کتاب؛ وسیله رشد اجتماعی

چرا در میان افراد جامعه ما عادت مطلوب و قابل قبول مطالعه کتاب مشهود نیست؟ چرا بیشتر افراد خانواده کتاب مطالعه نمی‌کنند؟
چرا دانش‌آموزان و دانشجویان ما پس از فراغت از تحصیل، مطالعه کتاب را کنار می‌گذارند؟ چرا برنامه‌ای برای مطالعه روزانه کتاب نداریم؟ آیا اطلاعات مورد نیاز را در شغلی که دنبال می‌کنیم از طریق مطالعه کتاب‌ها دریافت می‌کنیم؟ اگر مطالعه کتاب را در زندگی خود لازم می‌دانیم، چه اهدافی را دنبال می‌کنیم؟ و بسیاری از سئوالات دیگر زمانی که بحث کتاب و کتابخوانی مطرح می‌شود، به ذهنمان خطور می‌کند.
عوامل بی‌شماری وجود دارد که مطالعه کتاب را برای ما محدود و یا غیرممکن می‌سازد.
مسلماً خواندن وسیله ارتباط جمعی متناسب با زمان ما است. در دنیایی که نسبت بیسوادی سال به سال کاهش می‌یابد و برنامه‌های تحصیلی طولانی‌تر، جامع‌تر و فشرده‌تر می‌شود و در دنیایی که پیشرفت‌های فنی و علمی، دانستن را لازمه آزادی و پیشرفت‌‌های اجتماعی می‌شناسد و حتی برای کارگران فرصت‌های مناسب و کافی فراهم می‌آورد، باسواد بودن و مطالعه کرن روز بروز اهمیت بیشتری می‌یابد.
اگر اعتقاد بر این باشد که کتاب از جمله مهمترین وسایل برای انتقال مفاهیم و بالا بردن درجات آگاهی فرهنگی و رشد اجتماعی است، بدون کتاب و اشاعه کتابخوانی، مردم نه تنها در مسیر تبادل اندیشه‌ها و خلاقیت جهانی قرار نمی‌گیرند، بلکه در مدار بسته فرهنگی خود نیز به دلیل برخوردار نبودن از ارتباط صحیح و مترقی فکری منجمد می‌شوند. این است که هر ادعایی در زمینه رشد اگر از پشتوانه کتاب و کتابخوانی بی‌بهره باشد، نمی‌توان آن را پذیرفت.
اما سخن بر سر آن است که چند درصد باسوادان و تحصیل‌کرده‌های جامعه که در مشاغل مختلف مشغول به فعالیت هستند، کتاب مطالعه می‌کنند و اگر مطالعه می‌کنند به چه میزان؟ این مساله نیاز به بررسی‌های عمیق و دقیقی دارد. آنچه مسلم است این است که در خصوص مطالعه کتاب برای عموم کوشش‌های کمتری صورد گرفته و بیشتر در مورد سنین پایین به ویژه به مطالعه کودکان، نوجوانان و جوانان تاکید شده و راه‌هایی نیز برای تشویق آنان به کتابخوانی توصیه و ارائه شده است.
پس این درست نیست که ما فقط به کودکان، نوجوانان و جوانان توصیه کنیم که سعی کنند اوقات فراغت خود را با مطالعه کتاب سپری کنند و کتابهای مورد علاقه خود را از کتابفروشی‌ها یا از کتابخانه‌های مدارس و دانشگاه‌ها و یا کتابخانه‌های عمومی که در سطح شهرها قرار دارند تهیه نمایند.
کتاب نه فقط برای اوقات فراغت، بلکه کتاب برای هر زمانی که از کار یا فعالیتی فارغ می‌شویم و فرصتی که حاصل می‌شود حتی برای چند دقیقه، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. در حین فعالیت یا کاری که انجام می‌دهیم ممکن است نیاز باشد تا به کتابی مراجعه کنیم و مشکل خود را از طریق کتاب حل کنیم یا اطلاعات لازم را از طریق کتاب دریافت داریم. اما اگر آموزش یک جمعیت و یا با سواد کردن گروهی، با گسترش کتاب با مطالب فراوان و روزمره توام نباشد، فایده‌ای نخواهد داشت. بی‌توجهی به این امر، رجعت مصیبت‌آمیز بیسوادی است و در عوض چند سال آنچه انجام شده بی‌ثمر می‌ماند و حاصل همه تلاش‌ها را بر باد می‌رود. اظهار نظر درباره کتابهایی که برای استفاده عموم تهیه می‌شود کار بسیار مشکلی است و ممکن است در کشورهای مختلف براساس سلیقه و احتیاج خوانندگان دارای تصورات و عقاید متفاوتی باشد.
مطالب مورد نیاز خوانندگان بزرگسال به تنوع بیشتری محتاج است و تدوین آن آسانتر از کتابهای کودکان نیست و اغلب این اشکال وجود دارد که در مطالعه عمومی آنان چه میزان سرگرمی گنجانیده شود و تا چه مقدار آموزش.
کتاب وسیله‌ای است در جهت رشد اجتماعی و فرهنگ یک جامعه و بالطبع این رشد از دوران کودکی آغاز شده و تا پایان عمر ادامه می‌یابد.
یعنی آنچه درباره کتابهای آموزشی و مخصوصاً آن‌ها که برای سطوح ابتدایی تهیه می‌شوند در آموزش بزرگسالان در خارج از محیط مدرسه نیز صادق است. این بدین معناست که گرفتن اطلاعات از کتاب‌‌ها تنها به گروه کودکان، نوجوانان و جوانان مربوط نمی‌شود بلکه گروه‌های سنین بالاتر نیز باید با کتاب‌ها انس داشته باشند و نیازهای اطلاعاتی را در زمینه‌های فرهنگی، آموزشی، اجتماعی و سیاسی از کتاب دریافت کنند. اکنون دیگر این اعتقاد عمومی است که عامل اصلی ترقی و رشد و پیشرفت همه‌جانبه کشور‌ها آموزش و پرورش است. در این گیرودار، انسان در آن واحد هم وسیله و غایت مقصود است و کتاب واسطه‌ای حتمی و مسلم برای ترفیع علم و آموزش و پرورش می‌باشد.
از طرف دیگر، مشاغل متعدد در جوامع نیز نمی‌تواند بی‌نیاز از کتاب باشد. برای صاحبان مشاغل و عوامل آن‌‌ها در هر سن، اطلاعات جدید که نتیجه تحقیقات انجام شده در سطح بین‌المللی می‌باشد، لازم و ضروری است.
امروزه مشاغل مختلف چه خدماتی چه در صنعت و علوم و نیز کشاورزی نیاز مبرم به تازه‌های علم و دانش دارند. تحقیقات انجام شده نمایانگر این واقعیت است که آموزش در بالا بردن بازده کار موثر بوده است و کتاب وسیله‌ای است که در این آموزش نقش مهمی را ایفا می‌نماید.
در چنین شرایطی، انتظار این است که از طریق آموزش،‌مهارت‌های نیروی انسانی بالا رفته و امکان ارتقا، افراد در بازار کار فراهم گردد و در نهایت اعضای جامعه را برای فعالیت‌های پیچیده آماده نمود و نهایتاً به درجه‌ای از رشد اجتماعی و فرهنگی سوق داد تا بتوان به جامعه‌ای سالم و پویا دست یافت. بنابراین در چنین شرایطی کتابها دستخوش تغییرات می‌شود.
ما شاهد انتشار کتاب در حوزه‌های علوم اجتماعی، علوم محض و علوم عملی هستیم که این امر حاکی از نیازهای متعدد و تغییر سلیقه مخاطبان کتاب و تحولات تدریجی فرهنگی ناشی از تغییرات اجتماعی است. براین اساس در سال‌های اخیر شاهد گسترش کتابخانه‌های عمومی در شهرها بوده‌ایم و آمارها و تحقیقات، تغییرات کمی و کیفی در عرصه مصرف کتاب و این که سلیقه‌های مخاطبان و مصرف کنندگان کتاب چه تغییراتی داشته و این تغییرات نشانه چیست؟ و شیوه‌های بررسی تولید کتاب نشان می‌دهد که جامعه نشر کتاب به سمت حرفه‌ای شدن و پیامدهای موثر اقتصادی و اجتماعی پیش می‌رود.
به هر حال سرمایه‌گذاری دولت در امر گسترش کتاب و کتابخوانی برای عموم، گام مهمی در رشد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است واین امر مکمل دیگر فعالیت‌های مهم انجام شده در کشور خواهد بود.
● پیشنهادها
فراهم آوردن یک کتابخانه خصوصی در منزل می‌تواند اطلاعات و نیازهای علمی، فرهنگی، اجتماعی و اموزشی اعضای خانواده را که هر روز به آن نیاز دارند در اختیار آنان قرار دهد.
تهیه و خرید کتاب‌های تازه منتشر شده در هز هفته یا در ماه و آوردن آن به خانه برای تشویق و ترغیب اعضای خانواده، توسط والدین عادت به مطالعه را در خانه گسترش می‌دهد.
در آموزشگاه آموزگاران می‌توانند با کتاب وارد کلاس بشنوند. در کلاس‌های درس، کتابهای تازه منتشر شده، مخصوصاً در ارتباط با کودکان، نوجوانان و جوانان توسط آموزگاران معرفی شود و محل دقیق توزیع و تهیه آن‌ها توسط آموزگاران به دانش‌آموزان ارائه شود.
نگرش آموزگاران به عنوان الگوهای رفتاری نسبت به کتاب و کتابخوانی در ایجاد آمادگی ذهنی و انگیزه مطالعه در دانش‌آموزان بسیار موثر است. مربیان دلسوز و مهربان باید به این نکته توجه داشته باشند که علیرغم تراکم کتابهای درسی در پایه‌های مختلف تحصیلی باید دانش‌آموزان را تشویق به مطالعه کتابهای غیردرسی کرده و مطالعه آن‌ها تنها محدود به کتابهای درسی رسمی آموزشگاهی نباشد.
هر چند نقش وسایل ارتباط جمعی انکارناپذیر است و از جهت ارتباطی که مردم با آن دارند، در آموزش آنان سهم بسزایی دارند، باز از حمایت چیزهای نوشته شده و چاپی نمی‌توان فارغ باشند.
با توجه به افزایش قیمت کتاب در چند سال اخیر، دولت باید بر میزان یارانه کتابها بیفزاید تا خریداران اصلی یعنی قشر کم‌درآمد جامعه به کتابهای دلخواه خود راحت‌تر دست یابند.
تقویت، گسترش و افزایش کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور و نقاط مختلف شهر، موجب دسترسی رایگان خوانندگان به کتاب می‌شود و علاقمندان با علاقه بیشتر به کتابها مراجعه می‌کنند.
برپایی انواع نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی کتاب نشانگر اهمیت و ضرورت وجود آن در میان سایر منابع اطلاعاتی است. با گسترش چنین نمایشگاه‌هایی می‌توان ضمن تبلیغ تهیه و مطالعه کتاب به خوانندگان، علاقمندان بیشتری را به مطالعه کتاب جذب کرد.

کریم رنجه‌بازو - کارشناس ارشد مشاوره و راهنمایی‌

منبع : وزارت آموزش و پرورش ایران