گسترش تولید

مكانیزاسیون كشاورزی مجموعه ای از علوم و فنون كاربردی است كه مطالعه، شناخت و به كارگیری انواع مختلف ماشین و ابزار نیروی محرك، در مراحل مختلف تولید و در فرآوری محصولات كشاورزی را شامل می شود.
به عبارت دیگر مكانیزاسیون، استفاده از وسایل و ادوات مكانیكی و به عبارت كلی تر استفاده از تكنولوژی روز در كشاورزی برای افزایش بهره وری با رعایت تمام جوانب می باشد.
مكانیزاسیون استفاده از تكنولوژی روز در كشاورزی برای رسیدن به توسعه پایدار است.
معنی خاص مكانیزاسیون شامل تكنولوژی ماشینی و مسائل مرتبط با آن در كشاورزی است، در حالی كه معنی عام آن تمام مسائل و تجزیه و تحلیل های كلی مرتبط با كشاورزی و مدیریت آنها را شامل می شود. مقاله حاضر، به بررسی مكانیزاسیون در بخش كشاورزی ایران و تحول و اهمیت آن می پردازد.
●تاریخچه مكانیزاسیون در ایران
اولین گاوآهن فلزی برگردان دار دامی در زمان ناصرالدین شاه قاجار به ایران وارد شد و در ارومیه مورد استفاده قرار گرفت. اولین نمایشگاه ماشینهای كشاورزی در سال ۱۳۰۰ شمسی در تهران برگزار گردید و نمونه هایی از ماشین های كشاورزی به نمایش گذارده شد.
اولین تراكتور نفتی ساده به دستور رضاخان در سال ۱۳۰۸ برای مدرسه فلاحت خریداری گردید تا دانشجویان بتوانند با طرز كار آن آشنا و در مزارع استفاده كنند. با وقوع جنگ جهانی دوم و مشكلات دادوستد با كشورهای فروشنده و همچنین اثرات این جنگ در امور داخلی كشور، عملاً این طرح متوقف و بهره برداری از آن نیز مسكوت ماند. پس از جنگ، كم كم سرمایه داران و بعضی از شركتها شروع به وارد كردن تراكتور در ایران نمودند.ابتدا روستاییان از پذیرفتن تراكتور و ماشینهای كشاورزی در مزارع خود، خودداری می كردند و اعتقاد داشتند كه بركت كشاورزی در سم گاوها می باشد، ولی به تدریج كه با نتایج كار آنها آشنا شدند تا حدودی ماشینها را پذیرفتند.
در سال ۱۳۱۶ شركت شیار و ماشینهای كشاورزی تشكیل شد. این شركت ماشینهای كشاورزی و تراكتور های كشاورزی را وارد می نمود و با بستن قراردادهایی از طریق پیمانكاری برای صاحبان مزارع كار می كرد.
در سال ۱۳۲۵ دولت كمك هایی برای واردكنندگان تراكتور و ماشینهای كشاورزی در نظر گرفت و بانك كشاورزی تعدادی تراكتور چرخ لاستیكی و كمباین وارد نمود و به اقساط كوتاه مدت به مالكین و صاحبان مؤسسات كشاورزی فروخت.
آغاز فعالیت بنگاه توسعه ماشینهای كشاورزی از سال ۱۳۳۱ در واقع سرآغاز ماشینی كردن كشاورزی ایران به شمار می رود. این مؤسسه از سال ۱۳۳۱ تا سال ۱۳۳۶ خود رأساً اقدام به وارد كردن تراكتور و ماشینهای كشاورزی می نمود و آنها را به اقساط به فروش می رساند. اما از سال ۱۳۳۶ تا سال ۱۳۴۵ بنگاه مستقیماً اقدام به وارد كردن تراكتور نمی كرد، بلكه اعتبار وامی به اقساط ۴ تا ۶ ساله به متقاضیان خرید تراكتور می داد تا آنها مطابق سلیقه و امكانات خود اقدام به خرید تراكتور و كمباین و سایر ادوات كشاورزی بنمایند.
این طرز كار سبب شد كه به تدریج ماركهای مختلف تراكتور و كمباین هركدام به تعداد كمی وارد كشور شود و چون برای فروشندگان تأمین لوازم یدكی و تعمیرگاه های لازم مقرون به صرفه نبود، اغلب این وسایل در مدت كوتاهی از كار افتاده و بی استفاده می ماند.در سال ۱۳۴۵ قراردادی با كشور رومانی منعقد شد كه طی آن مقرر گردید تعدادی تراكتور با توان ۴۰ و ۶۵ اسب بخار یونیورسال و تعداد گاو آهن، دیسك، كودپاش، بذرپاش، دروگر و سایر ادوات خریداری شده از طریق بنگاه توسعه ماشینهای كشاورزی توسط عاملین فروش در اختیار كشاورزان گذارده شود. طبق این قرارداد مقرر شد كه در مراكز عمده فروش، اقدامات لازم برای تأسیس نمایندگی های لوازم یدكی و تعمیرگاه های ثابت و سیار به عمل آید.به موازات این قرارداد از سال ۱۳۴۶ اقدام به ساخت ساختمان كارخانه تراكتور سازی تبریز شد كه از سال ۱۳۴۹ بهره برداری از آن آغاز شد و قطعات تراكتور از رومانی وارد و در آن كارخانه مونتاژ گردید. این كارخانه از سال ۱۳۵۳ اقدام به وارد كردن تراكتورهای مسی فرگوسن نمود كه در حال حاضر ساخت این تراكتورها در كارخانه تراكتورسازی تبریز انجام می گیرد.
در سال ۱۳۵۲ كارخانه جاندیر اراك به مونتاژ تراكتور، كمباین و سایر ادوات كشاورزی جاندیر پرداخت كه این كارخانه نیز هم اكنون به ساخت كمباین وبیلر مشغول می باشد.
در سالهای اخیر شاهد رشدی چشمگیر در رابطه با استفاده از تراكتور و ماشینهای كشاورزی در مزارع ایران هستیم و این نوید پیشرفت و ترقی كشاورزی می باشد.
البته لازم به ذكر است كه بنگاه توسعه ماشینهای كشاورزی هم اینك منحل شده و مسئولیت این بنگاه به مراكز خدمات حمایتی كشاورزی سپرده شده است.در حال حاضر تولید كنندگان سختكوش ماشین های كشاورزی همراه با واردكنندگان ماشینها و ادوات كشاورزی با نظارت دستگاه های ذیربط و مراكز ارزیابی ماشینهای كشاورزی سعی در تأمین نیازهای مكانیكی مزارع دارند و در این راه قدم های مؤثری را برداشته اند.
●چرا مكانیزاسیون؟
یكی از اهداف مكانیزاسیون افزایش تولید و كسب سود بیشتر است. افزایش تولید با افزایش سطح زیر كشت و افزایش مقدار تولید در واحد سطح میسر می شود و مكانیزاسیون در پی اجرای هر دو روش است؛ یعنی از یك طرف با افزایش تعداد و ظرفیت ماشینها و نیز احیای زمین های بایر، سنگلاخی و فقیر باعث افزایش سطح زیر كشت می شود و همچنین با بهبود كیفیت كار ماشینها و افزایش دقت آنها بر اساس نیاز گیاه و نیز بهبود سایر عوامل غیرماشینی مثل مسائل خاك شناسی ،بهبود كیفیت آبیاری، اصلاح بذر، بهینه سازی عملیات، افزایش تولید در واحد سطح را باعث می شود.از طرف دیگر مكانیزاسیون توانسته است با كاهش نیروی كارگری و انجام به موقع عملیات، كاهش چشمگیری در هزینه ها و افزایش درآمد داشته باشد كه بهره وری و ظرفیت بالای ماشین در رسیدن به این هدف نقش عمده ای داشته است. اصولاً مكانیزاسیون دنبال آن است كه افزایش مقداری در هزینه ها باعث افزایش مقدار بیشتری در درآمد شود و باید به خاطر سپرد كه بزرگترین عامل پذیرش اجتماعی یك ایده جدید و یا ماشین جدید مقدار هزینه آن و اثر آن بر درآمد است.
با به كارگیری مكانیزاسیون و تكنولوژی روز می توان عملیات كشاورزی را در زمان مقرر انجام داد. انجام به موقع عملیات كشاورزی با توجه به شرایط جوی خصوصاً در مراحل كاشت و برداشت محصول از ضررهای عمده ای جلوگیری می كند. به عنوان مثال با مركب كردن ماشینها و یا افزایش ظرفیت ماشینها می توان از این گونه زیانها جلوگیری نمود و مكانیزاسیون همواره در تكاپوی انجام آن بوده است. امروزه این مسأله در كشورهای پیشرفته به صورت جدی دنبال می شود و تحقیقات زیادی برای تعیین بهترین زمان انجام عملیات مختلف صورت می گیرد كه بعد از تعیین این مورد با به كارگیری تكنولوژی های مختلف ماشینی درصدد انجام به موقع عملیات برای كسب بهترین عملكرد هستند.یكی دیگر از مزایای مكانیزاسیون، ایجاد رغبت و جذابیت برای انجام كار كشاورزی است كه این كار با استفاده از كاهش سختی كار صورت گرفته است. در واقع كاهش سختی كار نه تنها در جذابیت كار كشاورزی و افزایش سرمایه گذاری در این بخش مؤثر است بلكه حتی در كیفیت و دقت عملیات و نیز بازده كار تأثیر به سزایی دارد.
●شاخص های مبنا
الف) درجه مكانیزاسیون
شاخصی است كه كمیت را در مسائل مكانیزاسیون بررسی می كند و عبارت است از مقدار عملیات مكانیزه انجام شده به كل عملیات مكانیزه مورد نیاز و یا به عبارت دیگر نسبت سطحی كه در آن عملیات مكانیزه مورد نیاز انجام شده به كل سطح می باشد. چنانچه بخواهیم از دید تخصصی به موضوع بنگریم، درجه مكانیزاسیون را می توان به صورت شاخصی كمی و كاملاً مشخص و نیز كمیتی قابل اندازه گیری و قابل مقایسه با سطوح مختلفی از درجات مكانیزاسیون در نظر گرفت.
به عنوان مثال این شاخص برای مقایسه روند رشد مكانیزه هر نوع عملیات ماشینی در سال های مختلف و یا نیز برای مقایسه درجه مكانیزه عملیات مختلف با یكدیگر كاربردی به سزا دارد كه در تجزیه و تحلیل علل و عوامل آنها و نیز یافتن راهكارهایی مناسب بسیار مؤثر خواهد بود. ذكر یك مثال، كمك بیشتری جهت درك این مسئله خواهد كرد: به عنوان مثال، چنانچه درجه مكانیزاسیون برای شخم جهت كشت گندم آبی ۱۷/۹۶ درصد و عملیات دیسك زنی ۶۲/۸۲ درصد و كودپاشی ۷/۴۴ درصد و ماله كشی ۱/۲۸ درصد و عملیات كاشت ۵۶ درصد باشد، این بدان مفهوم است كه از مجموع كل سطوحی كه در آن گندم آبی كشت می شود، ۱۷/۹۶ درصد آن به صورت مكانیزه شخم خورده، ۶۲/۸۲ درصد آن به صورت مكانیزه دیسك خورده، ۷۷/۴۴ درصد آن به صورت مكانیزه كودپاشی شده، ۱/۲۸ درصد آن به صورت مكانیزه ماله كشی شده و بالاخره ۵۶ درصد عملیات كشت گندم آبی به صورت مكانیزه بوده است.با دقت بیشتر به این مثال درمی یابیم كه درجه مكانیزه عملیاتی كه انرژی زیادتری می طلبند مانند شخم و دیسك نسبت به عملیاتی كه انرژی كمتر ولی كنترل و دقت بیشتری می طلبند مانند بسیاری از عملیات داشت، بسیار بیشتر است و این به علت طاقت فرسا بودن عملیات انرژی خواه و صرفه اقتصادی بیشتر در انجام مكانیزه آنها و نیز وجود محدودیت زمانی بیشتر برای انجام آنهاست كه سبب شده انجام آنها به ماشین واگذار شود.
ب) سطح مكانیزاسیون
این فاكتور، كیفیت را در مكانیزاسیون بررسی می كند و در واقع نسبت مجموع كل توان كششی موجود در كشور به مجموع كل سطح زمین های زراعی كشور است.
ضریب تبدیل، ضرب در مجموع كل توانهای كششی موجود در كشور، تقسیم بر سطح زیر كشت، مساوی سطح مكانیزاسیون واحد سطح مكانیزاسیون غالباً به صورت اسب بخار بر هكتار می باشد.

همایون شیخ- آرش سیوانی

منبع : روزنامه همشهری