لزوم برنامه‌ریزی برای فرصت فراغت جوانان

اوقات فراغت بخش مهمی از زندگی انسانها را تشکیل می‌دهد. اگر افراد برنامه‌ای مشخص برای گذراندن مفید اوقات فراغت خود نداشته باشند این بی‌برنامگی سایر جنبه‌های زندگی را به طور چشمگیری تحت شعاع خود قرار می‌دهد و فساد‌انگیز است.
اوقات فراغت یکی از مسائل مهم نوجوانان و جوانان است که شناخت نیازمندی‌ها و رفع احتیاجات و برنامه‌ریزی‌ صحیح برای اوقات فراغتی که آنها در اختیار دارند باعث می‌شود تا خلاقیت‌ها، نوآوری‌ها همراه با تفکر سیال نمود خود را نشان دهند.
درباره چگونگی گذراندن اوقات فراغت تحقیقات زیادی صورت گرفته است.
نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد چنانچه امکانات برای تفریحات سالم نوجوانان و جوانان وجود داشته باشد، آنها به تفریحات ناسالم گرایش پیدا نمی‌کنند چرا که آسیب‌هایی که ممکن است از راه اوقات فراغت بی‌برنامه بر جامعه وارد شود بر هیچ‌کس پوشیده نیست.
در این میان اهمیت و لزوم ورود و برنامه‌ریزی مسئولان فرهنگی کشور در برنامه‌های فراغت و شکل‌دادن به نحوه گذراندن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان بسیار مهم است زیرا مردم جامعه اغلب برنامه‌ریزی مفیدی برای گذراندن اوقات فراغت خود ندارند این امر می‌تواند به علت داشتن اهداف مشخص و صحیح،‌ نداشتن تخصص، نداشتن سواد لازم و عدم دسترسی به امکانات و ... باشد لذا از وظایف مهم مسئولان است تا امکانات و وسایل را جهت گذراندن صحیح اوقات فراغت نوجوانان و جوانان فراهم سازند. در غیر این صورت برای افراد بی‌برنامه جمله “هرچه پیش آید خوش آید” رخ می‌نماید.
● دیدگاه‌ها در مورد فراغت و اوقات فراغت
ابتدا معنی لغوی فراغت؛ در لغت به معنای آسودگی و آسایش و عدم اشتغال است و معمولا در مقابل اشتغالات روزمره می‌باشد اشتغالاتی که سلسله اعصاب را تحت تاثیر قرار می‌دهد و خستگی و کسلی به دنبال دارد.این معنای دیدگاه لغت‌شناسان است.
از دیدگاه جامعه‌شناسی فراغت و اوقات فراغت معنای وسیع‌تری دارد تا جایی که بحث‌های ویژه‌ای را درحوزه جامعه‌شناسی پیرامون این موضوع به وجود آورده و با عنوان جامعه‌‌شناسی، فراغت بحث‌های مختلف و صحبت‌های زیادی را به خود اختصاص داده است. تا آنجا که زمان‌ها و فرصت‌های خارج از برنامه‌های روزانه و روزمره را که برای آنان برنامه معین و ضروری پیش‌بینی نشده، عنوان اوقات فراغت در بر می‌گیرد که می‌تواند در اختیار هرگونه کار و برنامه جذاب و مفیدی قرار گیرد.
چگونگی گذراندن این اوقات و فعالیت‌ها در حوزه علوم اجتماعی نیز مورد بحث و تبادل‌نظر قرار گرفته و با عنوان آئینه فرهنگ جایگاه خاصی را در اجتماع و فرهنگ اجتماعی به خود اختصاص داده است به این معنا که چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد و برنامه‌ریزی در این خصوص در یک جامعه تا حد زیادی معرف ویژگی‌های فرهنگ جامعه به شمار می‌رود و از این منظر تلاش برای شناسایی اوقات فراغت و برنامه‌ریزی برای آن در یک جامعه یا یک گروه اجتماعی اهمیت زیادی دارد.
دیدگاه‌ها و نظرات در این خصوص فراوانند که همه آنها به دو دیدگاه قابل تقسیم هستند؛
الف) دیدگاه نظری حاصل از تاثیر روانی و معنوی در برنامه‌ریزی اوقات فراغت
ب)‌ دیدگاه کارکردگرایی در زمان فراغت و بهره‌‌‌برداری از فرصت‌های خارج از برنامه‌های روزانه
● ‌بررسی دیدگاه‌ها
▪ دیدگاه اول: دیدگاه نظری حاصل از تاثیر روانی و معنوی
این دیدگاه به سه بخش تقسیم می‌شود.
۱) نظریه اول حاکی از آن است که مبنای تفریح، اشتغال و فراغت مذهبی است.
چنانچه در جوامع اولیه عملا مراسم مذهبی از تحرکات جمعی و اجتماعات و جماعت جدا نبوده، نیایش دسته‌جمعی به صورت سرودهای دینی و آواز و نمایش و سرودخوانی و نظایر آن رابطه تنگاتنگی با سنن مذهبی داشته است.
۲) نظریه دوم راجع به فراغت و فرضیه غریزی بازی و تفریح است. یکی از طرفداران این نظریه کارل گروسی است که در کتاب بازی آورده است.
بازی انسان یک نیاز فطری است و وظیفه اصلی بازی در دوره کودکی آماده‌سازی برای دوره نوجوانی است.
۳) نظریه سوم مربوط به استراحت و کسب لذت است.
سلامت روانی فرد با بازی و ورزش تامین می‌شود و توضیح آن، این است که فرد با پرداختن به گونه‌ای از امور به نحوی تخلیه هیجانی می‌شود و برخی از عواطف منفی عوارضی و تضادها و تعارضات درونی یک شخصیت درونی فرد برون‌ریزی می‌شود و بدین وسیله تنش‌های روانی از بین می‌رود و از به وجود آمدن یک شخصیت ضداجتماعی جلوگیری می‌شود.
ب) دیدگاه کارکردگرایی اوقات فراغت:
این دیدگاه به سه موضوع تقسیم می‌شود.
دیدگاه اول مربوط به اقتصاددانان بود که در زمینه تولید و سودآوری به بررسی پدیده فراغت پرداخته است.
در این دیدگاه فرض بر این است که در صورت فراهم آوردن امکانات، استفاده از اوقات فراغت در محیط کار و زندگی و محدود نمودن فرصت اشتغال سریع‌تر می‌توان نیروی باز مانده از مشقت‌ کاری را به سر حد تعادل رساند و با تجدید انرژی جسمی و روانی بهتر می‌توان در فرآیند تولید قرار داد و راندمان تولید را افزایش داد که در نتیجه آن سود بیشتری حاصل می‌گردد.
دیدگاه اجتماعی مربوط به اوقات فراغت؛
زندگی در جامعه‌های امروزی به گونه‌ای است که بقا و تکامل مشارکت هرچه بیشتر افراد جامعه را ایجاد می‌کند. وجود چند پارگی‌های ناسازگار در هر جامعه‌ای به هر شکل، مانع پیدایش هویت یکسان و وفاق‌ اجتماعی عمومی بر سر اهداف و غایات زندگی و ابزارهای رسیدن به آنها می‌گردد. حرکت زندگی اجتماعی انسانها به سوی انزواگرایی سوق یافته و کمتر فرصت تعامل بین فردی در جامعه فراهم شده و گذراندن اوقات فراغت شکل غیرمتعارف یافته و نشاط، تحرک و جذابیت در میان مردم کمرنگ می‌شود.
در این نظریه انسان به عنوان موجودی مدنی‌الطبع تلاش دارد تا با گذراندن اوقات فراغت خود با کسانی که با وی مانوس هستند بتوانند به تعادل جویی رسیده و به دیگران نیز نفع متناسب برساند.
اوقات فراغت از نظر اجتماعی وقتی مناسب است که جامعه از کنش فعالانه فرهنگی و تربیتی برخوردار باشد و با در اختیار داشتن فرصت بتواند به سالم‌‌‌‌سازی اجتماعی بپردازد.
▪ دیدگاه سیاسی در اوقات فراغت:
در این دیدگاه خدمات مربوط به اوقات فراغت متناسب با سیاست و امکانات موجود از طرف مسئولان جامعه برای مهار و یا کاهش هیجانات متراکم در قشرهای مختلف جامعه و جلوگیری از سقوط در بی هویتی ارائه می‌شود تا بتوانند از انواع کجروی‌ها و یا احیانا برهم زدن نظم عمومی در جامعه جلوگیری نمایند.
نظریه علما و دانشمندان اسلامی درخصوص اوقات فراغت:
علمای دینی و دانشمندان اسلامی در خصوص اوقات فراغت نظراتی سازنده دارند. به نظر علما و دانشمندان، تفریح به معنی بیکاری و اتلاف وقت نیست و بیکاری و اتلاف وقت از نظر دین زمینه‌های یاس و اندوه است. تفریح به معنی آلوده کردن و آلوده شدن به پلیدی‌ها نیست و از نظر دین تفریح به معنی فعالیت‌های مطبوع و لذت‌بخش است که خارج از برنامه کار روزانه درساعات فراغت انجام می‌شود و باعث انبساط روح و مسرت‌خاطر می‌گردد و برای جسم وجان مفید است.
متخصصان در مسئله‌ اوقات فراغت علاوه بر اینکه تفریح و چگونگی گذران این اوقات را در نظر دارند آن را عمل موثری برای پرورش قوای جسمی و اخلاقی می‌دانند که با استراحت و تنوع حاصل می‌شود.
همچنین انرژی‌ها را آزاد و به انرژی مثبت تبدیل می‌کند و زندگی یکنواخت و کسالت‌آور روزانه را تنوع می‌بخشند و آن را با لذت و خشنودی و ارضای ذهن توام می‌کندو فرصت ارتکابی به اعمال خلاف را باقی نمی‌گذارد.
در غیر این صورت بیکاری نوجوانان ممکن است موجب انحرافات و دوری از دستورات و فعالیت‌های دینی شود.
انجام کارها باید هدفمند باشد. زیرا بسیاری از مردم با اینکه تلاش‌ها و فعالیت‌های زیادی انجام می‌دهند اغلب کارشان هدفمند نیست و از پیش برنامه‌ریزی درستی بر مبنای واقعیت برای رسیدن به اهداف معین و مشخص خود طرح‌ریزی نکرده‌اند لذا در انجام امور دچار سرگردانی می‌شوند. داشتن هدف به صورت واضح و ملموس به تلاش انسان معنی و مفهوم می‌بخشد.
این مهم می‌طلبد برنامه‌ریزی کلانی در این خصوص انجام شود و از فرصت به دست آمده حداکثر استفاده برده شود.
فرصت، سرمایه‌ تجدید‌ ناشدنی است و از دست دادن فرصت، غم و اندوه را به دنبال دارد.
باید در این زمینه بیشتر کار شود و مسئولان و موسسات و نهادهای فرهنگی در این خصوص،‌ فعال‌تر وارد شوند.
برنامه‌ریزی برای پر کردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان به عنوان نیروی انسانی کارآمد و آینده ساز و مهمترین سرمایه هر جامعه اهمیت موضوع را بیشتر می‌کند.
ما در اینجا می‌کوشیم راهکارها و زمینه‌های مناسب جهت پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان را ارائه کنیم. باشد که مورد توجه بیشتر مسئولین امر قرار گیرد.
با پایان یافتن امتحانات مدارس و مراکز آموزشی در اواخر خردادماه و شروع تعطیلات تابستانی دوره اوقات فراغت دانش‌آموزان آغاز می‌شود.دوره‌ای توام بانگرانی از یک سو و خوشحالی از سوی دیگر. والدین نگرانند که در طی مدت تعطیلی مدارس و دایر نبودن کلاس‌های درس فرزندانشان چه کاری باید انجام دهند و چگونه از این فرصت استفاده کنند؟ دانش‌آموزان خوشحال از این جهت که دیگر نیاز نیست هر روز اول صبح همانند سایر اقشار جامعه، شال و کلاه کنند و کیف و کتاب بردارند و به مدرسه بروند و زحمت پاسخگویی به معلم و تحت نظم ناظم بودن و رعایت مسائل از این قبیل را داشته باشند.
هم نگرانی والدین بجا و به مورد است و هم خوشحالی دانش‌آموزان!
● پس‌چه بایدکرد؟
با مراجعه به نیازهای جامعه و همچنین نیازهای دانش‌آموزان و توجه به دوره نوجوانی و جوانی که معمولا پلی است بین کودکی و بزرگسالی، فرد در این مرحله از رشد و تکامل طبیعی برخوردار است و باید برای ساختن زندگی آینده و بزرگسالی تلاش نمایند و از طرفی حوادث و خطراتی که احیانا در بیکاری و بی‌برنامگی نوجوانان و جوانان را تهدید می‌کند قابل توجه و حائز اهمیت است و پر کردن این خلا امر بسیار مهمی می‌باشد. ابتدا باید سازمان‌ها و مراکزی که می‌توانند با برنامه‌ریزی‌های مناسب و متنوع این خلا را پرکنند شناسایی شوند و بسترهای لازم و امکانات هریک از این سازما‌ن‌ها مورد توجه قرار گیرد و با اطلاع‌رسانی مناسب ضمن پاسخگویی به نیازهای جامعه، والدین را از این نگرانی نجات دهند و با برنامه‌های جذاب و متنوع، دانش‌آموزان نیز از این فرصت حداکثر بهره‌ را ببرند.
بعضی از سازمان‌ها و نهادها و موسساتی که می‌توانند در زمینه اوقات فراغات فعالیت داشته باشند عبارتند از؛
الف) سازمان تبلیغات اسلامی
سازمان تبلیغات اسلامی یکی از مهمترین نهادهایی است که در جهت پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان مطرح است و هر ساله در این زمینه با برنامه‌ریزی مناسب در حد امکانات خود تلاش‌های زیادی را داشته و با ایجاد پایگاه‌های تابستانی و دایر کردن کلاس‌های آموزشی قرآن، احکام و معارف و. .. و برگزاری اردوهای زیارتی، تفریحی زمینه‌های اجرایی شدن طرح اوقات فراغت را فراهم نموده و خدمات ارزنده و خوبی را در این زمینه ارائه نموده است.
ب) امور مساجد
با در اختیار داشتن مساجد کشور و زمینه‌های معنوی و امکانات موجود، مساجد کشور می‌توانند زمینه جذب جوانان را در فصل فراغت فراهم نمایندو این جذبه در طول سال و بلکه در طول زندگی ادامه داشته باشد و از این کانون جوشان و چشمه فیاض معنوی و جایگاه مقدس انسان‌ساز و تربیت و تزکیه و تهذیب نفس و هرچه بهتر ساختن خویش و جامعه بهره‌برداری کنند.
ج) نیروی مقاومت بسیج
تشکلی منسجم و کارآمد و جذاب و متنوع و دارای معنویت و پشتیبانی بسیار مهم مردمی که وصف آن در بیانات امام راحل عظیم‌الشان(ره)، بهترین و زیباترین کلمات و عبارت‌ها را به خود اختصاص داده؛ شجره طیبه، مدرسه عشق، مکتب شادان و شهیدان گمنام، میقات پابرهنگان و معراج اندیشه پاک اسلامی،‌ برکات و الطاف جلیه خداوند تعالی، لشکر مخلص خدا و ... و همین طور بیانات مقام معظم رهبری و سایر مسئولین نظام چنین تشکلی عظیم و پرتوان می‌تواند در زمینه انجام امور فرهنگی برنامه‌هایی برای اوقات فراغت جوانان به صورت منسجم و هماهنگ همچون گذشته اما وسیع‌تر و جاذب‌تر اجرا کند.
د) فرهنگسرا
باتوجه به امکانات و مراکزی که در اختیار دارند نیز می‌توانند برنامه‌های جذابی را داشته باشند.
همچنین سایر مراکز مثل؛
تربیت‌بدنی، وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی، معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و سازمان‌ میراث فرهنگی و گردشگری و کلیه سازمان‌ها و نهادها، باید در این خصوص فعال شده و با برنامه‌ریزی‌های مناسب، اوقات فراغت و تعطیلات دانش‌آموزان را پربارتر کرده و با برنامه‌های متنوع و مفید، دانش‌آموزان، نوجوانان و جوانان را از این فرصت بهره‌مند سازند.
نکته قابل توجه
در خصوص نهادها و سازمان‌های یاد شده باتوجه به ضوابط و شرایط و نوع مدیریت هرکدام از این نهادها و ادارات و موسسات پیشنهاد می‌شود شورای برنامه‌ریزی اوقات فراغت در سطح کشور دایر گردد.
اگرچه کار گروه فرهنگ و هنر از طرف استانداری‌ها و فرمانداری‌ها در این زمینه تشکیل شده و فعالیت دارد اما کافی نیست و نیاز است به صورت کلان با برنامه‌ریزی منسجم و تقسیم کار بهتر و دقیق‌تر نسبت به هرچه پربارتر شدن اوقات فراغت و بخصوص اوقات فراغت نوجوانان و جوانان که عمدتا دانش‌آ‌‌موزان می‌باشند،‌ تدابیر لازم و تصمیمات کاری و جدی اتخاذ گردد.
نکاتی پیرامون برنامه‌ریزی‌ برای اوقات فراغت
رعایت نکات زیر در مسیر تهیه برنامه‌ای هدفمند که بتواند تا حد امکان از آ‌سیب‌های اوقات فراغت بکاهد پیشنهاد می‌شود تا در هنگام تهیه برنامه‌ برای گذراندن اوقات فراغت توسط خانواده‌ها و دستگاه‌های اجرایی مدنظر قرار گیرد. این نکات عبارتند از؛
۱) رعایت آزادی، خودانگیختگی و به انتخاب و به میل بودن
۲) رعایت پرهیز از سرگرمی بیهوده، گذراندن وقت، صرف‌ انرژی بیهوده و اشتغال بدون هدف
۳) رعایت حسن خلاقیت و اثرگذاری دانش‌آموزان در اوقات فراغت.
۴) رعایت ایجاد فرصت کاوش، تفکر و تامل درباره خود، طبیعت و خدای خویش را داشته باشد.
۵) رعایت به وجود آمدن زمینه تغییری که در فطرت خود دارد.
۶) رعایت حرمت نفس، شکوفایی، زیبادوستی،‌ حقیقت‌یابی، خیرخواهی و خیردوستی.
۷) رعایت احترام به انتخاب نوجوان و جوان با ظرافت‌های تربیتی.
۸) رعایت این نکته که خداوند دوست ندارد جوان فارغ باشد.
۹) رعایت شکوفایی سرمایه‌های فطری الهی نهفته در وجود افراد.
۱۰) رعایت پرورش حس کنجکاوی و پرسشگری دانش‌آموزان .
۱۱) رعایت ایجاد روابط صمیمی و ساده اما جدی در تعامل بین فردی دانش‌آموزانبا مربیان با هدف تبعیت‌جویی و اطاعت‌پذیری از مقررات و ارزش‌های مورد نظر
۱۲) رعایت ‌تازه‌نگری به پدیده‌های هستی، هرچند نمودهای آن ساده جلوه کند .
۱۳) رعایت تفاوت قائل شدن بین لذت، فرح و نشاط. لذت چیزی است که طبیعت برای ما به وجود آورده تا ادامه حیات دهیم و به عنوان هدف زندگی نیست لیکن فرح، انبساط و شادمانی همواره تداوم دهنده زندگی موفقیت‌‌آمیز و پیروز است. چنین احساسی باید به طور طبیعی و درونی نوجوانی و جوان به وجود آید .
۱۴) رعایت آموزش‌های مورد نظر در اوقات فراغت
فراغت این گونه آموزش‌ها باید آزاد باشد و آموزش‌های آزاد آن است که اول دوست داشته شود سپس آ‌موخته شود و پس از آن مورد استفاده قرار گیرد.
۱۵) رعایت اینکه فعالیت‌ها و برنامه‌های اوقات فراغت باید از جنبه‌های مختلف،‌ متفاوت باشد از جمله؛ سودمندی، ذوقی، شغلی، ابتکاری، مهارتی، تفریحی و ...
۱۶) توجه به تفریحات بدنی از طریق افزایش انواع بازی‌‌ها برای آزادسازی انرژی‌های سرکوب شده
نمونه‌ای از برنامه‌ها و فعالیت‌های نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت:
بخش مهمی از زندگی جوانان و نوجوانان را اوقات فراغت تشکیل می‌دهد و در صورت نبودن برنامه‌ای هدفمند برای گذراندن، این اوقات‌، به بطالت می‌گذرد و بعضا دچار انحراف و مشکلات غیرقابل جبران می‌شوند.
نمونه‌ای از برنامه‌هایی که می‌توان در اوقات فراغت جوانان و نوجوانان با رعایت اصل آزادی و تنوع وخود اتکایی و نشاط در نظر گرفت عبارتند از:
۱) سپردن بعضی از مسئولیت‌های اجتماعی به آنها
۲) تهیه کلکسیون
۳) ردیف کردن کتابها و لیست‌‌‌برداری از آنها و خلاصه‌نویسی
۴) رفتن به خانه اقوام و بستگان و انجام صله رحم
۵) دیدار با خانواده‌های شاهد
۶) دیدار با نخبگان فرهنگی
۷) پذیرایی از مهمانان
۸) نگارش خاطرات و وقایع
۹) ارائه یک طرح علمی یا هنری
۱۰) پرداختن به ورزش و بازی
۱۱) زدودن عادات نامطلوب فردی
۱۲) پرهیز از تنبلی و کاهلی و عصبانیت
۱۳) گشاده‌رویی، تبسم و صبوری
۱۴) اقامه نماز به وقت اذان
۱۵) حضور مستمر حداقل یک نوبت در نماز جماعت مساجد
۱۶) شرکت در اردوهای یادگیری
۱۷) بازدید از پارک، کتابخانه، موزه و مراکز هنری و علمی و فنی شهر
۱۸) مطالعه چندین مجله و کتاب غیر درسی و تهیه خلاصه گزارش
۱۹) کمک به کارهای خانواده
۲۰) کمک به مادر و پدر در خرید منزل
۲۱) طبخ غذا و نظافت خانه
۲۲) خیاطی و گلدوزی
۲۳) پرورش گل و سبزه
۲۴) تعمیر و ساخت لوازم منزل
۲۵) رنگ‌آ‌میزی اتاق‌ها و سایر فعالیت‌های دیگر از این قبیل
می‌تواند برای پر کردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان مفید و سودمند باشد.
علاوه بر اینکه خلاقیت، ابداع و ابتکار آنها از گرایش جوانان به بعضی از انحرافات اخلاقی و یا بزهکاری که در اوقات بیکاری که شخصی با آن آشنا می‌شود جلوگیری به عمل می‌آورد.
بار دیگر تاکید می‌شود برای اوقات فراغت باید برنامه‌ریزی صحیح و اصولی انجام گیرد تا بتوان نیروها و هیجانات اضافی نوجوانان و جوانان را به فعالیت‌های مثبت و سازنده هدایت نمود. در غیر این صورت برای آنها پیامدهای منفی در پی دارد و لذا باید همه افراد جامعه اعم از والدین و مسئولین، نخبگان و اندیشمندان و ... در این زمینه فعالیت کنند چرا که پیشگیری مهمتر از درمان است و هزینه پیشگیری هرچه سنگین‌ باشد هزینه درمان از آن به مراتب سنگین‌تر است.

رضا نیکبخت - صدیقه صادقی مالواجردی
منابع و ماخذ:
۱- کتاب مشکلات نوجوانی و جوانی تالیف ابوالقاسم اکبر
۲- نشریه ماهانه پیوند، شماره ۱۷۴ سال ۱۳۷۳
۳- روش‌های جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت (محمد علی موظف رستمی)
۴- پیام امام خمینی(ره) مورخ ۲/۹/۶۷ به مناسبت هفته بسیج به نقل از کتاب فرهنگ جهاد و شهادت نشر میعاد

منبع : روزنامه رسالت