چکیده و چکیده‎نویسی

اگر فیزیكدانی بخواهد از تمام مقاله‎هایی كه در هفته در زمینه كار مورد علاقه‎اش منتشر می‎شود اطلاع پیدا كند چه راهی به او پیشنها می‎كنید؟ آیا تمام مجله‎ها و نشریه‎هایی كه احتمال یافتن مطلبی در زمینه كارش در آنها باشد خریداری كند؟ آیا عضو یك یا چند كتابخانه شود كه این نشریه‎ها را خریداری می‎كنند؟ راه اول نه ممكن است و نه معقول.
خریدن همه مجله‎ها علاوه بر آنكه هزینه زیادی می‎خواهد كمتر مجله ایست كه تمام مقاله‎هایش به یك زمینه محدود فیزیك اختصاص داشته باشد و از این رو چه بسا تعدادی از مجله‎ها در یك هفته یا مطلبی در زمینه كار او نداشته باشند و یا اگر هم داشته باشند برای او جالب و مفید نباشد عضو یك یا چند كتابخانه شدن هم البته به طور كلی ضروری و مفید است اما ورق زدن همه مجله‎ها و مقاله‎هایی كه تا به دقت مندرجات آنها دیده نشود معلوم نمی‎شود چه اندازه به كار او می‎خورند “كاری وقت‎گیر و گاهی بی‎حاصلست“ تازه اگر فیزیكدان ما, تنها زبان انگلیسی بداند چگونه از مقاله‎هایی كه به زبانهایی دیگر نوشته می‎شوند اطلاع پیدا كند؟ می‎بینید كه دشواریها كم نیست و نیاز محققان هم باید زود برآورده شود تا در كار تحققی آنان وقفه‎ای حاصل نگردد و مهمتر از همه كاری محققی در شوروی به پایان رسانیده است كسی دیگر در آمریكا از اول آن را شروع نكند.
در اینجاست كه اهمیت اطلاع‎رسانی (Information Sciences) در دنیای امروز معلوم می‎شود.یكی از مهمترین و شاید كاملترین روشهایی كه برای رساندن اطلاع به محققان وجود دارد نشریه‎های چكیده (Abstract Bulletins) است.
▪ روش تهیه این نشریه‎ها به طور خلاصه اینست:
۱) بیشتر مقاله‎های نشریه‎های علمی را كه به زبانهای مختلف (معمولاً انگلیسی, فرانسه, روسی, آلمانی) نوشته شده‎اند بر حسب موضوع طبقه‎بندی می‎كنند.
۲) از مقاله‎های باارزش خلاصه‎ای كه ما آن در این مقاله چكیده می‎نامیم تهیه می‎كنند. این چكیده‎ها به زبان واحدی نوشته می‎شوند.
۳) چكیده‎ها در نشریه‎های مختلف بر حسب موضوع در فاصله‎های معین مرتباً منتشر می‎شود.
بنابراین اگر فیزیكدان ما محقق فیزیك هسته‎ای باشد برای اطلاع یافتن از تمام مقاله‎هایی كه مربوط به كار او می‎شود كافی است هر هفته یا هر ماه تنها به یكی از این نشریه‎های چكیده مثلاً (Nuclear Science Abstract) كه ۱۵ روز یكبار منتشر می‎شود مراجعه كند و تمام اطلاعات لازم را از همین یك نشریه دست آورد و مهمتر از همه این كه فتوكپی اصل مقاله‎هایی هم كه مورد نیاز است از مؤسسه‎ای كه این نشریه را منتشر می‎كند تهیه كند.
قصد ما در این مقاله تعریف چكیده و شناساندن انواع آن و روش نوشتن آن است.تعریف چكیده:چكیدهٔ یك نوشته خلاصه‎ایست كه از آن نوشته تهیه می‎شود و شامل فشردهٔ تمام مطالب مهم آن یا فشرده قسمتهای ویژه‎ای از آن یا فهرستی از محتوای آن نوشته و گاهی شامل فهرست اصطلاحها و لغتهای كلید آن می‎باشد. بنابراین تعریف, چكیده انواع مختلفی دارد كه در اینجا به معرفی آنها می‎پردازیم.
۱) چكیده تمام نما Informative Abstract
این نوع چكیده شامل تمام مطالب مهم و اساسی یك نوشته و نتایج كیفی و كمی مندرج در آن است كه به منظور بی‎نیاز كردن خواننده از خواندن خود نوشته تهیه می‎شود و از این‎رو كاملترین نوع چكیده‎ها و از نظر تهیه مشكلترین نوشته نوع آنهاست. جمله‎های این نوع چكیده جمله‎های خبری هستند و شامل ۱۵۰ تا ۲۵۰ كلمه است. هزینه تهیه این نوع چكیده خیلی بیشتر از انواع دیگر است اما اگر به دقت تهیه شود ارزش آن برای محققان هم از نظر صرفه‎جویی در وقت و هم از نظر سرعت دست یافتن به اطلاعات كامل بسیار زیاد است.
۲) چكیده راهنما Indicative Abstract
چكیدهٔ راهنما به مطالب مهم نوشته اشاره می‎كند بدون آن كه معترض داده‎های كیفی و كمی آن شود و در واقع راهنمای محتوای یك نوشته است. جمله در این چكیده‎ها جمله‎های توصیفی هستند و به خواننده كمك می‎كنند تا ضرورت یا عدم مطالعهٔ تمام مقاله را دریابد. چكیده راهنما شامل ۷۵ تا ۱۵۰ كلمه است.
۳) چكیده ماشینی Auto-Abstract
این چكیده‎ها به كمك كامپیوتر و بر اساس روشهای آماری تهیه می‎شود. برای تهیهٔ چكیدهٔ ماشینی از یك نوشته, ابتدا كلمه‎هایی را كه در آن نوشته بیشتر از كلمه‎های دیگر به كار رفته‎اند و به اصطلاح بس آمد (Frequency) استعمال آنها زیادتر است انتخاب می‎كنند.
آنگاه جمله‎هایی را كه در آن نوشته شامل این كلمه‎ها هستند و محل استعمال این كلمه‎ها را در آن جمله پیدا می‎كنند و بهر جمله بر حسب تعداد مواردی كه این كلمه‎ها در آن به كار رفته و در محلی كه به كار رفته نمره‎ای می‎دهند و سرانجام از میان جمله‎ها آنهایی را كه امتیاز بیشتری آورده‎اند انتخاب می‎كنند و در نتیجه چكیدهٔ ماشینی مجموعه‎ای از جمله‎های ویژه‎ایست كه در یك نوشته عیناً وجود دارند. چكیده‎هایی كه چند كامپیوتر بر این اساس یعنی كلمه‎های با بس آمد زیاد (High Frequency-Words) از یك نوشته تهیه می‎كنند, تقریباً اختلافی با هم ندارند.
۴) چكیده تلگرافی Telegraphic-Style Abstract
در این نوع چكیده كلمه‎های دستوری مانند حروف اضافه, اسم‎های اشاره و... را حذف می‎كنند. گاهی حتی فعل‎ها را هم حذف می‎كنند.چكیده تلگرافی هم می‎تواند راهنما و كلی باشد و هم تمام نما و مفصل و از این رو كوتاهی و بلندی آن بستگی به نوع آن دارد. تعداد كلمه‎های این نوع چكیده بین ۷۵ تا ۱۲۵ كلمه است.
برای تهیه این نوع چكیده اول باید چكیده‎ای راهنما یا تمام نما نوشت و آنگاه كلمه‎های دستوری را در آن حذف كرد و بدین علت هزینهٔ تهیهٔ آن از چكیده‎های نوع دیگر بیشتر است. منظور اصلی از تهیهٔ چكیدهٔ تلگرافی مناسب بودن آن برای كاربرد در كامپیوتر و دادن و گرفتن اطلاعات از آنهاست.از این گذشته چكیده‎های تلگرافی برای تهیهٔ فهرست بسیار مناسبند زیرا كلمه‎های فهرست را براحتی می‎توان از آنها بیرون آورد.
۵) چكیده سو گرفته Slanting Abstract
اگر چكیده‎ای كه از نوشته‎ای تهیه می‎شود شامل قسمتی از مطالب آن كه در زمینه ویژه‎ای هستند, باشد چكیده سو گرفته نامیده می‎شود. و از این‎رو اگر این چكیده با فهرست جامعه همراه نباشد, خواننده از تمام مطالب نوشته آگاهی نمی‎یابد. اگرچه بسیاری از سازمانهای چكیده‎نویسی ادعا می‎كنند كه چكیده‎های آنها سو گرفته است اما معدودی از این سازمانها در این كار موفق هستند. البته در بعضی موارد نوشته چنان تخصصی است كه نیازی نیست كه چكیده سو گرفته باشد. چكیدهٔ سو گرفته ممكن است نما یا راهنما باشد.
۶) گفتهٔ راهنما Indicative Statement
این نوع چكیده در مجله‎های چكیدهٔ خیلی فنی كه شامل چكیده‎های تمام نمای مفصلی هستند, قبل از چكیده‎های تمام نما می‎آید و در چند كلمه خواننده را با محتوای چكیدهٔ تمام نما آشنا می‎كند. و خواننده می‎تواند دریابد كه نیازی به خواندن چكیدهٔ تمام نما و به دست آوردن اطلاعات بیشتر دارد یا ندارد. برای نوشتن چكیده احتیاجی به خواندن اصل نوشته نیست و از روی چكیدهٔ تمام نما تهیه می‎شود و بدین جهت هزینهٔ تهیهٔ آن را از چكیده‎های دیگر كمتر است.
۷) چكیده عنوانی Titular Abstract
این نوع چكیده همان عنوانی است كه نویسنده به نوشته خود می‎دهد. این عنوان بیشتر مبین موضوع نوشته است تا مطالب مندرج در آن و از این رو راهنمایی برای محتوای مقاله نیست. مثلاً عنوان “سنتزیك تركیب جدید“ اطلاع دقیقی به خواننده نمی‎دهد. در مواردی چكیده عنوانی سودمند است كه عنوان اصلی برای نشان دادن محتوای نوشته كافی باشد و نیز خود نوشته و نوع اطلاعی كه در آن آمده اقتضای چنین اجمالی را داشته باشد.
۸) عنوان محتوی نما Notation of Content Title
اگر عنوان نوشته به اندازه كافی نشان دهنده مطالب مندرج در نوشته نباشد, عنوان كاملتری برای آن می‎نویسد كه در ضمن شامل تمام یا اغلب لغتهای فهرست آن نوشته باشد و كار فهرست‎نویسان را هم آسان می‎كند. از عنوان محتوی نما هم به تنهایی و هم همراه با چكیده‎های كاملتری استفاده می‎شود.
۹) چكیده گزاره‎ایی
این نوع چكیده از چند كلمه یا یك جمله تشكیل می‎شود و در واقع كوتاهترین نوع چكیده است. و تفاوت چندانی با عنوان محتوی نما ندارد. بجز این كه نمی‎توان آن را به جای عنوان نوشته به كار برد. در واقع از نظر سبك نگارش شبیه به چكیده راهنما ولی خیلی كوتاهتر از آنست.در سالهای اخیر آماری از كاربرد انواع چكیده‎ها گرفته‎اند و درصد نسبی استفاده از آنها را معین كرده‎اند, نتیجه بدین شرح است.
چكیده تمام نما / ۲۰ درصد
چكیده راهنما / ۵۰ درصد
چكیده مركب از چكیده راهنما و تمام نما / ۲۵ درصد
انواع دیگر / ۵ درصد
مجموع / ۱۰۰ درصد

منابع مورد استفاده
۱. Charles L. Bernier, “Abstracts and Abstracting”, Encyclopedia of Library and Information Science. ۱۹۶۸, Vol, ۱۶-۳۸
۲. Gerald Brodsky, “Abstracting Control”, Technical
نوشته: ضیاء موحد

منبع : فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی