فرصتی برای اندیشیدن

اوقات فراغت و موضوعات در ارتباط آن یكی از مهم‌ترین مباحث روز دنیاست و در بسیاری از جوامع،‌ از نحوه صحیح پركردن اوقات فراغت مردم در جهت فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی بهره‌برداری می‌شود.پركردن این اوقات با برنامه‌های مناسب حائز اهمیت فراوانی در زمینه‌های فردی و اجتماعی است و درخصوص ساختن هویت و شخصیت انسانی و اجتماعی افراد در دنیای امروز از این مقوله استفاده می‌شود. در كشور ما تا دهه ۱۳۶۰ به ندرت برنامه‌های مشخص و مدونی در زمینه پژوهش‌ها با موضوع اوقات فراغت انجام می‌شد اما از آن زمان تاكنون تا حدی این برنامه‌ها به طور مدون‌تری پیگیری می‌شود و حتی در برخی نهادها مدیریت مشخصی برای مقوله اوقات فراغت ایجاد شده است. هرچند كه هنوز هم به نظر برخی پژوهشگران و صاحبنظران برنامه‌ها در این زمینه پراكنده است اما گام‌هایی درخصوص مدون شدن این برنامه‌ها برداشته شده است. مردم جامعه ما از حدود ده سال پیش به موضوع اوقات فراغت فرزندان خویش توجه بیشتری نشان داده و این امر مسئولین را نیز به سوی درك هر چه بیشتر و بهتر چگونگی گذران اوقات فراغت هدایت كرده است. در همین زمینه نهادها و ارگان‌هایی چون "وزارت آموزش و پرورش"، "سازمان ملی جوانان"، "سازمان تبلیغات اسلامی"، "سازمان صداو سیما" و ... به پژوهش پرداخته و در جهت تدوین برنامه‌های علمی تلاش كرده‌اند. نباید از یاد برد كه برنامه‌های اوقات فراغت، در حقیقت در یك زمان خاص و در ارتباط با یك قشر خاص نیست اما در حال حاضر شاید به گفته برخی پژوهشگران این برنامه‌ها تنها به فصل تابستان و قشر دانش‌آموز و دانشجو اختصاص یافته است كه از این موضوع می‌توان به عنوان یكی از نقطه‌ضعف‌های این برنامه‌ها در كشور یاد كرد.یكی دیگر از نكاتی كه شاید گاهی فراموش شود همانا ارتباط تمامی دستگاه‌ها، نهادها و ارگان‌ها با موضوع اوقات فراغت است كه گاه به شكل مستقیم و گاه به شكل غیرمستقیم اتفاق می‌افتد. در زمینه اوقات فراغت نیز همانند بسیاری از موضوعات دیگر توجه به پژوهش‌ها و انتقادات و پیشنهادات صاحبنظران بسیار حائز اهمیت است. توجه به نظرات این پژوهشگران در خصوص مسائلی چون "وضعیت پژوهش‌های اوقات فراغت در كشور"، "مبناهای علمی این پژوهش‌ها"،‌ "تأثیر نتایج این پژوهش‌ها بر جامعه" و ... می‌تواند در استفاده هرچه بهتر از این اوقات تأثیر بسزایی داشته باشد. نظرات تنی چند از صاحبنظران و پژوهشگران اوقات فراغت را در این زمینه‌ها جویا شده‌ایم كه در زیر می‌آید:
●ارزیابی پژوهش‌ها
سازمان‌های گوناگونی از جمله "سازمان تبلیغات اسلامی"، "سازمان ملی جوانان" و ... به فراخور حوزه فعالیت خود اقدام به انجام پژوهش‌هایی درخصوص اوقات فراغت نموده‌اند. "مهندس محمدرضا رستمی" - مدیركل فرهنگی اجتماعی و اوقات فراغت سازمان ملی جوانان - در این زمینه یكی از نقاط ضعف جدی برنامه‌های فراغتی در كل كشور را نبود سه حوزه پژوهشی می‌داند و اضافه می‌كند: نخستین حوزه اطلاعاتی درباره امكانات سخت‌افزاری و فیزیكی اوقات فراغت در كل كشور است كه به صورت بانك اطلاعاتی جامع در اختیار بخش‌های دولتی و غیردولتی جامعه نیست. دومین ضعف در این زمینه اطلاعاتی درخصوص منابع انسانی و منابع مالی در حوزه اوقات فراغت است كه هنوز ناشناخته مانده و هیچ پژوهشی نشانگر كمیت و كیفیت منابع انسانی و منابع مالی اوقات فراغت نیست. به همین دلیل در برنامه‌ریزی‌ها براساس پیش‌فرض‌های ذهنی و اطلاعات زمینه‌ای پیش می‌رویم. نكته سوم موجود نبودن شناخت كامل و دقیق از نیازهای فراغتی جامعه و بویژه جوانان است. به عبارت دیگر سنجش نگرش جامعی در كشور در این‌باره انجام نشده و تحلیل گفتمان صحیحی كه بیانگر وضعیت موجود از نظر ذهنی، رفتاری و گفتاری در حوزه اوقات فراغت باشد، در دست نیست. وی در ادامه تهیه بانك اطلاعاتی جامع در این زمینه را ضروری می‌داند.
"دكتر محمد احسانی" - عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و دارای مدرك PHD تربیت بدنی، مدیریت ورزش و اوقات فراغت - در زمینه پژوهش‌های انجام شده در كشور به پراكنده بودن پژوهش‌ها در زمینه اوقات فراغت اشاره كرده و تأكید می‌كند: در ابتدا به تعریف برنامه‌های استراتژیك برای اوقات فراغت و با توجه به فرهنگ و مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و... جامعه نیازمندیم. در حال حاضر و در نبود این برنامه استراتژیك می‌توانم پایان‌نامه‌هایی را به شما معرفی كنم كه در آنها یك موضوع خاص تكرار شده و هیچكدام به طور كامل به موضوع مورد بحث نپرداخته است.
"دكتر عباس رحیمی‌نژاد" - عضو هیأت علمی دانشكده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران - فصلی شدن موضوع اوقات فراغت را عاملی برای انجام نشدن پژوهش‌های صحیح در این زمینه می‌داند و می‌افزاید: تنها اندكی مانده به پایان سال تحصیلی موضوع اوقات فراغت مطرح می‌شود و آن هم درباره قشر دانش‌آموز.
اما وی معتقد است كه پژوهش‌ها در این زمینه نمایانگر تنوع شكل گذران اوقات فراغت در جامعه است.
"دكتر محسن ایمانی" - عضو هیأت علمی و مدیر گروه علوم تربیتی دانشگاه تربیت مدرس- با اشاره به آن كه بیشتر درباره پایان‌نامه‌های دانشجویان اظهار نظر می‌كند، می‌گوید: با توجه به این كه این پایان‌نامه‌ها را استادان مشاور و راهنما هدایت می‌كنند از اعتبار خوبی برخوردارند ولی درباره هر پژوهشی جای نقد و بررسی وجود دارد.
از سوی دیگر "شهاب‌الدین بنائیان" - دبیر شورای هماهنگی سازمان‌های غیر دولتی استان سمنان - پژوهش و دریافت و برداشت از پژوهش را در كشور دچار به نوعی بیماری می‌خواند و می‌افزاید: برای پژوهش در كشور ما فرهنگ سازی نشده و مبنای علمی را برای انجام طرح‌های پژوهشی كنار گذاشته‌ایم و با توجه به وجود مشكل در یافته‌های پژوهش‌ها، اهداف و راهبرد‌هایی كه براساس این یافته‌ها برنامه‌ریزی می‌شود نیز عاری از مشكل نخواهد بود.
"مهندس رستمی" در خصوص تأثیر اوقات فراغت بر فرهنگ، به برنامه‌های تدارك دیده شده از سوی سازمان ملی جوانان برای سال ۱۳۸۳ اشاره كرده و می‌گوید: براساس پژوهش‌ها، ده اولویت نخست فراغتی از سوی جوانان اعلام شده و با توجه به امكانات مالی سازمان ملی جوانان سه مورد از آن میان انتخاب شده است. این سه مورد عبارتند از "گردشگری"، "بحث فرهنگی" و "بحث آموزش". در هر سه مورد موضوع فرهنگ‌سازی و بسترسازی لازم برای مهارت‌های زندگی و مهارت‌های اجتماعی و ارتباطات فرهنگی و امكان بروز خلاقیت‌ها و توانمندی‌های جوانان در این برنامه‌ها ملاحظه شده است.
"دكتر ایمانی" درباره تأثیر این پژوهش‌ها بر جامعه مدیران و مدیریت را حائز اهمیت می‌داند و تصریح می‌كند: اگر مدیران اطلاعات مناسب در زمینه پژوهش داشته باشند، تأثیر پژوهش‌ها در جامعه نمایان می‌شود. ولی جامعه ما در حال حاضر در این زمینه وضعیت مطلوبی ندارد.
وی پاسخ مناسب به نیازهای جامعه را در گرو عمل به یافته‌های پژوهش‌ها می‌داند و معتقد است: این یافته‌ها در كنار تجارب مدیران بسیار مؤثر خواهد بود و در حال حاضر یكی از نیازها‌ی جامعه، گذران اوقات فراغت است.
"دكتر رحیمی‌نژاد" با اشاره به دشواری سخن گفتن درباره تمامی پژوهش‌ها ادامه می‌دهد: به نظر می‌رسد كه در این زمینه باید ارتباطی میان برنامه‌ریزان فرهنگی و اجتماعی با پژوهش‌ها و یافته‌های موجود وجود داشته باشد و به ویژه این امر در آموزش و پرورش به دلیل حجم بسیار زیاد مخاطب بدیهی است.
"حجه‌الاسلام و المسلمین موسوی" در زمینه تأثیر پژوهش‌ها برجامعه جهت‌دهی صحیح پژوهش‌ها را یادآور شده و می‌گوید: جهت‌دهی صحیح جامعه وظیفه‌ای عمومی و برگردن همه است و رسانه‌ها و ارگان‌هایی كه با بدنه مردم، جوانان و نوجوانان در ارتباط هستند در این جهت‌دهی سهم بیشتری دارند.
وی در ادامه به پژوهش‌هایی كه به وسیله سازمان ملی جوانان و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این زمینه انجام داده‌‌اند اشاره كرده و می‌افزاید: سازمان تبلیغات اسلامی نتایج این پژوهش‌ها را در برنامه‌ریزی‌های خود منظور كرده و در حال حاضر علاوه بر برنامه‌های سنتی مانند كلاس‌های گوناگون آموزشی و مسابقات، آموزش‌های غیرمستقیم و مبتنی برایهام را در دستور كار خود قرار داده است و در این زمینه با توجه به محدود بودن امكانات این سازمان در جهت نمونه‌سازی اینگونه فعالیت‌ها برای سایر ارگان‌ها و نهادها گام بر‌می‌دارد.
"شهاب‌الدین بنائیان" در زمینه تأثیر پژوهش‌های اوقات فراغت برجامعه گله‌مند است و می‌گوید: اگر نتایج پژوهش‌هایی كه بر اساس مبناهای علمی در زمینه اوقات فراغت انجام شده دستمایه برنامه‌ریزان قرار می‌گرفت اكنون از بستر اوقات فراغت، زمینه‌های رشد و توسعه كشور فراهم آمده بود و به اوقات فراغت نه به عنوان دغدغه، بلكه به عنوان فرصت می‌اندیشیدیم.
●نهادها و سازمان‌ها
"مهندس رستمی" در زمینه نهادها و سازمان‌هایی كه می‌توانند از نتایج پژوهش‌های اوقات فراغت بهره‌ ببرند به ارتباط موضوع اوقات فراغت با تمامی دستگاه‌های دولتی اشاره می‌كند و می‌گوید: ۱۷ دستگاه دولتی عضو شورای عالی جوانان بوده و به صورت ویژه با اوقات فراغت جوانان در ارتباط هستند. تمامی اعضای شورای عالی جوانان می‌توانند از این پژوهش‌ها بهره ببرند.
"دكتر احسانی" در این زمینه رسانه‌های گروهی را مهمتر از همه می‌داند و معتقد است: نیروهای متخصص دارای مسئولیت كه باید در برنامه‌ریزی‌ها به شكل مستقیم دخالت كنند می‌توانند از این یافته‌ها استفاده كنند. همچنین اگر در مجلس متخصصینی در زمینه اوقات فراغت وجود داشته باشند می‌توانند قوانین و برنامه‌های لازم را با استفاده از شناخت و آگاهی خود به تصویب برسانند.
"حجه‌الاسلام و المسلمین موسوی" نیز این رسانه‌های گروهی را مهم می‌داند و به عنوان مثال از پژوهشگاه صدا و سیما یاد كرده و اضافه می‌كند: این پژوهشكده علاوه بر پژوهش‌های میدانی كه برای یافت واقعیت به انجام رسانیده است، برای اتصال حقایق معنوی به این واقعیت‌ها نیز تلاش می‌كند. همچنین در صدا و سیما درباره برنامه‌های آن سازمان و تولید و تصحیح آن، طرح‌هایی به انجام رسیده است.
●طرح‌های در دست اقدام‌
"مهندس رستمی" درباره طرح‌های در دست اقدام سازمان ملی جوانان در سال جاری به چند پژوهش میدانی اشاره كرد و می‌گوید: این پژوهش‌ها در راستای دسترسی به نیاز‌ها و اولویت‌های جوانان در حوزه اوقات فراغت است. همچنین ترجمه منابع پژوهشی خارجی در خصوص اوقات فراغت جوانان در اولویت كارسازمان ملی جوانان در سال ۸۳ قرار گرفته است. و نیز تا دو ماه آینده طرح جامع ساماندهی اوقات فراغت جوانان را به هیأت دولت ارائه خواهیم كرد كه در آن برای نخستین بار تعریف "اوقات فراغت" از لحاظ وضعیت ایران ارائه خواهد شد و براساس این طرح، اولویت‌ها و نیازهای فراغتی جوانان بر حسب مناطق بومی و منطقه‌ای ایران معرفی خواهند شد. منابع انسانی و مالی و همچنین امكانات سخت‌افزاری و فیزیكی جامعه در زمینه اوقات فراغت از دیگر موضوعاتی هستند كه در این طرح بررسی خواهند شد. به عبارت دیگر آنچه را كه به عنوان نقطه ضعف در حوزه پژوهشی و عملكردی در این زمینه می‌شناختیم، در این طرح جمع‌آوری كرده‌ایم.
"حجه‌السلام‌والمسلمین موسوی" نیز در خصوص طرح‌های در دست اقدام سازمان تبلیغات اسلامی به تهیه دو كتاب "ره توشه" اشاره كرده و می‌گوید: یكی از این كتاب‌ها برای نوجوانان و دیگری برای جوانان تألیف شده است و در آن نكاتی چند در باب امید، تحصیل، تحقیق و ... به شكل ایهامی و با ابزارهای گوناگون و استفاده از پتانسیل‌ها و توانایی‌های سازمان تبلیغات اسلامی و مجامع وابسته همچون حوزه هنری مطرح شده تا جوانان را بیشتر در مسائل روز شریك كند و اطلاعات لازم را به آنان آموزش دهد.●پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی‌
درخصوص اوقات فراغت طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌هایی چند نیز در كشور ما موجود است. برای بررسی این طرح‌ها و پایان‌نامه‌ها به سراغ "مركز اسناد و مدارك علمی كشور" و همچنین "پژوهشكده تعلیم و تربیت" رفتیم. خلاصه‌ای از چند پایان‌نامه و طرح پژوهشی از میان تعداد ۵۹ پایان‌نامه و ۲۶۶ طرح پژوهشی موجود در مركز اسناد و مدارك علمی كشور و ۶ پایان‌نامه و ۲۴ طرح پژوهشی موجود در پژوهشكده تعلیم و تربیت، در زیر می‌آید:
الف: نمونه پایان‌نامه‌های موجود در مركز اسناد و مدارك علمی كشور
۱. نحوه گذران اوقات فراغت دانشجویان دانشگاه‌های كشور با تأكید بر فعالیت‌های ورزشی ‌/‌ مؤلف: فریدون تندنویس‌/‌ استاد راهنما: امیر احمد مظفری ‌/‌ پایان‌نامه دكترا
هدف از این پژوهش تعیین میزان اوقات فراغت دانشجویان دختر و پسر دانشگاه‌های ایران در طول ترم تحصیلی و تعطیلات تابستانی و نوع فعالیت‌های فراغتی جاری و مورد علاقه آنان و همچنین موقع و محل گذراندن اوقات فراغت و نقش فعالیت‌های ورزشی در این اوقات است. در آغاز این پژوهش ۶ درصد از دانشجویان دختر و پسر دوره كارشناسی ۳۸ دانشگاه تحت پوشش وزارت فرهنگ و آموزش عالی (به تعداد ۱۰۴۸۵ نفر) از ۲۵ استان كشور كه در حال گذراندن واحدهای تربیت بدنی عمومی (۱) و (۲) بودند به طور تصادفی انتخاب و پرسشنامه میان آنان توزیع گشت. سپس ۶‌/‌‌۹۹ درصد پرسشنامه‌ها جمع‌آوری و مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشانگر آن است كه میزان اوقات فراغت دانشجویان در طول نیمسال تحصیلی تا ۴ ساعت و در تابستان‌ها ۳ تا ۸ ساعت است. زمان فراغت بعدازظهرها و شبها و محل گذراندن آن،‌خوابگاه، منزل و دانشگاه ذكر شده است. تلویزیون، مطالعه، همصحبتی و ورزش چهار فعالیت جاری و ورزش، مطالعه و كامپیوتر از فعالیت‌های فراغتی مورد علاقه و جایگاه ورزش در فعالیت‌های فراغتی پسران در مرتبه سوم و برای دختران در مرتبه نهم بوده است. ۵‌/‌‌۱۵ درصد پسران و ۸‌/‌۳۱ درصد دختران ورزش نمی‌كنند. رشته‌های ورزشی دختران به ترتیب پیاده‌روی، نرمش، دویدن، بدنسازی، والیبال و كوهنوردی و برای پسران به ترتیب فوتبال، نرمش، دویدن، بدنسازی و تنیس روی میز است. همچنین ۵‌/‌‌۴۸ درصد دانشگاه‌ها دارای استادیوم ورزشی، ۸‌/‌۷۷ درصد دارای سالن سرپوشیده، ۳‌/‌‌۳۳ درصد استخر سرپوشیده، ۷‌/‌۴۰ درصد خوابگاه‌های دانشجویی دارای محل مطالعه، ۵‌/‌‌۸۷ درصد تلویزیون و ۱‌/‌۲۸ درصد دارای اتاق شطرنج هستند. رشته‌های ورزشی والیبال و تنیس روی میز در تمامی دانشگاه‌های مورد مطالعه به شكل فعال وجود دارد ولی فوتبال ۹‌/‌۹۶ درصد، بسكتبال در ۹‌/‌۹۳ درصد و شنا در ۸‌/‌۸۱ درصد از دانشگاه‌های مورد مطالعه وجود دارد.
۲. نحوه گذران اوقات فراغت دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه شمال تهران ‌/‌ مؤلف: محمدعلی جلالی ‌/‌ استاد راهنما: امیراحمد مظفری ‌/‌ پایان‌نامه كارشناسی ارشد
مطابق با نتایج این پژوهش ۷۰ درصد از جامعه مورد تحقیق دارای معدل بالای ۱۶ هستند. ۳۸ درصد نخستین و ۳۲ درصد دومین فرزند خانواده بوده و اغلب دارای والدینی با تحصیلات عالی هستند. ۵۱ درصد پدران كارمند و ۳۷ درصد آزاد و ۷۴ درصد مادران خانه‌دار هستند. درخصوص وضعیت جاری جامعه تحقیق در چگونگی صرف اوقات شبانه‌روز نیز این یافته‌ها نشانگر آن است كه ۹۰ درصد آنان بین ۷ تا ۱۱ ساعت می‌خوابند و ۷۱ درصد، ۲ تا ۶ ساعت صرف انجام تكالیف خود می‌كنند، ۷۲ درصد نیز ۲ تا ۶ ساعت وقت فراغت دارند. بیش از ۷۵ درصد از جامعه تحقیق كمتر از ۲ ساعت در هفته ورزش می‌كنند و محل ورزش ۸۰ درصد آنان مدرسه یا منزل است. ۵۱ درصد از میزان اوقات فراغت اظهار رضایت كرده و ۴۳ درصد از مقدار امكانات و نحوه گذران اوقات فراغت تا حدی راضی، ۳۳ درصد ناراضی و ۱۸ درصد راضی هستند. ۴۷ درصد معتقدند كه درس خواندن تأثیر محدودكننده‌ای بر گذران اوقات فراغت دارد. در تابستان اغلب بیش از ۶ ساعت اوقات فراغت در روز را ذكر كرده‌اند و در سال تحصیلی و تابستان به طور متوسط برای هر فرد ۲۹ تا ۴۵ ساعت در هفته محاسبه شده است. بیشتر این زمان به تماشای تلویزیون، مطالعه كتاب، رفتن به میهمانی، گوش كردن به نوار و كلاس‌های درسی می‌گذرد و كمترین زمان فراغت را گوش كردن به رادیو، پرسه زدن در خیابان، شركت در كلاس‌های هنری، سینما و تئاتر به خود اختصاص می‌دهد. از رشته‌های ورزشی موردعلاقه نیز شنا، والیبال و بسكتبال بهترین‌ها هستند و به عنوان مهمترین موانع موجود در راه گذران دلخواه اوقات فراغت، حجم زیاد درس‌ها، كمبود امكانات، محدودیت اجتماعی و بی‌برنامگی ذكر شده است.
۳. بررسی نحوه گذران اوقات فراغت دانشجویان پسر دانشگاه‌های آزاد اسلامی جنوب خراسان با تأكید بر جنبه تربیت بدنی ‌/‌ مؤلف: علی‌اصغر محمدی ‌/‌ استاد راهنما: علی‌محمد امیرتاش ‌/‌ پایان‌نامه‌كارشناسی ارشد
مطابق با نتایج این پایان‌نامه، ۱‌/‌۸۷ درصد از جامعه آماری دارای اوقات فراغت هستند و ۱۱‌/‌۱۰ درصد در این زمینه پاسخ منفی داده‌اند. در این میان ۳۱‌/‌۳۵ درصد بیش از ۳ ساعت و ۱‌/‌۱۲ درصد كمتر از ۱ ساعت اوقات فراغت داشته‌اند و زمان فراغت ۱۸‌/‌۵۲ درصد شبها و ۱۸‌/‌۲۷ درصد بعدازظهرها و ۱۹‌/‌‌۴ درصد صبح‌ها بوده است. ۲۷‌‌/‌۴۰ درصد روز ویژه‌ای را جهت گذراندن اوقات فراغت درنظر نگرفته و ۴۱‌/‌۲۳ درصد نیز یك روز در هفته را درنظر گرفته‌اند. گذران اوقات فراغت با دوستان ‌۲‌/‌‌۴۹ درصد را شامل شده و ۱۵‌/‌۳۰ درصد با افراد خانواده و ۶۶‌/‌۱۶ درصد به تنهایی اوقات فراغت خود را می‌گذرانند. ۳۳‌/‌‌‌۵۸ درصد بر این باورند كه ورزش تأثیر مثبت بر فعالیت‌های آموزشی داشته و ۹۳‌/‌۷ درصد نیز این تأثیر را منفی ذكر كرده‌اند.
۱۷‌/‌۵۳ درصد ورزش را وسیله‌ای مناسب جهت سپری كردن اوقات فراغت دانسته و ۱۵‌/‌۳۰ درصد بهترین وسیله و تنها ۵۷‌/‌۳ درصد آن را وسیله‌ای كم اهمیت دانسته‌اند. ۵۸‌/‌‌۲۸ درصد كمتر از یك ساعت، ۵۷‌/‌۲۷درصد بین ۱ تا ۲ ساعت، ۸۴‌/‌۱۸ درصد ۲ تا ۳ ساعت و ۵‌/‌۱۲ درصد بیش از ۳ ساعت ورزش می‌كنند. در مقابل ۳۳‌/‌۸ درصد ورزش نمی‌كنند. ۳‌/‌۳۷ درصد در زمین‌های آزاد و تنها ۲۸‌/‌۲ درصد در اماكن دانشگاه ورزش می‌كنند. ۰۲‌/‌۴۷ درصد امكانات دانشگاه را برای گذران اوقات فراغت خیلی ضعیف و تنها ۲۸‌/‌۲ درصد از این امكانات اظهار رضایت كامل كرده‌اند و در مجموع ۱۲‌/‌۳۴ درصد رفع مشكلات اقتصادی را به عنوان مهمترین عامل جهت برطرف كردن موانع بر گذراندن مطلوب اوقات فراغت دانسته‌اند.
۴. چگونگی اوقات فراغت دانشجویان پسر دانشگاه اصفهان با تأكید بر فعالیت‌های ورزشی ‌/‌ مؤلف: مهدی صباغ لنگرودی ‌/‌ استاد راهنما: فریدون تندنویس ‌/‌ پایان‌نامه كارشناسی ارشد
هدف از این پژوهش تعیین میزان اوقات فراغت دانشجویان و فعالیت‌های جاری و همچنین فعالیت‌های مورد علاقه آنان در اوقات فراغت و به علاوه نگرش دانشجویان نسبت به فعالیت‌های ورزشی و ... ذكر شده است. جامعه آماری این پژوهش دانشجویان پسر دوره كارشناسی دانشگاه اصفهان در نیمسال دوم تحصیلی ۷۷-۱۳۷۶ هستند. ۱۰ درصد از این جامعه آماری به تعداد ۴۶۵ نفر جامعه نمونه این تحقیق را تشكیل می‌دهند كه به صورت تصادفی انتخاب شده‌اند. ابزار اندازه‌گیری این پژوهش، پرسشنامه غیراستانداردی بوده كه مشتمل بر ۴۴ سئوال باز و بسته بوده و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده از آمار توصیفی و استنباطی استفاده گردیده است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد كه ۲۶ درصد دانشجویان ۳ تا ۴ ساعت در روز اوقات فراغت دارند و در میان فعالیت‌های فراغتی جاری، فعالیت‌های ورزشی در اولویت نخست قرار دارد و حتی در صورت فراهم بودن انواع امكانات فراغتی نیز این یافته صدق نموده و دانشجویان علاقه‌مند به ورزش كردن هستند. ۴۵ درصد دانشجویان از نحوه گذران اوقات فراغت خود راضی نیستند و ۳۸ درصد دانشجویان كمی راضی، ۱۶ درصد راضی و ۱ درصد كاملاً راضی هستند. ۷۸ درصد دانشجویان در طول شبانه‌روز تا حدودی به ورزش می‌پردازند و ۲۲ درصد نیز اصلاً ورزش نمی‌كنند یا كمتر از ۱۰ دقیقه ورزش می‌كنند. ۷۳ درصد دانشجویان بدون مربی و ۲۷ درصد بامربی به ورزش می‌پردازند. ۵۵ درصد ورزش را وسیله‌ای عالی و ۳۴ درصد نیز وسیله‌ای خوب جهت سپری كردن اوقات فراغت اعلام كردند و كسب نشاط و لذت در میان عواملی كه ورزش كردن به دنبال خواهد داشت در اولویت قرار دارد.
ب: طرح‌های پژوهشی موجود در مركز اسناد و مدارك علمی كشور
۱. نظرسنجی از جوانان تهرانی درباره اوقات فراغت ‌/‌ سازمان مجری: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ‌/‌ نوع طرح: كاربردی‌
نتایج به دست آمده در این پژوهش نمایانگر آن است كه در مجموع ۱۲ درصد پاسخگویان وقت آزاد یا فراغت ندارند. در میان سایرین ساعت فراغت در حدود ۵ ساعت است. مطالعه، ورزش و تماشای تلویزیون از جمله فعالیت‌هایی هستند كه درصد بیشتری از آن دسته از پاسخگویان كه وقت فراغت دارند، در این اوقات به آنها می‌پردازند. مطالعه و كارهای هنری از جمله فعالیت‌هایی هستند كه پاسخگویان زن بیش از پاسخگویان مرد به آن اشتغال دارند و در مقابل مردان بیش از زنان اوقات فراغت خود را با ورزش سپری می‌كنند. ۶۱ درصد پاسخگویان ترجیح می‌دهند وقت آزاد خود را با دوستانشان بگذرانند و در این مورد تعداد مردان بیش از زنان است. اما درباره چگونگی گذران اوقات فراغت جوانان امروز در جامعه نظرات جمع‌آوری شده نشانگر آن است كه ۵۱ درصد معتقدند كه وقت جوانان به بطالت می‌گذرد. ۲۸ درصد گفته‌اند كه با فعالیت‌های مفید و ۸ درصد گفته‌اند كه با تفریحات یا فعالیت‌های ناسالم پر می‌شود. نظرات ابراز شده درباره نقش صداوسیما در پركردن اوقات فراغت جوانان نشان می‌دهد ۶۲ درصد پاسخگویان معتقدند كه صداو سیما در مقایسه با سایر رسانه‌ها نقش زیاد یا خیلی زیادی در این زمینه دارد و اكثریت پاسخگویان موفقیت تلویزیون را بیش از رادیو در پركردن اوقات فراغت دانسته‌اند.۲. بررسی درباره چگونگی پر شدن اوقات فراغت دانش‌آموزان دبیرستان‌های مشهد و كشف زمینه‌های مورد علاقه دانش‌آموزان ‌/‌ سازمان مجری: اداره كل آموزش و پرورش استان خراسان ‌/‌ نوع طرح: كاربردی‌
این طرح به بررسی نحوه گذران اوقات فراغت دانش‌آموزان پسر و دختر نواحی ششگانه شهر مشهد كه بالغ بر ۱۵۲۴ نفر به صورت نمونه از میان جامعه‌ای به حجم ۷۰۰۰ نفر (۲۰۰۰ كلاس در ۱۳۰ دبیرستان) انتخاب گردیده‌اند می‌پردازد.
برخی از نتایج این پژوهش عبارتند از: تنها ۵۰‌/‌۴ درصد دانش‌آموزان تابستان را به دلخواه گذرانده‌اند و هرچه ناحیه آموزشی و وضع درآمد خانواده‌ها بهتر بوده، دانش‌آموزان خواستار تابستان طولانی‌تری بوده‌اند. ۳۷ درصد دانش‌آموزان درخصوص اردوها، گردش دسته‌جمعی و مسافرت به خواسته‌های خود رسیده‌اند و این در حالی است كه در میان اغلب دانش‌آموزان علاقه به این موضوعات وجود دارد. دومین موضوع مورد علاقه دانش‌آموزان ورزش و تربیت بدنی؛ ۵‌/‌۷۳ درصد علاقه‌مند و كاملاً علاقه‌مند است و تنها
۸‌/‌۲۵ درصد در این زمینه به خواسته خود رسیده‌اند. بیشترین اشتغال به میزان ۸‌/‌۴۷ درصد مربوط به مطالعه است. و هرچه مدرك تحصیلی پدران بالاتر بوده است تا سطح لیسانس گرایش فرزندان به انجمن‌های اسلامی و حضور در بسیج كاسته شده ولی از لیسانس به بعد سیر صعودی یافته است.
۳. بررسی چگونگی گذران اوقافت فراغت دانش‌آموزان و مسائل فرهنگی و تربیتی ناشی از آن در استان سیستان و بلوچستان ‌/‌ سازمان مجری: اداره كل آموزش و پرورش استان سیستان و بلوچستان ‌/‌ نوع طرح: بنیادی‌
منظور از اوقات فراغت دانش‌آموزان در این طرح پژوهشی ایامی تعریف شده كه دانش‌آموز در محیطی خارج از محیط مدرسه به سر می‌برد و این محیط‌ها شامل منزل، خیابان، پارك، مكان‌های فرهنگی و هنری و ... است. هدف این طرح عبارتست از آشنایی با اوضاع آموزشی تربیتی در نقاط گوناگون استان و عوامل مختلفی كه در رفتارهای دانش‌آموزان تأثیر مثبت و منفی دارد و سپس دستیابی به راه‌حل‌های مناسب جهت هماهنگی میان این دو محیط و تقویت اثرات مثبت هر كدام.
از سوی دیگر چگونگی وضع درسی دانش‌آموزان از نظر درسی و رفتاری در داخل و خارج مدرسه و امكان ایجاد ناهنجاری‌های رفتاری در دانش‌آموزان به دلیل دوگانگی محیط‌های داخل و خارج مدرسه از فرضیات این طرح پژوهشی هستند. در میان فرضیات دیگر این طرح نیز می‌توان به كم‌تر بودن یا بیشتر بودن اثرات مثبت محیط خارج از مدرسه بر رفتار دانش‌آموز اشاره كرد.
۴. نحوه گذران وقت در ساعات ابتدایی روز و انتهایی شب بین مردم تهران ‌/‌ سازمان مجری: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ‌/‌ نوع طرح: كاربردی‌
جامعه آماری این طرح پژوهشی ۶۲۳ نفر از افراد بالای ۱۵ سال است. روش تحقیق پیمایشی و ابزار آن مصاحبه حضوری و پرسشنامه است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد كه تماشای تلویزیون، رسیدگی به امور منزل و ورزش به ترتیب با ۳۸، ۱۲ و ۸ درصد عمده‌ترین فعالیت‌ پاسخگویان در فاصله بیدار شدن از خواب تا زمان آغاز فعالیت‌های روزانه است. ۲۹ درصد پاسخگویان بین ساعات ۲۲ و سی دقیقه تا ۲۳ می‌خوابند و تماشای تلویزیون با ۵۰ درصد عمده‌ترین فعالیت پاسخگویان، پیش از خواب است. زمان بیداری ۷۸ درصد تا ساعات ۷ بامداد بوده و ۶۳ درصد پاسخگویان حاضر به تغییر زمان خواب به جهت تماشای برنامه تلویزیون هستند. چنانچه تماشای برنامه‌های تلویزیون با ۳۸ درصد عمده‌ترین عامل تغییر ساعت خواب و بیداری پاسخگویان است و از این تعداد ۵۴ درصد مرد و ۶۰ درصد زن هستند.
۵. بررسی وضعیت گذران اوقات فراغت دانشجویان ساكن خوابگاه‌های دانشگاه علوم پزشكی اصفهان ‌/‌ سازمان مجری: دانشگاه علوم پزشكی اصفهان ‌/‌ نوع طرح: كاربردی‌
در مطالعه‌ای مقطعی و با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده تعداد ۲۴۴ نفر از دانشجویان ساكن خوابگاه بررسی شدند. مطابق یافته‌ها، پاسخگویان برای پركردن اوقات فراغت خویش به تماشای فیلم ویدئویی، رفتن به مراكز تفریحی خارج از شهر،‌ امور هنری، بازی‌های تفریحی، رفتن به سینما، گوش كردن به رادیو، رفتن به پارك، شركت در جلسات دینی و ... پرداخته‌اند.
●●سخن آخر
"مهندس رستمی" در پایان سخنان خود نبودن جایگاهی برای ارزشیابی برنامه‌های اجرا شده در بخش‌های دولتی و غیردولتی را یادآور می‌شود و به سخنان خود اضافه می‌كند: هنگامی كه اعتباری برای برنامه‌ای تخصیص می‌یابد و آن برنامه بدون هیچگونه نظارت و ارزشیابی و با هر كیفیت و كمیتی اجرا می‌شود و در نهایت پاسخگویی نیز وجود ندارد، بدیهی است كه همچنان در مقابل خواسته‌های بدون پاسخ مردم قرار می‌گیریم. بنابراین دو مورد باید مد نظر باشد.
۱- پژوهش‌های انجام شده مبنای برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد.
۲- نظارت و ارزشیابی به دستور كار اضافه شود.
"دكتر احسانی" نیز درباره مبناهای علمی پژوهش‌های كشور در زمینه اوقات فراغت اینگونه اظهار رضایت می‌كند: اگر بخواهم منصفانه قضاوت كنم می‌توانم بگویم خیلی عالی نیست ولی متوسط خوب است. اما چگونگی مطابقت این مبانی نظری با نظام سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و آموزشی و همچنین پل ارتباطی میان این دو عامل،‌ كمی در كشور ما مشكل وجود دارد.
"دكتر ایمانی" اوقات فراغت را بیشتر در اختیار طبقه‌ای می‌داند كه از رفاه نسبی برخوردار است و می‌گوید: یكی از موضوعات تأثیرگذار بر اوقات فراغت "سن" و دیگری "درآمد" فرد است. جنسیت نیز در این زمینه مؤثر است و در تمامی دنیا زنان از مردان در این زمینه محدود‌ترند. از دیگر موضوعات تأثیرگذار نیز می‌توان به "اقلیت‌های نژادی" اشاره كرد. چنانكه در آمریكا سیاه‌پوستان بیشتر باید به كار بپردازند و از اوقات فراغت كمتری برخوردارند.
"دكتر رحیمی‌نژاد" نیز درباره اوقات فراغت، به جدی بودن این بحث اشاره می‌كند و معتقد است اگر چه این بحث در ظاهر زیاد جدی نیست، اما چنانچه درباره همین موضوع برنامه‌ریزی نشود تبدیل به موضوعی جدی خواهد شد و در برخی مطالعات روان‌شناختی درباره هویت، نحوه‌گذران اوقات فراغت به عنوان موضوعی هویتی مطرح می‌شود.
"حجت‌الا‌سلام و‌المسلمین موسوی" در خصوص نقش تبیلغات در پر شدن صحیح اوقات فراغت مردم هارمونی و هماهنگی را لازم دانسته و اضافه می‌كند: همانگونه كه خداوند متعال بر مبنای عدل الهی، هارمونی هستی را بسیار موزون خلق كرده است، مادامی كه نهادهای تبلیغاتی و حتی گزاره‌ها و برنامه‌های تبلیغاتی به هماهنگی لازم در نوع ساخت، رنگ،‌ صدا، آوا، نور و ... دست نیافته‌اند تأثیر چندانی نخواهند داشت.
همچنین "شهاب‌الدین بنائیان" در زمینه اوقات فراغت در روستاها می‌گوید: نتایج پژوهش‌ها نشانگر آن است كه هر گاه مسئولیت تدبیر اوقات فراغت جوانان و نوجوانان به خانواده‌ها سپرده شده، بهترین نتیجه حاصل شده است و هر گاه تحت عناوین گوناگون افرادی در خارج از خانواده تصمیم گرفته و تصمیم خود را از لحاظ روانی به خانواده تحمیل كرده‌اند، برنامه‌های اوقات فراغت مؤثر نبوده است.

منبع : فرهنگ و پژوهش