پیشینه فرش

قالی ایران در گذر قرنها نه تنها جلوه‏ای بزرگ از هنر و صنعت این سرزمین بلكه جزیی از زندگی مردم نیز بوده است. درباره تاریخچه گستردنی در ایران، فردوسی در شاهنامه خود اشاره‏ای به تهمورث دیوبند، پسر هوشنگ (از سلسله پیشدادیان) دارد كه هنگامی كه به تخت نشست، گفت:
هر آن چیز كاندر جهان سودمند
كنم آشكارا، گشایم، ز بند
پس، از پشت میش و بره، پشم و موی
برید و به رشتن نهادند روی
به كوشش ازو كرد پوشش، به رای
به گستردنی بود هم او رهنمای
براساس نوشته رودنكو دانشمند شوروی و كاشف قالیهای پازیرك قرنها پیش از میلاد قالیهای زیبایی در بابل، آشور، پارس و ماد بافته می شد. كهن‏ترین نمونه نقش قالی را دانشمندان آشورشناس در نقشهای برجسته كاخ نینوا (پایتخت آشور، سرزمین قدیمی در بخش وسطای رود دجله) یافته‏اند كه گل و حاشیه آن تقلیدی از گلدوزی‏های بابل به نظر می‏رسد. تاریخ این نقشها را قرن هفتم پیش از میلاد می‏دانند بهترین نمونه این نقش متعلق به خورس‏آباد در موزه لوور نگهداری می شود. كهن‏ترین نمونه قالی، فرشهایی است كه در پازیریك (۱۹۴۹م) به دست آمده است. در پازیریك پنج مقبره بزرگ و نه مقبره كوچك كشف شد. در مقبره پنجم آثاری از صنعت بافندگی زمان هخامنشیان پیدا شد كه از جمله دو فرش از گونه قالیچه برای زین اسب (فرش غاشیه) است كه اندازه یكی از آنها ۸۳/۱×۲ متر و كلفتی ۲ میلیمتر است با رنگ قرمز سیر، آبی، سبز، زرد كمرنگ و نارنجی كه به جز بخش كوچكی از آن بقیه سالم مانده است.
فرش دوم نیز قالیچه‏ای است كه چند تكه شده است و نقش آن چهار گوشه‏هایی است به رنگ قهوه‏ای روشن یا آبی با نقش چند زن هخامنشی در برابر آتشدان كه نمونه آن در مهرهای عصر هخامنشی نیز دیده می‏شود.
فرش معروف دوره ساسانیان فرش بهارستان است كه گفته می‏شود برای خسرو انوشیروان بافته شد و تا زمان یزدگرد سوم در موارد خاصی در قصر مدائن از آن استفاده می‏شد. به كارگیری نخهای عالی و ابریشم و زر و سیم و به نخ كشیدن انواع جواهر رنگارنگ در آن از قابلیت بافت هنرمندان آن عصر نشان دارد. پس از آن زمان تا پیش از قرن نهم هجری نمونه‏ای از فرش بجا نمانده است. جز آنكه در كتاب جهانگردان و تاریخ‏نویسان اشاره‏هایی به شهرت قالی ایران آمده است. دوره شكفتگی صنعت فرش ایران (و گسترش بازرگانی آن) به قرنهای دهم و یازدهم هجری در زمان صفویه ( ۹۰۷-۱۱۳۵ه.ق) مربوط می شود. توجه هنرمندان و گسترش امكانات از یك سو و همكاری استادان تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد كه قالیبافی در این زمان مقامی ویژه در زمینه هنر و صنعت پیدا كند همچنان كه معماری و پارچه‏بافی. كارگاههای بزرگ برای بیشتر هنرها در اصفهان دایر شد و قالیهایی كه امروزه به نام فرشهای نفیس ایران در موزه‏های عمومی و خصوصی جهان نگهداری می‏شود و نشانی از استادی ایرانیان در نقش و بافت دارد، ثمره تلاش بافندگان، طراحان و زنگرزان این دوره است. در همین زمان است كه تبریز به مركز بزرگ هنر و صنعت ایران تبدیل می‏شود و فرش ایران به دوره طلایی خود می رسد. و از جمله، به عنوان هدیه به پادشاهان و امیران كشورهای دیگر داده می شود. موزه‏هایی كه برخی از نمونه های عالی فرش در آن نگهداری می شوند عبارتند از: موزه‏های برلن، پنسیلوانیا، پولدی پزولی در شهر میلان ایتالیا، چیپور در هندوستان، هنر و صنعت وین در اتریش، متروپولیتن در نیویورك، ویكتوریا و آلبرت در لندن، هنرهای تزیینی در پاریس، كلیسای كراكووی در لهستان، موزه فیلادلفیا، مجموعه‏های مك ایل هنی، و لام، موزه آستان قدس رضوی، موزه ملی ایران و موزه فرش ایران. دوره شكفتگی قالی كه در زمان صفویه پیدا شد كوتاه بود. شورش افغان و انقراض سلسله صفویه و هرج و مرجی كه به دنبال آن پیدا شد،‌اقتصاد ایران و در نتیجه صنعت قالیبافی آن از هم پاشید. سرمایه و امنیت برای كار و رفاه عمومی برای تشویق قالیبافان از میان رفت. در آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه تركیه بازاری برای فروش قالی ایران به بازرگانان خارجی شد. و چون قالیهای كهنه همه در این بازار به فروش رفت، بازرگانان تبریز برای تامین فرش این بازار، همتی كردند و در اراك، تبریز، كرمان و مشهد كارگاههای قالیبافی دایر كردند و تاریخ جدیدی در قالیبافی ایران آغاز شد. تجارت فرش مهم ترین فعالیتهای تجاری ایران شد و فرش كه تا چندی پیش از آن، تنها برای رفع نیاز بازارهای داخل بافته می شد به عنوان یك كالای صادراتی و در رابطه با تقاضای بازار جهانی در نظر گرفت.

منبع: فرشنامه ایران تالیف دكتر حسن آذرپاد وفضل الله حشمتی رضوی

منبع : ماهنامه بهارستان