سند حدیث غدیر

واقعه عظیم غدیر، شامل مراحل مقدماتی قبل از خطبه و متن خطبه و وقایعی كه همزمان با خطبه اتفاق افتاد و آنچه پس از خطبه به وقوع پیوست، به طوری كه روایت واحد و متسلسل به دست ما نرسیده است. بلكه هر یك از حاضرین در غدیر، گوشه‏ای از مراسم یا قطعه‏ای از سخنان حضرت را نقل نموده‏اند. البته قسمت‌هایی از این جریان به طور متواتر به دست ما رسیده است، و خطبه غدیر نیز به طور كامل در كتب حدیث حفظ شده است.
●روایت حدیث غدیر در شرایط خفقان
خبر غدیر و سخنان پیامبر(ص) در آن مجمع عظیم، طوری در شهرها منتشر شد كه حتی غیر مسلمانان هم از این خبر مهم آگاه شدند. جا داشت بیش از یكصد و بیست هزار مسلمان حاضر در غدیر، هر یك به سهم خود خطبه غدیر را حفظ كند و متن آن را در اختیار فرزندان و فامیل و دوستان خود قرار دهد.
متأسفانه جو حاكم بر اجتماع آن روز مسلمین و فضای ایجاد شده بعد از رحلت پیامبر(ص) كه حدیث گفتن و حدیث نوشتن در آن ممنوع بود و سال های متمادی همچنان ادامه داشت اینها سبب شد كه مردم سخنان سرنوشت ساز پیامبر دلسوزشان در آن مقطع حساس را به فراموشی بسپارند و اهمیت آن را نادیده بگیرند.
طبیعی است كه باید چنین می‏شد، زیرا مطرح كردن غدیر مساوی با بر چیدن بساط غاصبین خلافت بود، و آنان هرگز اجازه چنین كاری را نمی‏دادند. البته جریان غدیر به صورتی در سینه‏ها جا گرفت كه عده زیادی خطبه غدیر یا قسمتی از آن را حفظ كردند و برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشتند و هیچ كس را قدرت كنترل و منع از انتشار چنین خبر مهمی نبود.
شخص امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا صلوات الله علیهما كه ركن غدیر بودند، و نیز ائمه علیهم السلام یكی پس از دیگری تأكید خاصی بر حفظ این حدیث داشتند، و بارها در مقابل دوست و دشمن بدان احتجاج و استدلال می‏فرمودند، و در آن شرایط خفقان می‏بینیم كه امام باقر علیه السلام متن كامل خطبه غدیر را برای اصحابشان فرموده‏اند.به همین جهت در بین قاطبه مسلمین،هیچ حدیثی به اندازه «حدیث غدیر» روایت كننده ندارد، و گذشته از تواتر آن، از نظر علم رجال و درایت، اسناد آن در حد فوق العاده‏ای است.
●معرفی كتاب درباره سند حدیث غدیر
كتب مفصلی در زمینه بحث‌های رجالی و تاریخی مربوط به سند حدیث غدیر تألیف شده است كه بهترین نمونه آن كتاب «الغدیر» تألیف علامه بزرگ شیخ عبد الحسین امینی نجفی رضوان الله علیه است.در این كتاب‌ها، اسماء راویان حدیث غدیر جمع آوری شده و از نظر رجالی در باره موثق بودن راویان بحث شده و تاریخچه مفصلی از اسناد و راویان حدیث غدیر تدوین شده و جنبه‏های اعجاب انگیز آن در زمینه‏های اسناد و رجال تبیین گردیده است. ذیلا به دو نمونه اشاره می‏شود :
ابو المعالی جوینی می‏گوید: در بغداد در دست صحافی یك جلد كتاب دیدم كه بر جلد آن چنین نوشته بود:«جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث «من كنت مولاه فعلی مولاه» و بعد از این مجلد بیست و نهم خواهد بود.» (۱)
إبن كثیر می‏گوید:« كتابی در دو جلد ضخیم دیدم كه طبری در آن، احادیث غدیر خم را جمع آوری كرده بود.» (۲)
اگر چه كتاب برای معرفی در این زمینه بسیار زیاد است ولی در اینجا چند كتاب به عنوان راهنمایی و برای آگاهی از مباحث مربوط به سند حدیث غدیر معرفی می‏شود:
۱. الطرائف، سید ابن طاووس، ص ۳۳.
۲. كشف المهم فی طریق خبر غدیر خم، سید هاشم بحرانی.
۳. بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۳۷، ص ۱۸۱ و ۱۸۲.
۴. عوالم العلوم، شیخ عبدالله بحرانی،ج ۱۵/۳ ص ۳۰۷ تا ۳۲۷.
۵. عبقات الأنوار، میر حامد حسین هندی، جلد غدیر.
۶. الغدیر، علامه امینی، ج ۱، صص ۱۲ تا ۱۵۱، و ۲۹۴ تا ۳۲۲ .
۷. خلاصه عبقات الأنوار، علامه محقق سید علی حسینی میلانی دامت افاضاته، جلد غدیر.
●مدارك متن كامل خطبه غدیر
در تاریخچه كتاب‌های اسلامی، اولین بار در نقل خطبه غدیر به صورت مستقل، به كتابی كه عالم شیعی استاد بزرگ علم نحو شیخ خلیل بن احمد فراهیدی متوفای ۱۷۵ هجری تألیف كرده بر می‏خوریم، كه تحت عنوان «جزء فیه خطبهٔ النبی(ص) یوم الغدیر» (۳) معرفی شده است، و بعد از او كتاب‌های بسیاری در این زمینه تألیف گردیده است.خوشبختانه متن مفصل و كامل خطبه غدیر در هفت كتاب از مدارك معتبر شیعه كه هم اكنون در دست می‏باشد و به چاپ هم رسیده، با اسناد متصل نقل شده است. روایات این هفت كتاب به سه طریق منتهی می‏شود:
یكی به روایت امام باقر(ع) است كه با اسناد معتبر در سه كتاب «روضهٔ الواعظین» تألیف شیخ إبن فتال نیشابوری (۴) ،«الإحتجاج» تألیف شیخ طبرسی (۵) ، و«الیقین» تألیف سید إبن طاووس (۶) نقل شده است.
طریق دوم به روایت زید بن ارقم است كه با اسناد متصل در سه كتاب «العدد القویهٔ» تألیف شیخ علی بن یوسف حلی (۷) «التحصین» تألیف سید إبن طاووس(۸)، و«الصراط المستقیم» تألیف شیخ علی بن یونس بیاضی(۹) ، و«نهج الایمان» تألیف شیخ حسین بن جبور(۱۰) به نقل از كتاب «الولایهٔ» تألیف مورخ طبری روایت شده است.
طریق سوم به روایت حذیفهٔ بن الیمان است كه با اسناد متصل در كتاب «الإقبال» تألیف سید بن طاووس (۱۱) به نقل از كتاب «النشر و الطی» نقل شده است.
شیخ حر عاملی در كتاب «اثبات الهداهٔ»(۱۲) و علامه مجلسی در«بحار الأنوار»(۱۳) و سید بحرانی در كتاب «كشف المهم» (۱۴) و سایر علمای متأخر، خطبه مفصل غدیر را از مدارك مذكور نقل كرده‏اند.بدین ترتیب، متن كامل خطبه غدیر به دست این بزرگان شیعه حفظ شده و به دست ما رسیده است، كه این خود در عالم اسلام از افتخارات تشیع است.
●اسناد و رجال روایت كننده متن كامل خطبه غدیر
ذیلا عین اسناد مربوط به روایت خطبه غدیر به عنوان پشتوانه آن تقدیم می‏گردد.
روایت امام باقر(ع) به دو سند است:
۱. قال الشیخ أحمد بن علی بن ابی منصور الطبرسی فی كتاب «الإحتجاج»:
"حدثنی السید العالم العابد ابو جعفر مهدی بن أبی الحرث الحسینی المرعشی رضی الله عنه قال: أخبرنا الشیخ أبو علی الحسن بن الشیخ أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی رضی الله عنه، قال: أخبرنا الشیخ السعید الوالد أبو جعفر قدس الله روحه، قال: أخبرنی جماعهٔ عن أبی محمد هارون بن موسی التلعكبری، قال:
أخبرنی أبوعلی محمد بن همام، قال: أخبرنا علی السوری قال: أخبرنا أبو محمد العلوی من ولد الأفطس ـ و كان من عباد الله الصالحین ـ قال: حدثنامحمد بن موسی الهمدانی، قال: حدثنا محمد بن خالد الطیالسی، قال: حدثنا سیف بن عمیرهٔ و صالح بن عقبهٔ جمیعا عن قیس بن سمعان عن علقمهٔ بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی(الباقر)علیهما السلام."
۲. قال السید إبن طاووس فی كتاب «الیقین»: قال أحمد بن محمد الطبری المعروف بالخلیلی فی كتابه «أخبرنی محمد بن أبی بكر بن عبد الرحمان، قال: حدثنی الحسن بن علی أبو محمد الدینوری، قال: حدثنا محمد بن موسی الهمدانی، قال: حدثنا محمد بن خالد الطیالسی، قال: حدثنا سیف بن عمیرهٔ عن عقبهٔ عن قیس بن سمعان عن علقمهٔ بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی(الباقر) (ع).
روایت زید بن أرقم به سند زیر است:
"قال السید إبن طاووس فی كتاب «التحصین»: قال الحسن بن أحمد الجاوانی فی كتابه «نور الهدی و المنجی من الردی»: عن أبی المفضل محمد بن عبد الله الشیبانی، قال: أخبرنا أبو جعفر محمد بن جریر الطبری و هارون بن عیسی بن سكین البلدی، قالا: حدثنا حمید بن الربیع الخزاز، قال: حدثنا یزید بن هارون، قال: حدثنا نوح بن مبشر، قال: حدثنا الولید بن صالح عن إبن امرأهٔ زید بن أرقم و عن زید بن أرقم."
روایت حذیفهٔ بن الیمان به سند زیر است:
"قال السید إبن طاووس فی كتاب «الإقبال» قال مؤلف كتاب «النشر و الطی»: عن‏أحمد بن محمد بن علی المهلب: أخبرنا الشریف أبو القاسم علی بن محمد بن علی بن القاسم الشعرانی عن أبیه: حدثنا سلمهٔ بن الفضل الأنصاری، عن أبی مریم عن قیس بن حیان (حنان) عن عطیهٔ السعدی عن حذیفهٔ بن الیمان.

پی‏نوشت ها:
۱- بحار الأنوار،ج ۳۷، ص ۲۳۵.
۲- بحار الأنوار،ج ۳۷، ص ۲۳۶.
۳- الذریعهٔ،ج ۵، ص ۱۰۱، شماره ۴۱۸.
۴- روضهٔ الواعظین، ج ۱، ص ۸۹ .
۵- الاحتجاج،ج ۱، ص ۶۶/ بحار الأنوار،ج ۳۷، ص ۲۰۱.
۶- الیقین، ص ۳۴۳، باب ۱۲۷/ بحار الأنوار، ج ۳۷ ص ۲۱۸.
۷- العدد القویهٔ، ۱۶۹.
۸- التحصین، ص ۵۷۸، باب ۲۹ از قسم دوم.
۹- الصراط المستقیم، ج ۱، ص ۳۰۱.
۱۰- نهج الایمان(نسخه خطی كتابخانه امام هادی(ع)در مشهد)، ورقه ۲۶ـ ۳۴.
۱۱- الإقبال، ص ۴۵۴ و ۴۵۶/ بحار الأنوار،ج ۳۷، ص ۱۲۷ و ۱۳۱.
۱۲- اثبات الهداهٔ، ج ۲، ص ۱۱۴.
۱۳- بحار الانوار، ج ۳۹۷، ص ۲۰۱.
۱۴- كشف المهم، ص ۱۹۰.
از كتاب اسرار غدیر، ص ۹۰، محمد باقر انصاری .

منبع : تبیان