کوبا؛ نیم قرن پس از انقلاب

روز یکم ماه ژانویه ۲۰۰۹، همزمان با آغاز سال نو مسیحی، در بزرگترین جزیره دریای کارائیب، و در کشوری تحت عنوان کوبا، شاهد پنجاه سالگی انقلابی بودیم که در اول ژانویه سال ۱۹۵۹ با پیروزی <فیدل آلخاندروکاسترو روز> و هوادارانش بر حکومت دیکتاتوری <فولنسیو باتیستا> ببار نشست. بعد از این رویداد، فیدل ملقب به رهبر اعظم گردید؛ وی مبارزه بر علیه استبداد را با شعار <یا مرگ، یا میهن، ما پیروز خواهیم شد> آغاز کرده بود. وقوع انقلاب ضدآمریکایی در کوبا، نقطه عطفی مهم در روزگار جنگ سرد و سرنوشت‌ساز برای کوباییها بود. این انقلاب در مقطعی به پیروزی رسید که همزمان بسیاری از جنبشهای چپ در منطقه آمریکای لاتین همچون ونزوئلا، گواتمالا، پرو، کلمبیا و اروگوئه هیچگاه از بخت همتای کوبایی خویش بهره‌مند نشدند. پیروزی انقلاب اگرچه موجی از شعف و شادمانی در میان طرفداران فیدل و هواخواهان اندیشه‌های ضدامپریالیستی به همراه آورد؛ اما همزمان موج گسترده‌ای از مهاجرت برای بسیاری از اتباع کوبایی بویژه به ایالت میامی آمریکا نیز رقم خورد. بگونه‌ای که میامی در ۱۵۰ کلیومتری شمال کوبا؛ تبدیل به مامن آن دسته از کوباییهایی شد که تاب اجرای برنامه‌های سوسیالیستی در کشور را نداشتند، این موج مهاجرت تا مقطع حاضر نیز ناپدید نگشته و همچنان یکی از مناقشه‌های اصلی میان کوبا و آمریکاست.‌
دولت وقت ایالات متحده آمریکا اگرچه بفاصله کوتاهی، حاکمیت تازه انقلابیون را برسمیت شناخت، اما گسترده مناقشه‌ها و اختلافات فیمابین، بیش از آنی بود که بتواند این روابط را تداوم بخشد. روابط دیپلماتیک آمریکا و کوبا از سال ۱۹۶۱ بدنبال مصادره اموال آمریکا در کوبا بطور یکجانبه از سوی آمریکا قطع و تحریمهای تجاری ایالات متحده بر ضدکوبا آغاز گشت.‌
انقلاب کوبا، حوادث بسیاری را از سرگذرانده؛ تهاجم به خلیج خوکها، بحران موشکی و سقوط اتحاد شوروی از آن جمله‌اند. فیدل، رهبر انقلاب که اکنون ۸۲ ساله است، زمامداری ۱۰ رئیس جمهور آمریکا را تجربه نموده و از تعداد زیادی سوء قصد جان بدر برده است.‌
هنگامی که فیدل به قدرت رسید، ۴۰ درصد کوباییها بی‌سواد، بخش اعظم زمینهای کشاورزی در اختیار آمریکاییها و مابقی در دست گروه کوچکی از حاکمان فاسد قرار داشت. در سراسر کوبا تنها شش هزار پزشک به کار مشغول بودند. فیدل پیش از سرنگونی رژیم دیکتاتوری کوبا گفته بود، دلیلی برای فقر نیست و بازارها باید انباشته از کالا باشد.‌
فروپاشی دیوار برلین، به معنای ترک خوردن ستونهای سیاسی و اقتصادی کوبا نیز بود. در آن زمان ۸۰درصد بازرگانی بین‌المللی کوبا با کشورهای وابسته به بلوک شرق انجام می‌گرفت. ۹۸ درصد نفت مصرفی کوبا نیز از همان کشورها وارد می‌شد و کوبا به بلوک شرق، شکر با قیمتهای بالا می‌فروخت. گذر به اقتصاد بازار آزاد در سال ۱۹۹۰، به معنای بسته شدن بسیاری از کارخانه‌ها بود و همانگونه که در آلمان شرقی سابق روی داد، باعث بوجود آمدن ۳۵درصد بیکاری در این کشور شد. بهرحال با هر سختی و مشقت بود کوبا به مقاومت خویش ادامه داد و فشارها نتوانست سیستم سیاسی آنرا دچار دگرگونی سازد، اگرچه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تحولات نظام بین‌الملل، زمامداران کوبایی را متحیر ساخته و آنان را به فکر چاره‌اندیشی انداخت.‌
بنا بر آمار سازمان بهداشت جهانی(‌WHO) کوبای امروز برخوردار از ۶۶ هزار و ۵۶۷ پزشک است که در واقع به ازای هر ده هزار نفر، ۵۹ پزشک و به ازای هر صدهزار نفر، ۵۳۰ پزشک دارد و از این لحاظ این کشور رتبه سوم را در جهان بعد از موناکو با ۶۶۴ و ایتالیا با ۵۵۴ پزشک به ازای هر یکصد هزار نفر به خود اختصاص داده که یکی از نرخهای بسیار بالا در جهان است. برهمین اساس کوبا با وجود آنکه یکی از پایین‌ترین نرخهای سرانه هزینه در بخش مراقبتهای بهداشتی را در جهان داراست، اما در عین حال یکی از بالاترین نرخهای امید به زندگی در جهان را نیز دارد. بنا بر آمار ‌WHO امید به زندگی در کوبا بین ۷۶ تا ۸۰ سال است. نرخ مرگ و میر کودکان زیر پنج سال، ۷ در هزار است که این رقم تقریبا مشابه آمریکاست. همین نرخ در هائیتی ۸۰ و در جمهوری دومینیکن ۲۹ در هزار است. بیسوادی در کوبا تقریبا از میان رفته و آموزش رایگان است. پیشرفتهای کوبا در زمینه آموزش، بهداشت، هنر و ورزش در طول نیم قرن گذشته فوق‌العاده بود و آنرا باید جزو دستاوردهای انقلاب کوبا دانست، امروزه دانشگاههای مرتبط با رشته پزشکی در کوبا جزو معتبرترینها در آمریکای لاتین بشمار می‌آیند.‌
اما در کوبا نیز همچون بسیاری دیگر از کشورهای جهان که وقوع انقلاب را تجربه نموده‌اند، تغییر بنیادی سیستم بطور طبیعی مشکلاتی را بوجود می‌آورد. لذا، در میان نقاط مثبت، ناکارآمدیها و نقاط ضعفی نیز به چشم می‌خورند. سیستم بسیار متمرکز تصمیم‌گیری، بوروکراسی فراوان و فقدان آزادی و رقابت اقتصادی در کشور که ۹۰ درصد اقتصادش در اختیار دولت مرکزی است، باعث شده تا کوبا شانس توسعه‌یافتگی اقتصادی بر اساس مدلهای جهان معاصر را از کف بدهد و نتایج آن نیز در معضلاتی همچون رشد بازار سیاه، نابودی نسبی فرهنگ کار و خلاقیت، بلااستفاده ماندن نیمی از زمینهای حاصلخیز کشاورزی و ... متبلور گشته است. البته تلفیق مفاهیم عدالت اجتماعی و توسعه از جمله معادلات پیچیده‌ای است که لزوما بسیاری از کشورها که در عوض خلق الگوی بومی توسعه، بی‌چون و چرا بدنبال الگوهای توسعه‌یافتگی غربی رفته‌اند، بدان دست نیافته و در پیچ و تاب مشکلات آن سردرگم مانده‌اند. البته شاید قابل درک باشد که بازگشایی دربها بسوی نظام سرمایه‌داری در جزیره‌ای که فقط ۱۵۰ کیلومتر با خاک ایالات متحده فاصله دارد و نیم قرن در مقابل آن ایستاده؛ مفهومی بسیار متفاوت از آنچه که بعنوان مثال می‌تواند در یک کشور آسیایی رخ دهد، داشته باشد.‌
دستاوردهای شگرف کوبا در عرصه ملی هنگامی بیشتر قابل درک است که اوج مقاومت و ایستادگی این انقلاب را در برابر هجمه گسترده تبلیغاتی، محاصره اقتصادی و خصومت‌ورزیهای مداوم دولت آمریکا در نظر بگیریم. علیرغم تلاشهای آمریکا در طول نیم قرن گذشته با هدف منزوی ساختن دولت کوبا، این کشور در حال حاضر با ۱۸۱ کشور جهان دارای روابط سیاسی است و ۱۰۸ کشور نیز در کوبا حضور دیپلماتیک دارند که این به نوبه خود در زمره حضور هیاتهای دیپلماتیک بزرگ در سطح منطقه آمریکای لاتین است. علاوه بر این، کوبا با ۱۴۷ کشور جهان دارای انجمنهای دوستی است. در سال ۲۰۰۸ در مجموع ۵۰۰ هیات خارجی از کوبا بازدید بعمل آوردند که شامل ۳۰ رئیس کشور از جمله روسای جمهور چین و روسیه بود. روابط روسیه و کوبا اکنون در بهترین شرایط بعد از فروپاشی شوروی سابق قرار دارد. تلاشهای دیپلماتیک کوبا در صحنه بین‌المللی باعث شد تا در سال ۲۰۰۸، آمریکا از پیگیری اقدامات ستیزجویانه‌اش بر علیه این کشور در شورای حقوق بشر و سایر نهادهای زیرمجموعه سازمان ملل منصرف شود.‌
اعمال تحریم‌های یک جانبه اقتصادی از سوی آمریکا بر علیه کوبا نیز همواره با مخالفت کشورهای مختلف جهان مواجه شده؛ به ویژه بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین، به منظور ارائه چهره‌ای مستقل از خویش و عدم تبعیت از فرامین آمریکا، بعضا سرسختانه به ابراز مخالفت با این تحریم‌ها پرداخته‌اند. در مجموع، ۱۸۵ کشور جهان مخالفت خویش را با تحریم‌های آمریکا در مجمع عمومی سازمان ملل متحد اعلام داشته‌اند.‌
حضور اتباع کوبایی در سراسر جهان طی این سالها نیز، فعالانه بوده است؛ به گفته وزیر خارجه کوبا، اکنون ۵۱ هزار کوبایی در ۹۶ کشور جهان به فعالیت‌های اجتماعی مشغولند که از میان آنها ۴۵ هزار نفر در ۳۱ کشور آمریکایی مستقرند. ۲۱ هزار بورسیه خارجی در کوبا وجود دارد که در دانشگاه‌ها مشغول به تحصیل هستند.
امسال (۲۰۰۹)، پنجاهمین مراسم سالگرد انقلاب کوبا که بدون شک الهام‌بخش بسیاری از حرکت‌های چپ‌گرایانه در آمریکای لاتین بوده، به گونه‌ای که هوگوچاوز، رئیس‌جمهوری کنونی ونزوئلا، خود را فرزند خلف انقلاب کوبا می‌داند و اوو مورالس، رئیس‌جمهور بولیوی، زبان به تمجید آن می‌گشاید؛ در شرایطی برگزار گردید که تحت‌الشعاع خسارات ۱۰ میلیارد دلاری ناشی از توفان‌های اخیر (معادل ۲۰ درصد از تولید ناخالص داخلی کوبا)، چالش‌های بزرگ اقتصادی از جمله کاهش جهانی قیمت نیکل (مهمترین ماده معدنی صادراتی کوبا)، افزایش قیمت موادغذایی، بحران مالی جهانی و وضعیت نامطلوب سلامتی فیدل قرار گرفته بود و آن شکوه سالهای گذشته را نداشت. اگرچه طی ماه‌های اخیر بسیاری از گمانه‌زنی‌ها حکایت از قریب بودن مرگ فیدل داشت، اما انتشار عکس‌های مشترک وی با برخی مقامات خارجی، مهر پایانی بر این شایعات بود. البته احتمال درگذشت ناگهانی فیدل همچنان سایه سنگین خود را بر نظام سیاسی کوبا حفظ نموده و شاید برای اجتناب از پیامدهای نامشخص آن باشد که رائول کاسترو، رهبر کنونی کوبا و برادر فیدل به تازگی دست به تغییر چهره‌های کلیدی کابینه خویش و ادغام برخی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی زد و برخی چهره‌های نظامی و بوروکرات را جایگزین افراد وفادار به برادر خویش کرد. البته برخی دیگر بر این گمانند که این تغییرات با هدف کوچک‌سازی، کارآمدی و آماده شدن نظام سیاسی کوبا برای تعاملات جدید با دولت اوباما در آمریکاست. حمایت دولتمردان کوبایی از انقلاب در این مراسم نیز قدری متفاوت از سال‌های گذشته بود و آینده روشن و نویدبخش را منوط به اما و اگرهایی کرد. زبان صریح و کم‌نظیر رائول کاسترو، در بیان نقاط ضعف و امید واهی ندادن به شهروندان کشور متبوعش و اشارات آشکار و پنهان وی در تمایل به عادی‌سازی مناسبات با ایالات متحده و مطالبه حسن نیت طرف آمریکایی، گواهی بر این مدعاست.‌
با این وصف، ناظران، مجموع دستاوردهای ملموس انقلاب کوبا را در چارچوب مرزهای این کشور در نظام رایگان بهداشت و آموزش خلاصه می‌نمایند. سطح بهداشت بالا، پیشرفت‌های شگرف در برخی رشته‌های علمی از جمله پزشکی و ارتقاء سطح ورزش قهرمانی کوبا جزو افتخارات نظام حاکم بشمار می‌آیند، اما نکته مهم و اساسی موضوع، بهای پرداخت شده برای کسب این دستاوردها و میزان رضایت شهروندان کوبایی برای این موضوع نیز هست. قاعدتا یکی از چالش‌های کنونی نظام حاکم، تعداد کثیر شهروندانی است که بخش اعظم آنان جوانانی هستند که قیام انقلابیون را در نیم قرن پیش تجربه نکرده و لزوما همپای رهبران کوبایی به دستاوردها و نتایج انقلاب افتخار نمی‌کنند. انجام اصلاحات موثر در ساختارهای سیاسی و اقتصادی کشور از جمله مطالبات آنهاست که دولت کوبا باید به دنبال راه چاره‌ای برای آن باشد.‌
بررسی جوانب امر از جمله اندک اصلاحات به عمل آمده از سوی رائول طی یک سال گذشته، این گونه می‌نمایاند که کوبا در آستانه پروستریکا و گلاسنوست دیگری است. حاکمان کوبا قاعدتا به آسانی حاضر به انجام اصلاحات گسترده در نظام حاکم سیاسی نخواهند شد، اما بدون شک جبر زمانه و فشارهای مضاعف اقتصادی، آنان را به انجام اصلاحات اقتصادی بیش از گذشته ترغیب خواهد کرد و شاید انجام اصلاحاتی از این دست، مقدمه‌ای بر دگرگونی‌های سیاسی نیز باشد.
به راستی سهم نیم قرن تحریم گسترده اعمال شده از سوی آمریکا بر علیه کوبا در عقب‌ماندگی اقتصادی این کشور به چه میزان است؟ و تاریخ در مورد شیوه رفتاری آمریکا بر انقلابی که به دنبال تحقق عدالت برای همگان، توزیع متناسب ثروت و استقلال بود، چگونه قضاوت خواهد کرد؟ ‌
به هر روی، انقلاب به طور نسبی باعث کاهش فقر شدید در کوبا شد و قریب به یقین در صورت عدم وقوع آن، امروزه شاهد شکافی بسیار عظیم‌تر میان مناطق شهری و روستایی و اقشار غنی و فقیر این کشور بودیم. جوانان کوبایی اگرچه از کافی نبودن حقوق ماهانه، دشواری مسافرتشان به خارج از کوبا و... گلایه‌مند هستند، اما نیک واقفند که انقلاب نیم قرن پیش، مطلع اصلاحات گسترده و رهنمون جامعه کوبا به آینده‌ای روشنتر برای همگان بود و نه به معنای پایان و ختم تلاش‌های انقلابیون. بر‌همین اساس، جامعه کوبا در زمره شادترین‌ها در جهان کنونی است.

دکتر شهیدی مؤدب

منبع : روزنامه اطلاعات