فضل الله زاهدی کیست‌؟

نام فضل الله زاهدی كودتای انگلیسی ـ امریكایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در تاریخ سیاسی معاصر ایران عجین شده است. او، ۱۲۷۱ ش. در همدان متولد شد. پس از تحصیلات متوسطه و در آستانه جنگ اول جهانی به نیروهای قزاق پیوست و فنون نظامی را زیر نظر افسران روسی فراگرفت‌. وی در زمره افسران تیپ همدان بود كه برای سركوب نهضت جنگل عازم شمال كشور شد و در كودتای ۱۲۹۹ رضاخان، به وی پیوست‌. زاهدی در دوره رضاخان صاحب مشاغل مهمی شده و مأموریتهای بسیاری انجام داد.
زاهدی در ۱۳۰۰ش. فرماندهی محاكم نظامی را برعهده داشت‌، در ۱۳۰۱ش. نیز در پی شكست اسماعیل سمیتقو، از رضاخان مدال گرفت. در ۱۳۰۲ ش. فرماندهی قشون فارس را برعهده گرفت و مأمور حل غایله شیخ خزعل شد. او پس از حل این غائله و باحكم رضاخان فرماندار خوزستان شد. در سال‌های ۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ فرماندهی لشكر شمال را برعهده گرفت و در اردیبهشت ۱۳۰۸ به فرماندهی ژاندارمری (امنیه‌) رسید. او برای سركوب عشایر فارس به شیراز رفت، ولی مدتی بعد، پس از فرار یك زندانی سرشناس، مورد سوءظن رضاخان قرار گرفت و در خرداد ۱۳۰۸ به تهران فراخوانده شد. پس از مدتی به همراه صمصام الدوله ـ والی فارس ـ و نصرت الدوله فیروز بازداشت وتنزل درجه یافت، امّا كمی بعد بخشوده و آزاد شد.
پس از اشغال ایران توسط متفقین‌، زاهدی به فرماندهی لشكر اصفهان منصوب شد. در این سمت ـ شهریور ۱۳۲۲ـ و متعاقب افشأ ارتباطهای پنهان وی با آلمانی‌ها، توسط انگلیسی‌ها دستگیر و به بازداشتگاه‌های انگلیسی‌ها در فلسطین انتقال داده شد، اما در ۱۳۲۴ ش. به تهران بازگردانده شد. با آن كه پیشینه زاهدی وابستگی او را به انگلیس نشان می‌دهد امّا در سالهای جنگ دوم جهانی در بازیهای سیاسی روز مدتی در زمره هواداران هیتلر بود. ارتشبد حسین فردوست می‌گوید كه این چهره جدید از زاهدی، ترفند انگلیسی‌ها بود تا وی را عنصر ضدانگلیسی معرفی كنند. به همین دلیل او بازداشت شد و در فاصله سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ تلاش كرد از خود یك چهره ملی نشان دهد. ۱
زاهدی در ۱۳۲۵ش. و دراوج اقدامات عشایر فارس، به ویژه قشقایی‌ها علیه دولت قوام السلطنه، به فرماندهی قوای جنوب وسرپرستی استانداری فارس منصوب شد. او موفق به فرونشاندن اقدامات عشایر شد. زاهدی در ۱۳۲۸ ش. ریاست شهربانی و در ۱۳۳۰ ش. در كابینه حسین علاء به وزارت كشور منصوب شد. و این سمت رادر كابینه محمد مصدق نیز حفظ كرد. در این دوره علاوه بر سمت وزارت كشور، سرپرستی شهربانی را نیز عهده‌دار شد. در اسفند ۱۳۳۱ به اتهام توطیه علیه مصدق بازداشت شد، ولی در اواخر همان ماه آزاد گردید. در ۲۲مرداد ۱۳۳۲ به هنگامی كه شاه آماده خروج از ایران بود، محرمانه حكم عزل مصدق و نخست‌وزیری زاهدی كرد. زاهدی در ۲۸ مرداد، با كودتایی كه از حمایت امریكا وانگلیس برخوردار بود، مصدق را بركنار و زمینه بازگشت شاه را از رم فراهم ساخت. و نخست‌وزیر كودتا شد. زاهدی در این دوره روزنامه‌های مخالف را توقیف كرد، موجی از بازداشت و سركوب به راه انداخت‌، نظامیان مغضوب مصدق را آزاد كرد و طرفداران وی را بازداشت نمود. سرلشكر باتمانقلیچ از زندان خارج شد و رییس ستاد ارتش را عهده‌دار شد و سرتیپ نعمت الله نصیری نیز پس از آزادی از زندان، به ریاست گارد شاهنشاهی منصوب شد. در سه روز اول كودتا، ۵۰۰نفر از شخصیتهای سیاسی ونظامی وفادار به دولت مصدق بازداشت و تبعید شدند. حزب توده كه در دوره مصدق، در بسیاری از اركان حاكمیت از جمله درارتش نفوذ كرده بود، سركوب شد و ۱۴ نفر از افسران این حزب تیرباران شدند.
محاكمه مصدق‌۲، اعدام فاطمی‌۳، برقراری مجدد رابطه با انگلیس‌ و سركوب اعتراضات دانشجویان دانشگاه تهران‌۴ ، ازجمله رویدادهای مهم دوران كوتاه نخست وزیری زاهدی است.
افزایش اقتدار زاهدی كه از حمایت امریكا نیز برخوردار بود، شاه را نگران كرد. در نتیجه، شاه پس از سفری به امریكا ـ اسفند ۱۳۳۳ ـ توانست موافقت آیزنهاورـ رییس جمهور امریكاـ را برای تغییر دولت در ایران جلب كند. از این رو در فروردین ۱۳۳۴ با اشاره شاه، امیر اسدالله علم زاهدی را برای استعفا تحت فشار گذاشت. زاهدی ابتدا اصرار علم را جدی نگرفت، اما هنگامی كه اردشیر زاهدی ـ پسرش پیغام سفیر امریكا در تهران را مبنی بر ضرورت كناره‌گیری از نخست وزیری را نزد او آورد، تسلیم شد وپس از ۲۰ ماه، در ۱۶ فروردین ۱۳۳۴ از كار كناره ‌گرفت. زاهدی سپس رهسپار ژنو شد و ریاست دفتر نمایندگی دایمی ایران در مقر اروپایی سازمان ملل را برعهده گرفت‌. زاهدی تاپایان عمر خود، به جز یك هفته كه آن هم برای شركت در مراسم ازدواج پسرش با شهناز پهلوی ـ ۱۳۳۶ ش. به تهران آمد، اجازه ورود به كشور راه نداشت.۵
فضل الله زاهدی سرانجام در شهریور ۱۳۴۲ درگذشت‌.
پی نویس‌
۱ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی؛ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی‌؛ ج دوم؛، ص ۲۵۲ .
۲ـ به موجب رأی صادره كه ۳۰ آذر انتشار یافت، مصدق به ۳سال حبس تادیبی محكوم شد.
۳ـ فاطمی روز نهم آبان ۱۳۳۳ در میدان تیر لشكر ۲ زرهی اعدام شد.
۴ـ این حادثه در ۱۶ آذر ۱۳۳۳، همزمان با مقارن ورود نیكسون ـ معاون رییس جمهور وقت امریكاـ به تهران رخ داد و طی آن سه دانشجو توسط مأموران نظامی به قتل رسیدند.
۵ـ فردوست می‌گوید: «زاهدی پس از بركناری تا ۱۳۳۷ در ژنو ماند. سپس پیرو بعضی وعده‌های طرفدارانش برای صعود مجدد در مناصب دولتی به تهران آمد. اما مخالفت شاه با واگذاری اختیارات بیشتر به وی سبب بازگشت مجدد او به ژنو شد.» (ظهور و سقوط، ص ۲۵۶).

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی