بانک اطلاعات کتاب شناختی کشاورزی ایران

در اواخر سال ۱۳۶۷ فكر انتظام و انسجام داده های اطلاعاتی كشاورزی ایران، توسط تعدادی از صاحبنظران و سیاست گذاران برنامه های توسعه كشاورزی ایران مطرح گردید كه منجر به ارائه پروژه ای تحت عنوان "بانك اطلاعات كتاب شناختی كشاورزی ایران" شد.بر این مبنا، با استفاده از فر انمای كشاورزی كتابخانه كنگره، نظام اگریس، مسائل و مباحث ویژه كشاورزی ایران، مطالب و موضوعهای گوناگون در شمول برنامه كار قرار گرفت و مدارك زیادی گردآوری و جایابی شد و به دنبال آن به منظور تسریع در بازیابی اطلاعات، با استفاده از نرم افزار CDS-isis در جهتك‌امپیوتری كردن این اقدام گردید.
در حال حاضر، دو برنامه فارسی و غیرفارسی، با توجه به استاندارد بین المللی منابع مرجع ردیف دوم، تهیه و تنظیم گردیده و با نام "بانك اطلاعات كتاب شناختی كشاورزی ایران" روی pc نصب و به مرحله اجرا در آمده است. شرح نحوه انجام این كار گروهی، از مرحله گردآوری اطلاعات تا مرحله كامپیوتری كردن، اساس این مقاله را تشكیل می دهد."اطلاعات" واژه‌ای است كه روزانه، در موارد گوناگون به كار می رود و به طور كلی مقصود از آن،مطالبی است كه دانش خود را بدان وسیله زیاد كرده و ضمن تنظیم آن، نهایت ما را در امر تصمیم‌گیری یاری می‌دهد.
اطلاعات علمی و فنی نیز اصطلاحی است كه امروزه، بر اثر پیشرفت علوم و فنون و افزایش سطح كیفی و كمی تحقیقات علمی، در سراسر دنیا رایج شده است. اینگونه اطلاعات، در واقع ناشی از گردآوری یافته های علمی و تحقیقاتی است كه پس از تنظیم و سازماندهی اصولی و منطقی، در اختیار استفاده كنندگان خاص خود قرار می گیرد-نظیر اطلاعات علمی و فنون كشاورزی، مدیریت، پزشكی یا بیولوژی و غیره امروزه اطلاعات علمی و فنی، اساس توانهای مادی و معنوی جوامع گوناگون به شمار می رود؛ زیرا هر جامعه‌ای كه بتواند به اطلاعات بیشتر دست یابد، از توان و پویایی بیشتری برخوردار است.
● اطلاعات و تحقیق
در دورانهای كهن، اطلاعات جنبه انحصاری داشت و برای انتقال و اشاعه آن نیز، تلاشی صورت نمی گرفت. اما با پیشرفتهایی كه از چندین دهه قبل تاكنون، در سطح جهان در زمینه مسائل علمی و تكنولوژیكی صورت گرفته است، انواع اطلاعات علمی و فنی ناشی از تحقیقات گوناگون به وجود آمده كه، لازم است این "دانسته ها" و "یافته ها" بدون هیچ گونه مانع و رادعی اشاعه یابد-نظیر دانش كشاورزی كه در میان پیشرفتهای علمی و فنی بی‌شمار این قرن، از اهمیت بسزایی برخوردار است. زیرا در سراسر جهان، همه ساله هزاران برنامه تحقیقاتی و طرحهای توسعه كشاورزی، اجرا می شود؛ هزاران محقق به طور فعال برای تولید بیشتر و تهیه مواد غذایی و بالا بردن كیفیت زندگی روستاییان و كشاورزان تلاش می كنند. در نتیجه، به عنوان نتایج هزاران هزار پروژه تحقیقاتی كشاورزی، انبوهی از اطلاعات تولید می شود كه به صورت انواع كتب، مقالات، گزارشها و بررسیها منتشر می گردد.
بنابر آمار سازمان خواروبار كشاورزی ملل متحد (فائو) هر سال در زمینه كشاورزی، به طور متوسط حدود ۲۵۰ هزار فقره اسناد و مدارك علمی و تحقیقاتی، تهیه شده و انتشار می یابد كه برای توسعه و ترویج كشاورزی و تولید هر چه بیشتر مواد غذایی می توان از دانش مضبوط در آنها بهره گرفت.رشد روز افزون و فراوانی اطلاعات كشاورزی بین كشورهای در حال رشد و توسعه یافته و به تعبیری دیگر، كشورهای مواجه با كمبود اطلاعات، و كشورهایی كه از پشتوانه قوی و غنی اطلاعاتی برخوردارند، فاصله شگرفی ایجاد كرده است. در این میان، اگر كشوری با همه امكاناتش نتواند در مسیر برخورداری از رشد روز‌افزون اطلاعات قرار گیرد، بدیهی است كه نسبت به تاءمین نیازهای اولیه خود نیز ناتوان خواهد ماند؛ زیرا امروز اطلاعات زیربنای كلیه جریانات مربوط به تولید، توسعه و برنامه‌ریزی شناخته شده است. از سوی دیگر، اطلاعات موجود در هر كشوری جزء ذخایر ملی آن كشور محسوب می گردد و دستیابی به آن در صحنه جهانی نیز، به موضوع رقابت بین المللی تبدیل شده است.
● منابع مرجع و تحقیق
اطلاعات و تحقیق دو جزء لایتجزا در پیشرفت جامعه محسوب می شوند و حركتی دو سویه دارند. اطلاعات، عنصری تعیین‌كننده در فعالیتهای پژوهشی به شمار می رود و تحقیق، مولد و موجد اطلاعات است. اگر پژوهشگری در ارائه اثرش، متاثر از آثار پیشینیان نباشد و یا بر شواهد موجود، استدلال و استنادی نكند، به احتمال قوی راه خطا را پیموده و به نوعی در حوزه علمی، تحقیقاتی و تخصصی خود، نسبت به وضع گذشته و موجود بی اطلاعی و بی توجهی معمول داشته است.
بدون تردید كسانی كه فعالیتها، آثار، مآخذ و منابع پیشین را نادیده می گیرند بعد از صرف وقت و نیروی بسیار، پس از انجام یك سلسله كارهای بیهوده، باز به همان نقطه ای خواهند رسید كه دیگران قبلاً رسیده‌اند. در واقع، كسی كه با ذهن خالی تحقیق را شروع كند، با دست خالی آن را به پایان خواهد رساند. پژوهشگران اندیشمند، مشكل یا مسئله اش را باید در میان آراء، عقاید و نظریات مكتوب و مدونی كه در اختیار دارد، جستجو كند و در این راستا، به ابزار و وسایلی نیاز دارد كه بتواند، از آنها به عنوان وسیله ای در جهت پویایی خود بهره‌مند شود. همان طور كه پیشرفت هر جامعه ای را منوط به مطالعه، بررسی و تحقیق دانسته‌اند، منابع اطلاعاتی را نیز كلید آن نامیده‌اند.
چنان كه استفاده از اطلاعات علمی و فنی كشاورزی، شرط لازم در برنامه‌ریزیهای توسعه ملی به شمار می‌رود، بدیهی است داده های اطلاعات كشاورزی، همانند وجه تسمیه خود به فراوانی و تنوع امر از رزاقیت الهی در زمین است و وجود هزاران فقره اطلاعات خام بدون هیچ گونه پردازشی، فاقد كارآیی لازم در تحقیقات، سیاست‌گذاریها و برنامه‌ریزیهای كشاورزی خواهد بود. از این رو، انسجام و انتظام بخشیدن به انواع اطلاعات كشاورزی، به لحاظ كاربرد آنها در برنامه جامع احیا و توسعه كشاورزی ایران، امری گریزناپذیر و لازم الاجراء تلقی می شود.
● پیشینه:
تهیه و تولید منابع مرجع و منابع اطلاعاتی در حوزه كشاورزی، در سطح جهان-اعم از كشورهای پیشرفته و كشورهای در حال رشد-سابقه‌ای طولانی دارد كه نمونه اینگونه منابع، شامل انواع كتاب‌نامه‌ها، كتاب شناسیها، فهرستها، فهرستگانها و... است. اینگونه منابع در ایران، از قدمت بسیار برخوردار نیست و شاید اولین اثر در این خصوص كتاب نامه كشاورزی[۱]است كه مشخصات كتب و نشریات مربوط به كشاورزی را تا پایان سال ۱۳۴۹ عرضه می دارد. این كتاب نامه، تقریباً با یك پایان نامه تحصیلی مربوط به دوره كارشناسی ارشد كتابداری دانشگاه تهران [۲] كه اطلاعات مذكور را تا سال ۱۳۵۹ دربرمی‌گیرد، تكمیل شده است.ضمناً در اینجا می توان از فهرست پایان‌نامه ها، مقاله، نشریه ها و كتابهای دانشكده های كشاورزی از بدو تاسیس تا سال ۱۳۶۰[۳] كتاب‌نامه آب و خاك در كشاورزی[۴]، كتاب‌نامه شیلات[۵] فهرست انتشارات سالانه وزارت كشاورزی و... نام برد كه شیوه‌ای اخص، به لحاظ موضوع و یا واحد تولید كننده اطلاعات به شكل تك نگاشته و یا ادواری، تهیه و تنظیم شده و در اختیار پژوهشگران، كارشناسان و سایر دست اندركاران مسائل كشاورزی قرار گرفته است.
● یك تجربه
الف)فهرستگان كشاورزی ایران
در اواخر سال ۱۳۶۷ تنی از صاحبنظران و دست‌اندركاران مسائل كشاورزی ایران، از دفتر معاونت امور طرح و برنامه وزارت كشاورزی، به اینجانب [۶] مراجعه كرده و درخصوص چگونگی تهیه و تامین اطلاعات مورد نیاز جهت برنامه احیا و توسعه كشاورزی ایران، طی نشستهای گوناگون مذاكراتی به عمل آورند. در پی آن، طرح اولیه كار، تحت عنوان كتاب شناسی كشاورزی ایران ترسیم و تحریر گردید و جهت بررسی و اتخاذ تصمیم، به حضور معاونت وقت وزارت كشاورزی در امور طرح و برنامه تقدیم شد.
در این طرح، ضمن توصیفی از انواع و به طور كلی اهمیت منابع مرجع و ذكر سوابق پیشینه كار، چارچوب موضوع، مراحل و روش كار، شكل اثر، مدت زمان كار، نیاز ها و پیشنهادات لازم ارائه و مشخص گردید. وضمن آن، نیز مطرح شد كه به علت پراكندگی و عدم انسجام هزاران فقره اطلاعات مفید مربوط به كشاورزی ایران، امكان یكپارچگی مطالعات دقیق و فراگیر، از مسوءولان و صاحبنظران و سایر دست اندركاران ذی ربط، تقریباً سلب گردیده است.
در حالی كه كشاورزی از عمده مسائل قابل توجه در كشورهای در حال رشد است، و توسعه كشاورزی تا مرحله خودكفایی، در صورتی امكان پذیر است كه برنامه ها و طرحهای ارائه شده، براساس شواهد و مستندات موجود، و همچنین با اتكا بر تجربیات پیشینیان تهیه شده باشد. –به ویژه در كشور ما كه در حال گذر از مراحل برنامه‌ریزی است و در آستانه اجرای طرحهای توسعه كشاورزی قرار دارد. با توجه به جامعیت و فراگیری موضوع احیا و توسعه كشاورزی ایران، ضرورت امر ایجاب می كرد به تمامی جزئیات تشكیل‌دهنده آن در كلیه ابعاد، توجه ویژه‌ای مبذول گردد. از این رو، با استفاده از: فرانمای كشاورزی كتابخانه كنگره، راهنمای طبقه‌بندی نظام /گریس و كاریس، تزاروس كشاورزی فائو (Agrovoc) و همچنین مسائل و مباحث ویژه كشاورزی ایران، مطالب و موضوعهای زیر در شمول برنامه كار قرار گرفت:
-كلیات كشاورزی، تحقیق، آموزش، ترویج، اقتصاد كشاورزی، بازاریابی، سازمانها و موء سسات كشاورزی، تاریخ، جغرافیای كشاورزی، آبیاری، كود، سم، ماشین آلات و مهندسی زراعی، ساختمان سازی، حفاظت منابع طبیعی، استانداردها، قوانین و مقررات، خاك شناسی، هواشناسی كشاورزی، سیستمهای زراعی و ارتباط سایر رشته های علمی با كشاورزی، نظیر اكولوژی، زیست شناسی، آمار، انرژی هسته ای، آب شناسی، شیمی، فیزیك و...

ارجاعات
۱ -حسن احمدی؛ كتابنامه كشاورزی (تا پایان سال ۱۳۴۹) (تهران: وزارت علوم و آموزشی عالی، مركز مدارك علمی، ۱۳۵۳)
۲ -پریوش وجدانی، كتابنامه كشاورزی (۱۳۴۹-۱۳۵۹) (پایان نامه فوق لیسانس كتابداری، دانشكده علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۵۹)
۳ -بهرام گرامی، فهرست پایان نامه، مقاله ها، نشریه ها و كتابهای دانشكده های كشاورزی مركز اطلاعات و مدارك علمی، ۱۳۶۲) كشور (از بدو تاسیس تا سال ۱۳۶۰ ) (اصفهان: جهاد دانشگاهی (دانشگاه اصفهان)، ۱۳۶۱)
۴ -نسریندخت عماد خراسانی، كتابنامه آب و خاك در كشاورزی (تهران:سازمان تحقیقات كشاورزی، مركز اطلاعات و مدارك علمی، ۱۳۶۴)
۵-حسن لاریجانی، كتابنامه شیلات (تهران:سازمان برنامه و بودجه، مركز مدارك اقتصادی اجتماعی و. انتشارات، ۱۳۶۴)
۶-نگارنده در آن وقت كارشناس مسوءول دكومانتاسیون و سرپرست فنی مركز اطلاعات و مدارك علمی كشاورزی ایران (سازمان تحقیقات كشاورزی) بود.
۷ -عباس حری، شیوه بهره گیری از كتابخانه: جهت تهیه مقاله تحقیقی (تهران: مركز اسناد فرهنگی آسیا و ۱۳۵۶) ص ۷۹-۸۶
۸ -مهوش بهنام، فهرست مستند اسامی موء سسات و سازمانهای دولتی ایران. ویرایش دوم، (تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مركز اسناد و مدارك علمی ایران، ۱۳۶۸)
* متن سخنرانی ایراد شده در نخستین "سمینار بررسی نقش اطلاع رسانی در تحقیق و توسعه."
نوشته:نسرین دخت عماد خراسانی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی