کتابشناسی تحریرالوسیلهٔ

تحریرالوسیلهٔ، مهمترین و جامعترین رساله فتوایی امام خمینی و یكی از ماندگارترین آثار فقهی شیعه امامیه است، كه از ابتدای تألیف تاكنون، هماره مورد شرح و تعلیقه فقهای پس از مؤلف قرار گرفته است. این كتاب، تحریر و تكمیل كتاب گرانسنگ «وسیلهٔ‌النجاهٔ» می‌باشد.
وسیلهٔ‌النجاهٔ، نوشته مرحوم آیت‌الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی است. ایشان در آغاز حواشی خویش بر «ذخیرهٔ الصالحین» مرحوم آیت‌الله آقا سیّد محمّد كاظم یزدی را در متن آن گنجانید و سپس برای بار دوّم، مسائل بسیاری را بدان افزود ـ به گونه‌ای كه با صورت نخست آن تفاوت فراوان داشت. و آن را «وسیلهٔ‌النجاهٔ» نامید.[*]
این كتاب، در دو مجلّد است:
ج ۱: احكام تقلید، طهارت، صلاهٔ، صوم، زكات، خمس و مقدمات حج (۷ كتاب)
ج ۲: مباحث مكاسب، بیع و خیارات، شفعه، صلح، اجاره، جعاله، عاریه، ودیعه، مضاربه، شركت، مزارعه، مساقات، دین و قرض، رهن، حجر، ضمان، حواله، كفالت، وكالت، اقرار، هبه، وقف و صدقات مستحبی، وصیت، نذر و عهد و قسم، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصِت، احیاء موات، لقطه، نكاح، طلاق، خلع و مبارات، ظهار و لعان و ایلاء، مواریث (۳۴ كتاب)
این كتاب دارای نظمی دقیق و دربرگیرنده اكثر ابواب فقهی و مسائل مورد ابتلا و شامل فروعات بسیار بوده، و از فروعات و مسائل نادره ـ كه كمتر مورد ابتلا است ـ خالی است، و از این دو جهت بر عروهٔ‌الوثقی برتری دارد و لذا مورد حاشیه فراوان علما و مراجع پس از سید قرار گرفت، كه برخی از آنها عبارتند از:
۱ـ حاشیه آیت‌الله میرزا آقا اصطهباناتی (م ۱۳۷۸ ق)،
۲ـ حاشیه آیت‌الله سیدحسین حمامی (م ۱۳۷۹ ق)،
۳ـ حاشیه آیت‌الله سیدمحمود شاهرودی (م ۱۳۹۴ ق)،
۴ـ حاشیه آیت‌الله سید روح‌الله خمینی (م ۱۴۰۹ ق)،
۵ ـ حاشیه آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی (م ۱۴۱۳ ق)،
۶ـ حاشیه آیت‌الله سید علی علامه فانی (م ۱۴۰۹ ق)،
۷ـ حاشیه آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (م ۱۳۹۶ ق)،
۸ـ حاشیه آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی (م ۱۴۱۱ ق)،
۹ـ حاشیه آیت‌الله سید علی بهبهانی (م ۱۳۹۵ ق)،
۱۰ـ حاشیه آیت‌الله میرزا مهدی شیرازی (م ۱۳۸۰ ق)،
۱۱ـ حاشیه آیت‌الله سید جمال‌الدین گلپایگانی (م ۱۳۷۷ق)،
۱۲ـ حاشیه آیت‌الله سید محمد حجت كوهكمری (م ۱۳۷۱ق)،
۱۳ـ حاشیه آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری (م ۱۳۷۲ق)،
۱۴ـ حاشیه آیت‌الله سیدصدرالدین صدر (م ۱۳۷۳ق)،
۱۵ـ حاشیه آیت‌الله سید محمدهادی میلانی (م ۱۳۹۵ ق)،
۱۶ـ حاشیه آیت‌الله سید عبدالاعلی سبزواری (م ۱۴۱۲ ق)،
۱۷ـ حاشیه آیت‌الله میرزا محمد فیض قمی (م ۱۳۷۰ ق)،
۱۸ـ حاشیه آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (م ۱۴۱۱ ق)،
۱۹ـ حاشیه آیت‌الله شیخ عباسعلی شاهرودی (م ۱۳۸۳ ق)، ۲۰ـ حاشیه آیت‌الله سید محمدجواد تبریزی (م ۱۳۸۷ ق)
و از فقهای معاصر نیز:
۲۱ـ حاشیه آیت‌الله شیخ جواد تبریزی،
۲۲ـ حاشیه آیت‌الله شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی
(چاپ شده به نام «هدایهٔ العباد»)،
۲۳ـ حاشیه آیت‌الله سید محمدعلی علوی گرگانی (آماده چاپ)،
۲۴ـ حاشیه آیت‌الله سید صادق روحانی،
۲۵ـ حاشیه آیت‌الله شیخ محمدتقی بهجت (چاپ شده)
و از شروح آن:
بغیهٔ الهداهٔ (نوشته آیت‌الله سید محمدجواد طباطبایی تبریزی (۱۳۱۵ ـ ۱۳۸۷ ق)، ابتغاء الفضیلهٔ (نوشته آیت‌الله حاج آقا مرتضی حایری (۱۳۳۴ ـ ۱۴۰۶ ق)، سفینهٔ الهداهٔ (نوشته آیت‌الله شیخ محسن حرم پناهی قمی (۱۳۴۸ ـ ۱۴۲۳ ق) بوده است.
●تحریر الوسیلهٔ
حضرت امام خمینی ـ قدّس سره ـ ، كه از دیرباز بر «وسیلهٔ النجاهٔ» حاشیه نگاشته بود، در تبعیدگاه خویش در تركیه، حواشی خود را داخل متن نمود و بر آن ابواب و مسائل بسیار افزود و نام آن را «تحریرالوسیله» نهاد. معظم له در آغاز آن می‌نویسد: «در زمانهای گذشته، كتاب «وسیلهٔ النجاهٔ» نوشته السید الحجهٔ فقیه الاصفهانی ـ قدّس سرّه ـ را حاشیه نمودم و هنگامی كه در اواخر جمادی‌الثانی سال ۱۳۸۴ ق (۱۳ آبان ۱۳۴۳ ش) به دنبال وقایع تأسف‌انگیز و دردناكی كه بر اسلام و مسلمانان وارد آمد ـ و شاید تاریخ به ثبت آنها بپردازد ـ از قم به بندر بورساد یكی از شهرهای تركیه) تبعید شدم و در آنجا تحت نظر قرار گرفتم، با فراغت بال و آسودگی خیال در مقام آن برآمدم كه حواشی را به صورت متن مستقلی درآورم تا استفاده از آن آسان تر باشد و اگر خداوند توفیق دهد، مسائل مورد نیاز روز را نیز بر آن بیافزایم».
امام ـ رحمهٔ‌الله ـ در حالی كه به جز وسیله و عروهٔ‌الوثقی و وسائل، كتابی دیگر در اختیار نداشت و از ارتباط با جهان خارج هم ممنوع بود، مسائل امر به معروف و نهی از منكر، نماز جمعه، دفاع و جهاد، قضا، حدود، قصاص، دیات، مسائل مستحدثه و بسیاری از احكام حج را بر آن افزود و بدین‌گونه این كتاب، یك دوره كامل فقه فتوایی گردیده است.
این كتاب، در واقع حاصل رنج و كوشش سه تن از فقهای بزرگ شیعه، آیات عظام: سیدمحمدكاظم ایزدی، سید ابوالحسن اصفهانی و امام خمینی است، كه اینك در دسترس ما قرار دارد.
این كتاب، از بدو تألیف تاكنون بارها مورد شرح، ترجمه، حاشیه و تلخیص قرار گرفته است، كه به معرفی آنها می‌پردازیم:
الف ) ترجمه‌ها:
۱ـ ترجمه آقایان: علی اسلامی و قاضی‌زاده. زیر نظر آقایان: محمد مؤمن قمی و سید حسن طاهری خرم‌آبادی. ۴ جلد (همراه با متن). چاپ پانزدهم: قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم: ۱۳۷۷ ش / ۱۴۱۸ ق.
۲ـ ترجمه آقای حاج سید محمدباقر موسوی همدانی. ۴ جلد (همراه با متن)، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۳۷۵ ش.
۳ـ ترجمه آقای حاج شیخ احمد مطهری (ابواب: رهن، حجر، حواله، كفالت، وكالت، اقرار وهبه) این ترجمه، همراه با شرح آن در یك مجلد به چاپ رسیده است.
۴ـ رساله نوین (ترجمه بخشهایی از تحریرالوسیله)
ترجمه: عبدالكریم بی‌آزار شیرازی. ۴ جلد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷ ش (چاپ مكرّر)
ج ۱: احكام عبادات و خودسازی: طهارت، صلاهٔ، صوم، حج (همراه با اصول اعتقادی و تاریخچه فقه و اجتهاد)(وزیری، ۲۷۰ ص)
ج ۲: مسائل اقتصادی: احكام زكات، خمس، مكاسب، معاملات، مزارعه، مضاربه و مساقات (همراه با مقدمه‌ای در نظام و تاریخچه‌ اقتصاد اسلامی)
(وزیری، ۳۰۴ ص)
ج ۳: مسائل خانواده: احكام نكاح و طلاق (همراه با تاریخچه حقوق زن و نظام خانواده)(وزیری، ۲۸۰ ص)
ج ۴: مسائل سیاسی و حقوقی (با استفاده از تحریرالوسیله، توضیح‌المسائل، استفتائات، كشف اسرار، كتاب البیع)(وزیری، ۴۰۴ ص)
۵ ـ ترجمهٔ اردو: این ترجمه توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
▪تلخیص‌ها:
۱ـ زبدهٔ الاحكام
این كتاب، به عربی و اردو، مكرر به چاپ رسیده است.
تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۴ ق. رقعی، ۲۷۳ ص.
۲ـ معرفهٔ ابواب الفقه
محسن فقیهی
قم، مركز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۷۷ ش. وزیری، ۲۲۳ ص.
▪حاشیه‌ها:
بر این كتاب، حواشی متعدد از سوی فقیهان معاصر نگاشته شده، كه برخی از آنها عبارتند از:
۱ـ حاشیه آیت‌الله فاضل لنكرانی
۲ـ حاشیه آیت‌الله مكارم شیرازی
۳ـ حاشیه آیت‌الله علوی گرگانی (چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۳ ش) ـ همراه با متن تحریر در ۲ جلد
۴ـ حاشیه آیت‌الله یوسف صانعی (چاپ ۱۴۲۰ ق)
۵ـ حاشیه آیت‌الله ابوطالب تجلیل تبریزی (چاپ ۱۳۷۸ ش)
۶ـ حاشیه آیت‌الله علی مشكینی اردبیلی (آماده چاپ)
▪شرح‌ها:
۱ـ تفصیل‌الشریعهٔ
از: آیت‌الله محمد فاضل لنكرانی
این شرح، گسترده‌ترین شرح تحریرالوسیله بوده، كه ۲۰ جلد آن به چاپ رسیده و بقیه آن هم به چاپ خواهد رسید.
ج ۱. الاجتهاد والتقلید: ۳۰۳ ص، ج ۲. احكام الوضوء والتخلی: ۴۳۲ ص، ج ۳. المیاه: ۲۷۶ ص، ج ۴. النجاسات و احكامها: ۴۹۲ ص، ج ۵. غسل الجنابهٔ و التیمم: ۷۲۳ ص، ج ۶. الصلاهٔ (ج ۱): ۶۸۷ ص، ج ۷. الحج (۵ ج): ۵۲۳+ ۴۴۸+ ۴۷۲+ ۴۴۸+ ۴۸۰ ص، ج ۸. الخمس والانفال: ۳۲۵ ص (همراه با تقریرات بحث خمس آیت‌الله العظمی بروجردی)، ج ۹. القضاء والشهادات: ۵۶۰ ص، ج ۱۰. النكاح: ۶۵۶ ص، ج ۱۱. الطلاق والمواریث: ۵۳۵ ص، ج ۱۲. الحدود: ۵۸۵ ص، ج ۱۳. القصاص: ۳۵۵ ص، ج ۱۴. الدیات: ۳۴۵ ص، ج ۱۵. الاجارهٔ: ۴۴۱ ص
۲ـ مدارك تحریرالوسیلهٔ (چاپ ۱۳۸۰ ـ ۱۳۸۱ ش)
از آیت‌الله مرتضی بنی فضل تبریزی
* الصلاهٔ (۳ ج)
ج ۱: مقدمات تا تعقیبات الصلاهٔ
ج ۲: در حال چاپ
ج ۳: صلاهٔ القضاء تا صلاهٔ الجماعهٔ
* الصوم: ۴۶۸ ص
* الزكاهٔ والخمس: ۷۱۰ ص
۳ـ مبانی تحریرالوسیلهٔ (چاپ ۱۳۸۰ ش)
از آیت‌الله: محمد مؤمن قمی
* القضاء والشهادات: ۷۵۰ ص
* الحدود: ۵۳۶ ص
۴ـ مستند تحریرالوسیلهٔ
از: آیت‌الله سیدمصطفی خمینی (۱۳۴۶ ـ ۱۳۹۶ ق)
ج ۱: طهارت، خلل صلاهٔ، صوم و مكاسب (۵۲۶ ص)
ج ۲: بیع، خیارات و نكاح (۴۳۳ ص)
۵ ـ مستند تحریرالوسیلهٔ
از: آیت‌الله حاج شیخ احمد مطهری ساوجی (۱۳۵۷ ـ ۱۴۱۱ ق)
الطهارهٔ (ج ۳): ۴۹۰ ص
رهن و حجر و حواله، كفالت و وكالت،
المواریث والقضا: ۶۵۸ ص (این كتاب توسط آقای هاشم نوری به فارسی ترجمه شده است).
اقرار وهبه (به فارسی): ۵۲۶ ص، الغصب: ۴۳۰ ص، الحدود والقصاص: ۶۷۵ ص، صید و ذباحه: ۲۱۰ ص، الدیات: ۳۴۴ ص، اطعمه و اشربه: ۱۵۰ ص، نكاح و طلاق: به چاپ رسیده است.
۶ـ فقه الثقلین
از: آیت‌الله شیخ یوسف صانعی اصفهانی
القصاص: ۶۶۶ ص
الطلاق: ۵۹۶ ص (به قلم: سیدضیاء مرتضوی)
بقیه شرح (مباحث: حج، نكاح، اطعمه و اشربه، ارث، حدود و دیات) هنوز به چاپ نرسیده است.
۷ـ انوار الفقاههٔ
از: آیت‌الله ناصر مكارم شیرازی
الحدود و التعزیرات: ۵۰۰ ص
۸ـ معتمد تحریرالوسیلهٔ
از: شیخ عباس ظهیری اصفهانی
مسائل مستحدثه (بیمه و سرقفلی): ۴۲۶ ص (چاپ ۱۳۸۲ ش)
۹ـ مصباح الشریعهٔ
از: حاج شیخ عبدالنبی نمازی بوشهری
كتاب الخمس: ۳۲۰ ص
صلاهٔ المسافر: ۲۶۵ ص
الاجتهاد والتقلید: ۲۵۰ ص
كتاب الصوم (در حال چاپ)
۱۰ـ دلیل تحریرالوسیلهٔ
از: حاج شیخ علی‌اكبر سیفی مازندرانی
الخمس: ۴۳۸ ص
احكام الستر والنظر: ۲۳۴ ص
الامر بالمعروف و النهی عن المنكر: ۲۱۵ ص
الصید والذباحهٔ: ۲۷۰ ص
ولایهٔ الفقیه: ۳۰۰ ص
احكام الاسرهٔ: در حال چاپ
نیر ابواب وصیت، غنا و موسیقی، ربا، ثبوت هلال، منصب قضا و حكومت برای زن، غش در معاملات و آدم‌ربائی هم نوشته شده است.
۱۱ـ شرح تحریرالوسیلهٔ
از: آیت‌الله حاج شیخ احمد مسبط الشیخ (۱۳۴۹ ـ ۱۴۱۶ق)
اجتهاد و تقلید (و بخشی از طهارت): ۳۱۰ ص (قم، فیروز‌آبادی، ۱۴۱۲ق)
۱۲ـ نورالدین المنیر
از: حاج سیدنورالدین شریعتمدار جزایری
اجتهاد و تقلید: ۴۵۰ ص (همراه با شرح مسائل اجتهاد و تقلید منهاج الصالحین آیت‌الله خویی)
از این شرح، ابواب حج، قضا و شهادات، حدود و قصاص، دیات، مسائل دفاع و مستحدثه برآمده است.
۱۳ـ ابتغا‍ء الوسیلهٔ الی ابواب الشریعهٔ
از: حاج شیخ محمدحسن احمدی یزدی
از آن، مباحث اجتهاد و تقلید، صلاهٔ جمعه، حج، قضا، مضاربه و بخشی از حدود و قصاص نگاشته شده است.
۱۴ـ الحج فی الشریعهٔ الاسلامیه الغراء: از آیت‌الله حاج شیخ جعفر سبحانی، جلد اوّل این كتاب شرح مسایل عروه و بقیه مجلدات آن شرح كتاب حج تحریر الوسیله است.
از آنچه نگاشته شد، روشن می‌شود كه این ابواب دارای چند شرح هستند:
۱ـ اجتهاد و تقلید: تفصیل‌الشریعهٔ، مصباح‌الشریعهٔ، شرح تحریر الوسیلهٔ، نورالدین المنیر (۴ شرح)
۲ـ طهارت: تفصیل‌الشریعهٔ و مستند تحریرالوسیلهٔ (امام خمینی) و مستند تحریرالوسیلهٔ (مطهری). (۳ شرح)
۳ـ صلاهٔ: تفصیل‌الشریعهٔ، مدارك تحریرالوسیلهٔ، مستند تحریرالوسیلهٔ و مصباح الشریعهٔ (۴ شرح)
۴ـ زكات: مدارك تحریرالوسیلهٔ (۱ شرح)
۵ـ خمس: تفصیل‌الشریعهٔ مدارك تحریرالوسیلهٔ، مصباح‌‌الشریعهٔ، دلیل تحریرالوسیلهٔ (۴ شرح)
۶ـ صوم: مدراك تحریرالوسیلهٔ، مصباح الشریعهٔ، مستند تحریرالوسیلهٔ (امام خمینی) (۳ شرح)
۷ـ حج: تفصیل‌الشریعهٔ، نورالدین (خطّی)، ابتغاءالوسیلهٔ (۳ شرح)
۸ـ امر به معروف و نهی از منكر: دلیل تحریرالوسیلهٔ (۱ شرح)
۹ـ مكاسب: مستند تحریرالوسیلهٔ (امام خمینی) (۱ شرح)
۱۰ـ بیع و خیارات: مستند تحریرالوسیلهٔ (امام خمینی) (۱ شرح)
۱۱ـ اجاره: تفصیل‌الشریعهٔ (۱ شرح)
۱۲ـ مضاربه: ابتغاءالوسیلهٔ ـ خطی ـ (۱ شرح)
۱۳ـ رهن تا حجرـ مستند تحریرالوسیلهٔ ـ به زبان فارسی ـ (۱ شرح)
۱۴ـ وصیت: دلیل تحریرالوسیلهٔ (۱ شرح)
۱۵ـ صید و ذباحه: مستند تحریرالوسیلهٔ، دلیل تحریرالوسیلهٔ (۲ شرح)
۱۶ـ اطعمه و اشربه: مستند تحریرالوسیلهٔ، فقه الثقلین ـ خطی ـ (۲ شرح)
۱۷ـ غصب: مستند تحریرالوسیلهٔ (۱ شرح)
۱۸ـ نكاح: تفصیل‌الشریعهٔ، مستند تحریر (امام خمینی)، مستند تحریر (مطهری)، فقه‌الثقلین (۴ شرح)
۱۹ـ طلاق: تفصیل‌الشریعهٔ، فقه‌الثقلین، مستند تحریر (مطهری) (۳ شرح)
۲۰ـ ارث: تفصیل‌الشریعهٔ، مستند تحریر (مطهری)، فقه الثقلین ـ خطی ـ (۳ شرح)
۲۱ـ قضاء: تفصیل‌الشریعهٔ، مبانی تحریرالوسیلهٔ، مستند تحریرالوسیلهٔ، نورالدین ((۴ شرح)
۲۲ـ شهادات: تفصیل‌الشریعهٔ مبانی تحریرالوسیلهٔ، نورالدین ـ خطی ـ (۳ شرح)
۲۳ـ حدود: تفصیل‌الشریعهٔ، مبانی تحریر، مستند تحریر، انوار الفقاههٔ، نورالدین (۵ شرح)
۲۴ـ قصاص: تفصیل‌الشریعهٔ، مستند تحریر (مطهری)، فقه‌الثقلین، نورالدین، ابتغاءالوسیلهٔ (۵ شرح)
۲۵ـ دیات: تفصیل‌الشریعهٔ، مستند تحریر (مطهری)، نورالدین، ابتغاءالوسیلهٔ و فقه‌الثقلین (۵ شرح)
۲۶ـ مسائل مستحدثه: معتمد تحریرالوسیلهٔ، نورالدین (۲ شرح)
نیتجه‌ آنكه: مباحث قضاء، حدود، قصاص و دیات ـ به خاطر پیروزی انقلاب اسلامی و اقتضای نظام جمهوری اسلامی ـ بیشترین شروح را داشته و برخی از ابواب ـ همانند: مزارعه، مساقات و دین و شركت ـ بدون شرح مانده است. به امید آنكه ابوابی هم كه دارای شرح ناقص و یا شرح اندك بوده، مورد شرح فقهای بزرگوار قرار گیرد و در ظلّ تحریرالوسیله، دوره‌های فقهی متعدد پدید آید.

ناصرالدین انصاری قمی
[*] . شیخ آغابزرگ طهرانی، الزریعه، ج ۲۵، ص ۸۵.

منبع : مجله حضور