نخهای تاروپود یک در میان از زیر و روی یکدیگر میگذرند. مانند بافت سادهٔ یک سبد. گلیم بهعنوان یک صنعت دستی زنانه در مناطق عشایری و روستایی ایران رواج دارد. وسیلهٔ بافت گلیم مانند قالی براساس دارهای افقی یا عمودی است. این فرشینه بهدلیل ارزان بودن مصرف عمومی دارد. گلیم ایرانی برحسب مناطق گوناگونی که آن را میبافند، دارای شیوههای بافت و نقوش متنوع است.
● مواد اولیه گلیم
یکی از ویژگیهای گلیم، وفور مواد خام آن است و به همین دلیل در میان اقوام مختلف تولید میشود. مواد اولیه گلیم پشم گوسفند، پشم شتر، موی بز و اسب و پنبه میباشد.
تولید گلیم در جوامع عشایری روستایی تقریباً حالت حرفه ای غیر دایم و فصلی دارد و بافندگان آن که اکثراً زنان و دختران خانه دار هستند به موازات سایر فعالیت های خود از اوقات فراغتشان برای بافت گلیم استفاده می کنند. قسمت عمده گلیم های تولیدی زنان عشایر جنبه خود مصرفی دارد و به صورت گوناگون مانند گلیم، گلیمچه، جوال، خوابگاه، خورجین و غیره در زندگی روزمره آنان نیز در مراکز داد و ستد محلی مبادله می شود و از این طریق بخشی از درآمد مورد نیاز خانوار را تأمین می کنند. تولید گلیم لااقل ۷۰۰۰ سال دارد.
● ساختمان دار گلیم بافی
دار افقی گلیم بافی که گاه با عنوان دار خوابیده از آن یاد می شود از چهار قطعه چوب به صورت دو قطعه ۲۰۰ سانتی متری و دو قطعه ۳۵۰ سانتی متری است که در اصطلاح گلیم بافی قطعات ۲۰۰ سانتی متری به نسبت جایی که در دار گلیم بافی اشغال می کنند «سردار و زیردار» نامیده می شوند. دار عمودی گلیم بافی نیز ساختمانی مشابه به دارهای افقی دارد. با این تفاوت که از دو تیر با الوار عمودی و جانبی موسوم به پایه دار تشکیل شده است.
● مراحل بافت گلیم
چله دوانی، نخستین گلیم است که طی آن نخ پنبه ای یا پشمی برای چله گلیم انتخاب و آمده می شود. دو میخ یا میله فلزی بلند را با فاصله معادل طول گلیمی که با نقش مورد نظر است بر زمین فرو می کنند و بر یک میخ یا میله فلزی بلندتر در میان آنها قرار می دهند و سپس نخ تار را به صورت چپ و راست به دور آنها می پیچند. مرحله دوم چله زنی است. دو طناب یا میله مقاوم در محل میله ها قرار دارد و چله را از میخ ها جدا و روی دار سوار می کنند. به نحوی که سردار از محل عبور یکی از میخ ها و زیردار از محل عبور میخ دیگر بگذرد. در همین مرحله است که میله ای به نام «کجو» یا «کوجی» نیز کا کار جدا نگه داشتن تارهای زیر و رو را به عهده دارد در محل میله ها قرار می گیرد. مرحله سوم چله کشی است.
تارهای چله بر روی تیرهای بالا و پایین دار مرتب می شود و به گونه ای منظم در کنار همدیگر قرار می گیرد. گاهی نیز عده ای از گلیم بافان که در کار خود مهارت دارند مراحل چله دوانی و چله زنی را انجام نمی دهند و مستقیماً به چله کشی بر روی دار می پردازند.
● ابزار گلیم بافی
قیچی که برای بریدن خامه از آن استفاده می کنند. قیچی های قالی بافی از نظر ساختمانی عبارت از دو تیغه است که با پیچ به هم متصلند و چون نقطه اتصال باز و بسته می شود. بافندگان گلیم برای استحکام بخشیدن بیشتر به درگیری با الیاف تار و پود از وسیله ای فلزی و دندانه دار که شبیه شانه است و به اسامی مختلف نظیر دفتین، دفه، کرکیت، کلکیت خوانده می شود استفاده می کنند. بعد از گذراندن هر پود از لابه لای نخ های تار با کمک ضرباتی بر قسمت بافته شده وارد می کنند. چون ممکن است در حین بافت گلیم و اثر یکنواخت نبودن ضربه های دفتین قسمت بافته شده، گلیم به سمت داخل یا خارج متمایل و به اصطلاح «سره» شود. بافندگان برای ثابت نگه داشتن پهنای گلیم از شیوه های مختلف که یکی از آنها بستن طرفیت قسمت بافته شده گلیم به تیرهای جانبی دار است استفاده می کنند.
● انواع بافت گلیم
بافت ساده یعنی عبور یکنواخت خامه ای یک رنگ از لابه لای نخ خای تار به شکلی که هر رفت و برگشت آن یک بار از رو و یک بار از زیر چله باشد که این نوع بافت، به «بافت جاجیمی» شهرت دارد. بافت شکاف دارد دقیقاً شبیه ساده بافی است، با این تفاوت که خامه به جای طی کردن تمام عرض گلیم فقط از لابه لای قسمتی از تارها عبور می کند و ضمن گردش به دور آخرین تار به جانب اول برگردانده می شود و در نتیجه در طول گلیم و در محل تغییر رنگ ها شکافی عمودی به وجود می آید. بافت بدون شکاف شبیه روش قبلی است با این تفاوت که در محل تغییر رنگ ها به جای آن که خامه آخرین تار را دور بزند و بازگشت کند در رنگ مجاور زنجیره می شود و در نتیجه سطح بافته شده ای که به دست می آید کاملاً‌ یک دست و در حدّفاصل رنگ ها هیچگونه فاصله ای مشاهده نمی شود.
بافت مورب مانند بافت شکاف دار است با این تفاوت که خامه در هر رفت و برگشت به اندازه یک چله عقب تر یا جلوتر می رود. پودپیچی آخرین مرحله تکامل گلیم در رسیدن به بافت قالی است، که استفاده از آن در انحصار عشایر استان های کرمان و آذربایجان شرقی است و از نظر شکل ظاهری شبیه به بافت قالی است. در این نوع بافت برخلاف شیوه پودگذاری خامه از لابه لای نخ های تار به صورت زیر و رو عبور می کند. ایجاد نقش منوط به پیچش خامه به دور تارهاست.
● انواع گلیم های ایرانی مانند :
ورنی و سوماک فرش نما بدون نقشه و به شکل ذهنی با انگشتان هنرمند زنان و دختران دشت مغان و عشایر حومه اهر، ارسباران و مشکین شهر تولید می شود. مواد اولیه آن نخ پشمی و پنبه ای است. گلیمچه با ابعاد کوچک و تنوع و گوناگونی طرح های آن بیشتر در ۳۵۰ سانتی متر با تار و پود پنبه ای بافته می شود، شیریکی بیجار و روستاهای اطراف سنندج بافته می شود. پلاس در ابعاد ۲۵۰ پیچ نوعی گلیم است که عشایر در کرمان می بافند و حالتی شبیه قالی دارد. عمل بافت آن براساس پیچش خامه به دور تارها انجام می گیرد.
● نگاهی به گلیم قشقایی
قوم قشقایی به عنوان یکی از ایلات بزرگ ایران تاثیر به سزایی دررشد بافته های داری سرزمین ایران داشته اند تاثیر پذیری به جای انها از اقوام دیگر و تغییر زیبای نقشمایه های برگرفته به گونه ای که در بعضی موارد تولد نقشی را باعث شده اند که اصالتی خاص به نقشهای آنها داده است از ویژگیهای به سزای این اقوام است . این در حالی است که جدا از بر گرفتن نقشمایه ها خود عاملی برای انتقال نقشمایه ها ی تولد یافته به اقوام فارس ولر و عرب همسایه خود بوده اند.
● گلیم بافی سمنان
گلیم به عنوان نخستین زیرانداز بشر، دارای سابقه تولیدی بسیار طولانی است. بافت گلیم اگر چه به گونه بسیار ساده آغاز شده، اما در طول سالیانی که از عمر آن می گذرد، هنرمندان ایرانی در تکمیل ان نقش فوق الاده چشمگیر ایفا کردهاند و توانستهاند آن را به عنوان محصولی برخوردار از ارزش های هنری و مصرفی توامان حتی روانه بازارهای خارجی کنند. گلیم که در مقایسه با قالی دارای شیوه بافتی آسانتر است و به همان نسبت قیمت ارزانتری دارد، هنری در انحصار روستا نشینان و عشایر بشمار میآید. روستاهای شهرستان گرمسار، سمنان و روستاهای کندو، خیج و رضاآباد شاهرود از مراکز تولید اصلی گلیم در استان سمنان هستند.
● گلیم بافی اردبیل
با توجه به مواد اولیه فراوان و آشنایی اغلب صنعتگران هنرمند روستائی استان اردبیل به بافت گلیم، این رشته از صنایع دستی در بسیاری از شهرها و روستاهای این استان رواج داشته و از معروفیت خاصی برخوردار است. به طور مثال می توان از گلیم نمین یا عنبران گرمی و خلخال نام برد. نوعی از گلیم مناطق مزبور که به "مسند" شهرت دارد و معمولاً در اندازه ۵/۱ × ۱ متر بافته می شود، دارای کیفیت بالائی است و بافندگان سلیقه و هنر زیادی را در بافت و ترکیب رنگ و طرح آن به کار می برند. گلیم های مسند، گلیم های دورو است. نوع دیگر زیرانداز "ورنی" یا گلیم سوماک است که مهمترین مراکز تولید آن مناطق عشایری و روستایی مغان، بیله سوار، پارس آباد و مشکین شهر است. طرحها و نقش های زیادی رامی توان در گلیم های تولیدی مناطق اردبیل مشاهده نمود، از جمله نقش های لچک و ترنج و لچک تکرار شوند.
تفاوت گلیم های ساده یا دوروی تولید شده در استان اردبیل درطرحها و نقش ها و گاه ابعاد و اندازه های آن است. مثلاً گلیم های ساده تولید شده در مغان به اصطلاح دراز و باریک با طولی در حدود ۳ تا ۵ متر و عرضی حدود یک متر است و معمولاً در دو قسمت بافته و از جهت طولی به نحو مخصوصی به هم دوخته می شود. ضمن آن که در مناطق عشایری استان بیشتر به استفاده از چله پشمی در تولید کار تمایل دارند و کمتر از نخ پنبه ای به عنوان چله یا تار استفاده می کنند.
گلیم های تولیدی خلخال در اندازه ۵/۱ × ۳ متر مربع است و طرح گلیم نیز معمولاً با یک یا چند ترنج و یک حاشیه همراه است و متن زمینه از یک رنگ است و خرده نقشی ندارد.
● ورنی :
ورنی که گاه به آن گلیم سوزنی نیز گفته می شود، نه تنها یکی از گلیم های معروف اردبیل بلکه یکی از شاخصترین "سوماک" های ایران است. این نوع زیرانداز در آثار پژوهشگران خارجی به نام "سوماک" معروف است و منسوب به شهر "شوماخی" در قفقاز است، ضمناً در میان عشایر جمهوری های آذربایجان و ترکیه نیز ورنی با نقش هایی کم و بیش شبیه ورنی اردبیل و به همین نام شهرت دارد. بافت "ورنی" در ایران تنها در بین ایلات و عشایر استانهای آذربایجان شرقی و اردبیل رواج دارد و روستائیان استانهای مذکور نیز به دلیل آمیختگی با این عشایر به بافت این نوع گلیم زیبا و منحصر به فرد می پردازند. "ال سون" ها و نیز عشایر "ارسباران" عمده ترین تولید کنندگان ورنی هستند. تفاوتی که در بافت گلیم و "ورنی" وجود دارد این است که در گلیم، بافت به صورت گره های منقطع انجام می شود و نقوش آن توسط پود شکل می گیرد و تار بوسیله پود کاملاً پوشیده می شود، در حالیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می شود و تار و پود هر دو پوشیده است. پود اضافی، که پود اصلی خوانده می شود، مانند پود گلیم به صورت ساده از بین تارها عبور نمی کند، بلکه به دور تار حرکت پیچشی و غیره منقطع دارد. متداول ترین مصارف ورنی شامل خورجین، مفرش(رختخواب پیچ یا فرمش) و زیراندازهایی است که غالباً در اندازه های ۳/۱×۱ متر و ۵/۱×۱ متر روی دارهای عمودی بافته می شود. بافندگان ورنی از نقش هایی چون گوزن, آهو , گرگ, سگ گله, بوقلمون, مرغ و خروس, شغال, روباره, پرندگان محلی و ... به گونه ای بسیار زیبا و به صورت هندسی استفاده می کنند.
● گلیم بافی کردستان
مبدأ مشهورترین گلیم های کردستان, سنه است که در حال حاضر شامل سنندج و اطراف آن می شود. این منطقه از مراکز مهم تولید قالی و گلیم های کردستان به شمار می آمده است.
سنه از زمان سلطنت صفویان پایتخت کردستان بوده است و تأثیر صفویان در گلیم های به جای مانده از قرون هجدهم, نوزدهم و اوایل قرن بیستم به وضوح دیده می شود. گلیم های قبایل سنجابی و جاف تحت تأثیر آویزهای زربافت و قلاب دوزی شده صفوی است. گلیم های سنه چه از نظر فنی و چه از لحاظ زیبایی شناسی با دیگر گلیم هایی که توسط قبایل و چادرنشینان کرد بافته شده, تفاوت دارد. در بافت آنها نوعی ذوق هنری دیده می شود و بیش از گلیم های دیگر به فرش های گره دار ایرانی شبیه است.
به طور کلی گلیم ها را از نظر ترکیب بندی می توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱) تکرار مکرر طرح های گل دار و یا یک طرح گل دار که از میخ یا داربستی آویزان شده و توسط حاشیه ای باریک و یا مجموعه ای از حاشیه ها احاطه شده است. نگاره ها شامل برگ, پیچک, ساقه و گل است.
۲) در این گروه گل ها ظریف تر شده و ترنجی مجزا در مرکز آن قرار دارد. طرح این گلیم ها بسیار شبیه قالی های گره داری است که تجار فرش تهران به آن «براتی» می گویند. براتی مضمونی پیچیده و مرکب از گل های کوچک, بته و کندوی عسل است که تصویر یک باغ را به یاد می آورد.
۳) سجاده هایی که به علت داشتن محراب پیازی شکل از سجاده های دیگر کشورها متمایزند.
اندازه بافت گلیم ها اکثراً کوچک است, اما بعضی از آنها بزرگ و تقریباً مربع شکل است. این گلیم ها اکثراً دارای بافت هایی چاک دار است, اما اضافه کردن پودهای ضمیمه و پودهای منحنی از مشخصاتی است که معمولاً در دیگر گلیم های کرد یافت نمی شود.
رنگ ها غالباً آبی, قرمز و سفید است و گاهی از رشته های فلز نیز در آنها استفاده شده است. تارها معمولاً نخی است و تارهای پشمی به ندرت در آنها به کار می رود. پودها غالباً از رشته های بلند پشمین, فلزی, ابریشمی و اخیراً پلی کروم ابریشمین درست می شود. ریشه ها را که امکان صدمه دیدن آنها بسیار زیاد است, به شکل دسته تارهای گره دار می بندند و اگر به اندازه کافی بلند باشد, مجدداً گره خورده و به شکل توری و شبکه درمی آورند.
گلیم های سنه به خاطر ظرافت و زیبایی خود شهرت خاصی دارد. در ده ساله اخیر, با این که از ظرافت سابق آن کاسته شده, اما هنوز دارای کیفیتی مطلوب است. بعضی از گلیم های سنه در گذشته توسط خانم ها به صورت دیوار آویز یا پوشش مخصوص در حمام به کار می رفته است. گلیم های سنه, گلیم های بسیار نفیس است که ارزش واقعی آنها توسط کلکسیونرها در مزایده های دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ م شناخته شده است.
● گلیم های بیجار :
بیجار که یکی از شهرهای تجاری حاشیه ای کردستان است, دارای گلیم مخصوص به خود است. بعضی از این گلیم ها نسخه های ساده گلیم های سنه با پشم زبر و رنگهای تند است و بعضی دیگر دارای بافت های چاک دار پشمین و تارهای نخی است. گلیم های بیجار معمولاً طویل و باریک است و در آن از ترنج های رنگین مثلثی و یا لوزی شکل استفاده می شود. بیشتر گلیم های منطقه دارای دو حاشیه بوده و از دیگر ویژگی های بعضی از گلیم ها, بافت انسان و حیوان در متن یا حاشیه های آنها است. طرح حیوانات نیز در متن این گلیم ها, اهمیت گله های گوسفندان و بزها را نشان می دهد. که به عنوان ثروت قابل حمل به آن تکیه می کنند. البته حیوانات دو سر از ویژگی کارهای تزئینی کردها, من جمله در کیف ها است.
● گلیم شاهسون بیجار:
شاهسون های بیجار در قرن هجدهم از دشت مغان مهاجرت کرده و در روستاهای مابین زنجان و قزوین در نزدیکی بیجار و شمال همدان مستقر شدند. اهالی این منطقه ترک زبان هستند و استقلال خود را کاملاً حفظ کرده اند. بسیاری از نگاره هایی که در گلیم های شاهسون بیجار به چشم می خورد, از مناطق دیگر آمده است. با آن که بسیاری از گلیم ها با طرح های پود رو و پودهای چرخان تزئین می شود, اما در عین حال اسلوب بافت چاک دار همراه با پشم و نخ نیز در آنها به کار می رود.

منابع:
معاونت صنایع دستی استان آذربایجانغربی
مرکز فرش سازمان بازرگانی استان آذربایجانغربی
فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ایران) احمد دانشگر,سازمان چاپ گلشهر,تهران,چاپ اول,۱۳۷۶
بنیاد اندیشه اسلامی
مجتبی وحیددوست