روش شناسی آینده نگری

انجام هر فعالیت علمی مانند بسیاری از دیگر فعالیت های هدفمند نیازمند روش و شیوه مناسبی است به گونه ای که دستیابی به هدف اصلی یعنی آگاهی از یک امر و ابعاد گوناگون آن میسر شود. بدیهی است آینده نگری نیز در مقام یک کوشش علمی و هدفمند که به منظور کسب آگاهی از آینده و رویدادهای آینده صورت می گیرد، به روش شناسی مناسب خویش نیاز دارد. آگاهی از روش ها و به بیان بهتر روش شناسی آینده می تواند دیدگاهی علمی را در اختیار علاقمندان به امور آینده قرار دهد و آنان را در کوشش های آینده گرای خود یاری نماید. این روش شناسی آینده نگری است که پژوهش های آینده محور و به طور کلی آینده پ‍‍ژوهی را از ارزش و جایگاه شایسته فعالیت های علمی برخوردار می سازد. از این رو آگاهی از شیوه های آینده نگری را می توان گام نخست در هر کوشش علمی که با هدف گذاشتن سنگ بنایی برای آینده به عمل می آید، به شمار آورد.
پیش از هر چیز باید بدانیم که تحول و تغییر، یک روند دایمی و طولی است که از گذشته تا حال و تا آینده امتداد داشته و خواهد داشت. آینده نگری علمی در حقیقت پاسخی حکیمانه به چالش های پیش روی ماست. چالش هایی که علایم ظهور آنها در زمان حال مشهود است، اما هنوز تحقق نیافته اند. این چالش ها را می توان به چند محور تقسیم نمود.
▪ ● چالش های اجتماعی
- گسترش نابهنجاری های اجتماعی مانند فقر، خشونت‌، ناامنی‌، بزهکاری‌، اعتیاد به موادمخدر.
ـ بی‌اعتبار شدن‌ ارزشهای‌ سنتی‌ و شکلهای‌ سنتیِ‌ روابط میان ‌مردمان‌، در بعضی‌ از کشورها از یک‌ سو و حرکت‌ در جهت‌ احیای‌ آن ‌ارزشها در تعداد دیگری‌ از کشورها از سوی‌ دیگر
ـ نزدیک‌ شدن‌ کشورها به‌ هم‌ از یک‌ سو و رشد تنوع‌ و بازیابی ‌هویت‌ تاریخی‌ ملی‌ از سوی‌ دیگر
- افزایش‌ بحران‌ در خانواده‌، بهداشت‌، مسایل‌ ارزشی‌ و نظامهای‌ شهری‌
ـ امکان‌ بروز تحولات‌ بزرگ‌ پیش‌بینی‌ نشده‌ (به ویژه‌ با توجه به روند سریع ‌کنونی رویدادهای جهانی)
▪ چالش های سیاسی
ـ گسترش‌ گرایش های‌ قومی‌، ملیتی‌ و دینی‌
ـ صف‌آرایی های‌ تازه‌ در میان‌ جبهه‌های‌ نبرد جهانی‌
- رشد مبارزه های ضد استثماری در جهان سوم
▪ چالش های اقتصادی
ـ بیش‌ از دو برابر شدن‌ تقاضای‌ انرژی‌ در آینده
ـ افزایش‌ تنوع‌ تولید و ارزانی محصولات
- پدید آمدن‌ نظریه‌های‌ نوین‌ مدیریتی‌ و فروپاشی نگرشهای‌ کهنه‌ و کلاسیک
- کاهش‌ نظام کنترل‌ بالا به‌ پایین‌ با دستیابی‌ بیشتر به‌اطلاعات‌ اقتصادی روز
ـ کاهش‌ هزینه‌ دستیابی‌ به‌ انرژی‌های‌ خاص
▪ چالش های علمی
ـ رشد صنایع‌ مبتنی‌ بر کار فکری‌ در برابر کار عضلانی
ـ کاهش‌ نیاز به‌ اطلاعات‌
ـ افزایش‌ اهمیت‌ انقلاب‌ های ژنتیک و نانو‌
ـ مسابقه‌ و رقابت‌ در نوآوری‌ و ابداع‌
ـ فزونی‌ یافتن‌ نقش‌ دانایی‌ در ارزش‌ افزوده‌، نسبت‌ به‌ عواملی‌چون‌ کار، مواد خام‌ و َسرمایه‌
ـ چیرگی‌ نرم‌افزار بر سخت‌افزار، و چیرگی‌ دانایی‌ بر اقتصاد
▪ چالش های نظامی
- گسترش تأسیسات نظامی و اختراعات نوین تسلیحات کشتار جمعی
- رسوخ انسانهای ناسالم و روانی در مَسندهای نظامی جهان مدرن
- پیچیده شدن شیوه های دفاعی در مقابل فناوری های نظامی پیچیده
روشهای‌ پیش‌بینی‌ آینده‌ متنوع هستند و به منظور‌ هدف های‌ متنوعی، شکل گرفته و می گیرند. توجه به روشهای آینده نگری پس از شناخت دیدگاه های متفاوت آینده نگری مهمترین عامل تعیین کننده، در درک و شناخت صحیح «داده های» آینده شناسانه می باشد. روشها و مِتُددهای نگرش به آینده، به نوعی برخواسته از دیدگاهها و پیش فرض های آینده نگرانه است.
به علت وجود افقهای متفاوت در اندیشه انسانی، سبکهای فکری متنوعی در تاریخ تفکر بشر پدید آمده است. در این راستا، آینده نگری نیز به عنوان یک رویکرد فکری، از تنوع دیدگاهی مختلفی برخوردار بوده و هست. در این مختصر برخی سه مورد از مهمترین عنوان های قابل طرح در سبکهای آینده نگری که در ادبیات آینده گرا معمولاً از آنها سخن به میان می آید، ارایه می شود و شایسته بررسی و توجه آینده اندیشان می باشد.
● آینده نگری فلسفی
از کهن ترین دیدگاههای آینده گرایانه، دیدگاه «فلسفی» است. فیلسوفان نخستین ‌الگوی‌ «جامعه‌ مطلوب‌ آینده»‌ را در آثار خود ‌ ترسیم نموده اند‌. برخی از فیلسوفان برجسته‌ درچارچوب‌ نگرش‌ فلسفی‌ خاص خویش‌ و متأثر از اوضاع‌ سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی‌ جاری‌ زمان خود، «آرمان شهر» خویش‌ را بر تار و پود تخیل ‌فلسفی‌، بیان‌ نموده و می نمایند.
● آینده نگری ملی
در این دیدگاه، پژوهشگران آینده نگر، با یک گرایش «ناسیونالیستی» و ملی گرایانه، سعی می نمایند تا با محور قرار دادن «منافع ملی» و اهمیت داشتن آن، به پیش بینی و تعیین عوامل مؤثر در ترسیم آینده سرزمین خاص خود دست یابند.
● آینده نگری علمی
در این نحوه نگرش به آینده که پس از «رُنسانس» و رشد علوم تجربی و نهضت «مُدِرنِیته» تجلی یافت، آینده‌ جهان‌ بر پایه‌ داده‌های‌ علوم تجربی، صنعت‌ و «فن‌شناختی»‌ و مسایل‌ مربوط به‌ رشد و توسعه‌ صنایع تحلیل می شود.‌
هر یک از این سه شیوه دارای ویژگی های خاص خود می باشند. ذکر این نکته لازم است که آینده نگری های فلسفی و ملی از استقلال چندانی برخوردار نیستند و معمولاً دیدگاه های آینده گرایی که در این دو روش مطرح می شود متاثر از منافع و ترجیحات آینده پژوهانی است که به یکی از این دو شیوه و یا هر دو روش به شناسایی روندهای حال و آینده می پردازند.
از این رو می توان آینده نگری علمی را در صورت پایبندی به عدم سوگیری یا جانبداری از تفکر یا فلسفه ای خاص توسط کارشناسانی که به این شیوه به کشف آینده اقدام می کنند، روشی مستقل دانست. آنچه که سبب استقلال آینده نگری علمی می شود، برتری اصول علمی بر شیوه های فردی فکری یا فلسفی است. به طور کلی علم به نفع یا بر ضد هیچ کس موضع گیری نمی کند بلکه تاریکی ها را با روشنایی خویش از میان بر می دارد.
کوشش آینده پژوهان همواره بر این است تا روشهای آینده پژوهی هر دیدگاه را از یک دیگر تفکیک نموده و به یک قانونمندی پیوسته و ثابت دست یابند. آنچه در اینجا ارایه شده است، تنها بیان وجوه تفکیکی در این زمینه است و نه محدوده آن، بلکه زمینه تحقیق و بررسی بیشتر، همچنان باز است.
۱) روشهای آینده نگری فلسفی
- تحلیل های کلی گویانه، همراه با تخیل فلسفی
- تحلیل هایی با سبک تفکر ارزشی
۲) روشهای آینده نگری ملی
- در آینده نگری ملی به تناسب می توان از هر یک از روشهای پژوهشی فلسفی، علمی- تجربی استفاده نمود. اما در آینده پژوهی ملی عمدتاً بررسی عوامل طبیعی و سیاسی– اجتماعی را نسبت به یک سرزمین خاص مورد توجه قرار می دهند.
۳) روشهای آینده نگری علمی
- بررسی های جزیی نگرانه و بر اساس داده های آماری
- متداول بودن روشهای مبتنی بر مشاهده و تجربه
- تحلیل عوامل مادی و فیزیکی، برای بدست آوردن قوانین پدید آورنده آینده
از آنجا که آینده نگری علمی مبنای کوشش های آینده پژوهی جهان معاصر می باشد، تمرکز آینده پژوهان بر شناسایی آینده به این شیوه و با استفاده از تکنیک های آن است. برای آن که بدانیم چه تکنیک هایی در این روش مورد استفاده قرار می گیرند، ابتدا باید چارچوب تکنیک های مربوطه را بشناسیم. مبنای ایجاد یک چارچوب تکنیکی در مطالعات آینده و به اصطلاح آینده پژوهی میزان و شکل اطلاعاتی است که بر اساس داده های موجود پیرامون آینده گردآوری می شوند. این چارچوب که در بررسی های آینده گرا (Informant) و گاهی هم (Informan) یعنی: «آگاهی رسان» نامیده می شود، دارای سه محور اصلی است که بر مبنای میزان دسترسی آینده پژوه به داده ها و اطلاعات طبقه بندی می شوند:
۱) متداولترین تکنیک های آگاهی رسان
ـ گروه کارشناسان
ـ تحلیل و طراحی الگو
ـ پیمایش های دلفی
۲) تکنیک های داخلی آگاهی رسانی
ـ مشاوره
ـ سناریو نویسی
ـ تحلیل اهداف
ـ تحلیل الگو
ـ گذشته نگری
۳) تکنیک های خارجی آگاهی رسان
ـ مدل سازی
ـ شبیه سازی و بازی ها
ـ طوفان فکری
ـ درخت همبستگی
ـ فناوری های حساس
ـ تحلیل تاثیر متقاطع
ـ تحلیل رفتاری
ـ تحلیل محتوا
ـ تحلیل ابداع یا اختراع
ـ تصور
ـ تخیل علمی
هر یک از این روش ها و تکنیک ها فرایندی را طراحی می کنند که با پیمودن آن می توان موفق به کشف آینده و شناسایی روندهای تاثیرگذار شد. آنچه که بیش از هر چیز باید بدان توجه کرد این است که برای شناسایی یک روند، رویداد یا پدیده که مربوط به اینده است باید از روش متناسب با آن بهره برد. ممکن است بسیاری از تکنیک هایی که گفته شد، کاربرد عام داشته باشند، اما به عنوان نمونه برای آینده نگاری های دقیق به ویژه در رابطه با اموری مانند انرژی، اقتصاد و محیط زیست و حتا برخی از امور پزشکی مانند آفرینش های ترکیبی یا به اصطلاح Hybrid Creations مجبور باشیم از روش هایی مانند تکنیک تحلیل تاثیر متقاطع استفاده کنیم که دقت بیشتری در برآورد روندهای آینده دارند و گامی فراتر از گمانه زنی های متعارف در آینده نگاری های عادی بر می دارند.
آنچه در این مختصر ارایه گردید تنها دورنما و چشم انداز کوچکی از روش شناسی آینده نگری بود و امید می رود آینده پژوهان گرامی به مدد همت و تلاش پیگیر خویش مطالب بیشتری را در خصوص روش شناسی های مرتبط با آینده نگری و آینده پژوهی به رشته تحریر درآورند و به تدریج این بخش از رشته آینده پژوهی را در حوزه ادبیات آینده نگر به زبان فارسی تکمیل نمایند.

http://ictarticle.blogfa.com/
نوشته: سید علیرضا حجازی
منابع:
۱. Helmer, O. (۱۹۸۳). Looking Forward: A Guide to Futures Research
۲. Makridakis, S. and Wheelwright, S. (۱۹۸۹). Forecasting Methods For Management, ۵th Ed, John Wiley & Sons, Inc.
۳. McHale, J. and McHale, M.C. (۱۹۷۵). Futures Studies: An International Survey, New York: United Nations Institute for Training and Research
۴. Nagel, R.N., and Wellington, J. (۲۰۰۰). Proceedings of the IMS Vision ۲۰۲۰ Forum, IMS International
۵. Slaughter, R.A. (۱۹۹۶). Knowledge Base Of Futures Studies, The Futures Study Centre, Australia.