کنوانسیون بین‌المللی کنترل سیستم‌های مضر ضد خزه بر روی کشتی‌ها

خزه‌ها و گیاهان دریائی اغلب سازه‌های دست‌ساز انسان را که در آب دریا غوطه‌ور هستند، تحت تأثیر قرار می‌دهند. نتیجه این عمل افزایش هزینه‌های اقتصادی است که برای محافظت این سازه‌ها در برابر خوردگی و یا افزایش سرعت جابه‌جائی آنها می‌باشد. امروزه تحقیقات زیادی برای دستیابی به روش‌های مؤثر برای جلوگیری از چسبیدن خزه به سازه‌ها یا کاهش آنها صورت می‌گیرد.
راه‌حل مقابله با چسبیدن ارگانیسم‌های ناخواسته به دیواره کشتی‌ها، ممانعت از چسبیدن خزه‌هاست. یکی از این روش‌ها، پوشش دادن بدنه و کف کشتی با رنگ‌های حاوی مواد سمی (رنگ‌های ضدخزه) می‌باشد.
با رونق گرفتن فعالیت‌های کشتیرانی استفاده از رنگ‌های مختلف با ترکیباتی مانند آهک، آرسنیک، ترکیبات صنعتی و فلزی متداول گردید. این نوع رنگ‌ها در مجاورت‌ با آب شسته می‌شدند و علاوه‌بر ممانعت از چسبیدن خزه‌ها، باعث مرگ و میر بارناکل‌ها و سخت‌پوستان مزاحم می‌گردیدند. اما مطالعات بعدی نشان داد که این ترکیبات دارای خطر سمی و سایر اثرات مزمن بر موجودات دریائی و اثرات سوء بر منابع اکولوژیکی و اقتصادی هستند. یکی از مخرب‌ترین آنها، ترکیبات آلی قلع با نام تری بوتیل تین (TBT) بود که ترکیبات زیست‌کش نیز نامیده می‌شد و از دهه ۱۹۶۰ میلادی متداول و باعث بروز اثرات سوء و برگشت‌ناپذیر بر محیط زیست دریائی گردید.
● اثرات نامطلوب ترکیبات زیست‌کش
رنگ‌های ضدخزه که از عوامل زیست‌کش برای اثربخشی خود استفاده می‌کنند، تأثیرات بسیار نامطلوبی بر محیط زیست می‌گذارند. اثرات زیست‌کشی این رنگ‌ها بر محیط زیست و آبزیان متفاوت می‌باشد. به‌عنوان مثال زیست‌کش‌های با ترکیبات مس (به‌صورت اکسید مس، تیوسیانات مس و پودر مس) که قبل از ترکیبات TBT رایج بود، اگرچه اثرات زیست‌کشی آن بر روی خزه‌ها و ارگان‌های مزاحم به خوبی TBT نمی‌باشد، اما به علت ماندگاری کمتر در محیط، از اثرات سوء کمتری برخوردار می‌باشد. تری بوتیل تین (TBT) و تری فنیل تین (TPT) که رایج‌ترین عوامل زیست‌کش در این رنگ‌ها محسوب می‌شوند به علت مقاومت و پایداری بالائی که دارند در آب دریا باقی می‌مانند و اثرات نامطلوب بلندمدت به همراه می‌آورند که نه‌تنها آب‌های عمیق اقیانوس‌ها بلکه آب‌های ساحلی و محلی را نیز تحت‌الشعاع آسیب خود قرار می‌دهند.
این مواد، آبزیان به‌خصوص سخت‌پوستان و صدف‌ها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند و اختلالاتی در فرایند رشد و ویژگی‌های جنس آنها به وجود می‌آورند. هم‌چنین این مواد در گوشت و بدن آبزیان بزرگ‌تر مانند وال‌ها و سایر پستانداران دریائی انباشته شده و با ایجاد اختلال در کار غدد درون‌ریز و اختلال بر میزان هورمون‌های ترشحی، باعث ناباروری و یا حتی مرگ این‌ گونه‌ها و در نتیجه برهم خوردن اکوسیستم دریائی می‌شوند و به‌تدریج بر سایر گونه‌های دریائی نیز تأثیرگذار خواهند بود. به‌علاوه این مواد با ورود به زنجیره غذائی و تجمع در بافت‌های بدن آبزیان به سلامتی انسان‌ها در اثر مصرف گونه‌های دریائی آلوده آسیب خواهند زد.
از سوی دیگر تأثیرات سوء اقتصادی یکی دیگر از اثرات نامطلوب این مواد است، زیرا فعالیت‌های صیادی و آبزی‌پروری که ب این گونه‌های آسیب‌پذیر متکی هستند، پس از مدت کوتاهی ناتوان از فعالیت خود می‌گردند. نمونه‌هائی از ورشکستگی مزارع پرورش حلزون و صدف در اروپا، تأیید این ادعا است.
● توجه مجامع بین‌المللی
در سال ۱۹۸۹ میلادی، سازمان جهانی دریانوردی (IMO) تأثیرات نامطلوب زیست‌محیطی ترکیبات آلی قلع‌دار را مورد توجه قرار داد. سال ۱۹۹۰ میلادی نیز کمیته حفاظت از محیط زیست دریائی (MEPC) قطعنامه‌ای تصویب و طی آن توصیه نمود دولت‌ها تدابیری به منظور حذف استفاده از رنگ‌های ضدخزه دارای ترکیبات قلع بر روی شناورهائی با بدنه غیرآلومینیومی با طول کمتر از ۲۵ متر بیاندیشند. هم‌چنین راه‌حلی برای عدم استفاده از رنگ‌های ضدخزه که روزانه بیش از ۴ میکروگرم ترکیبات قلع از آنها جدا می‌شود، تعیین کنند.
در نوامبر سال ۱۹۹۹ میلادی، سازمان جهانی دریانوردی (IMO) طی قطعنامه‌ای از MEPC درخواست نمود تا سندی مطمئن برای رسیدگی به مشکلات سیستم‌های ضدخزه بر روی کشتی‌ها تدوین کند. این قطعنامه، ممنوعیت جهانی استفاده از ترکیبات قلع‌دار به‌عنوان زیست‌کش‌ها در سیستم‌های ضدخزه کشتی‌ها تا اول ژانویه ۲۰۰۳ میلادی و ممنوعیت کامل آنها تا اول ژانویه ۲۰۰۸ میلادی را خواستار می‌شد.
به این ترتیب در سال ۲۰۰۱ میلادی، با توجه به نگرانی شدید کشورها در مورد ترکیبات آلی حاوی قلع به‌عنوان زیست‌کش و با اعتقاد بر این‌که ورود این ترکیبات آلی قلع‌دار به محیط زیست باید متوقف شود. هم‌چنین برای کاهش یا حذف اثرات نامطلوب آنها بر محیط زیست دریائی و سلامت انسان کنوانسیون بین‌المللی سیستم‌های ضدخزه بر روی کشتی‌ها، به نگارش درآمد.
● مزایای کنوانسیون بین‌المللی کنترل سیستم‌های مضر ضدخزه
کاهش آلودگی ناشی از ترکیبات قلع به کار رفته در سیستم‌های ضدخزه، حفاظت از میحط زیست دریائی و سلامت انسان‌ها در مقابل اثرات نامطلوب سیستم‌های ضدخزه، جلوگیری از تجمع موجودات زنده بر روی بدنه کشتی‌ها و جلوگیری از گسترش موجودات مضر دریائی و عوامل بیماری‌زا و جایگزینی سیستم‌های مضر با سیستم‌های دارای ضرر کمتر یا ترجیحاً بدون ضرر.
● دامنه اعمال کنوانسیون بین‌المللی کنترل سیستم‌های مضر ضدخزه
ـ کشتی‌هائی که حق برافراشتن پرچم کشورهای متعاهد را دارند.
ـ کشتی‌هائی که حق برافراشتن پرچم کشورهای متعاهد را ندارند، اما تحت حاکمیت یکی از کشورهای متعاهد فعالیت می‌کنند.
ـ کشتی‌هائی که وارد بندر، کارخانه کشتی‌سازی، یا پایانه فراساحلی یک کشور متعاهد می‌شوند، اما شامل بندهای فوق نمی‌باشند.
● کنترل مواد زائد
بر طبق ماده ۵ کنوانسیون، یک کشور متعاهد با در نظر گرفتن مقررات، استانداردها و الزامات بین‌المللی باید اقدامات مناسبی را در قلمرو خویش اتخاذ کند تا مواد زائد ناشی از استفاده یا برداشتن یک سیستم ضدخزه کنترل شده در جدول شماره ۱، به روشی ایمن و مورد قبول از نظر زیست‌محیطی در جهت حفظ سلامت بشر و محیط زیست، جمع‌آوری، جابه‌جا، پردازش و دفع شود.
طبق ضمیمه اول کنوانسیون، تا تاریخ اول ژانویه ۲۰۰۳ میلادی، کشتی‌ها نباید از ترکیبات قلع‌دار به‌عنوان زیست‌کش در سیستم‌های ضدخزه استفاده (یا استفاده مجدد) کنند. اما با توجه به این‌که تاریخ مذکور منقضی شده است، IMO از کشورها درخواست نمود تا هرچه سریع‌تر به این کنوانسیون ملحق شوند تا به شرایط مطلوب برسند. هم‌چنین IMO در سال ۲۰۰۱ میلادی قطعنامه‌ای را با عنوان قطعنامه اجرای زودهنگام و اثربخش کنوانسیون بین‌المللی کنترل سیستم‌های ضدخزه بر روی کشتی به تصویب رساند.
● پیشنهاد اصلاحات در مورد کنترل سیستم‌های ضدخزه
ـ فقط کشورهای عضو کنوانسیون در تصمیم‌گیری دارای حق رأی می‌باشند.
ـ فقط نمایندگان کشورهای عضو می‌توانند در تنظیم هر توصیه‌ای به کمیته شرکت نمایند.
● تحقیقات علمی و فنی
ـ تحقیق در خصوص اثرات سیستم‌های ضدخزه از طریق مشاهده، اندازه‌گیری، نمونه‌برداری و تجزیه و تحلیل اثرات آنها
ـ در صورت درخواست، ارسال اطلاعات در خصوص فعالیت‌های علمی انجام شده، برنامه‌های تکنولوژی و علمی دریائی، نتایج حاصل از برنامه‌های نظارت و ارزیابی به هر یک از متعاهدین
● بازرسی و صدور گواهینامه
براساس ماده ۱۰ کنوانسیون، هر یک از متعاهدین باید اطمینان حاصل کنند که کشتی‌هائی که حق برافراشتن پرچم آنها را دارند، یا تحت اجاره آنها فعالیت می‌کنند، برطبق مقررات ذیل مورد بازرسی قرار می‌گیرند و برای آنها گواهینامه صادر می‌شود.
۱) بازرسی‌ها
ـ کشتی‌های فعال در سفرهای بین‌المللی با ظرفیت ناخالص ۴۰۰ تن و بالاتر
ـ تدابیر کافی دستگاه اجرائی در مورد کشتی‌هائی که مشمول مفاد بند اول این مقررات نمی‌شوند.
۲) صدور یا ظهرنویسی گواهینامه بین‌المللی سیستم ضدخزه
ـ دستگاه اجرائی باید کشتی‌هائی را که مشمول مورد ۱ می‌شوند، ملزم نماید که پس از بازرسی کامل، گواهینامه لازم را نیز دریافت کنند.
ـ هر شخص و سازمانی که به وسیله دستگاه اجرائی انتخاب شده است، باید گواهینامه‌ها را صادر یا ظهرنویسی کند. در هر حال مسئولیت کامل این گواهینامه‌ها به‌عهده دستگاه اجرائی می‌باشد.
ـ کشتی‌هائی نیز که قبل از تاریخ اجرای سیستم ضدخزه کنترل شده‌اند، حداکثر ظرف مدت ۲ سال بعد از اجرای کنترل‌های مذکور، گواهینامه‌ای دریافت می‌کنند.
۳) صدور یا ظهرنویسی گواهینامه بین‌المللی سیستم ضدخزه توسط دیگر کشور متعاهد
ـ هریک از کشورهای عضو می‌توانند، بنا به درخواست دستگاه اجرائی موجبات بازرسی کشتی‌ها را فراهم نمایند و در صورتی که متقاعد گردند که آنها مفاد کنوانسیون را رعایت می‌نماید، برای کشتی‌ها گواهینامه بین‌المللی سیستم ضدخزه صادر نمایند یا اجازه صدور آن را بدهند و در ادامه آن را ظهرنویسی کنند یا اجازه ظهرنویسی بدهند.
ـ برای کشتی‌هائی که مجاز به برافراشتن پرچم یکی از کشورهای غیرمتعاهد می‌باشند، هیچ‌گونه گواهینامه‌ای صادر نمی‌گردد.
۴) اعتبار گواهینامه بین‌المللی سیستم ضدخزه
گواهینامه بین‌المللی سیستم ضدخزه در هریک از موارد زیر از اعتبار ساقط خواهد شد:
ـ در صورتی‌که سیستم ضدخزه تغییر یابد یا جایگزین شود و گواهینامه برطبق مفاد این کنوانسیون ظهرنویسی نگردد.
ـ در صورت انتقال کشتی به پرچم کشوری دیگر، تنها در صورتی گواهینامه جدید صادر می‌گردد که متعاهد صادرکننده گواهینامه جدید کاملاً متقاعد شده باشد که کشتی در مطابقت با الزامات این کنوانسیون می‌باشد.
● بازدید کشتی‌ها و کشف مواد تخطی
ـ مأموران مجاز یک متعاهد می‌توانند هر کشتی مشمول این کنوانسیون را در هر بندر، کارخانه کشتی‌سازی و یا پایانه مورد بازرسی قرار دهند.
ـ چنان‌چه کشف گردد که کشتی از این کنوانسیون تخطی نموده است، متعاهد می‌تواند اقداماتی در جهت اخطار، توقیف، اخراج یا ممانعت از ورود کشتی به بندر خود به عمل آورد.
ـ متعاهدین باید در زمینه کشف موارد تخطی و اجرائی نمودن این کنوانسیون با یکدیگر همکاری نمایند. چنان‌چه تقاضائی برای بازدید یک کشتی از طرف متعاهدی دیگر همراه با ادله کافی مبنی بر مغایرت با کنوانسیون درخواست گردد، باید کشتی را در هنگام ورود به بندر، کارخانه کشتی‌سازی و یا پایانه فراساحلی تحت صلاحیت قضائی خود بازدید نمایند.
● موارد تخطی
ـ هرگونه تخطی از این کنوانسیون ممنوع می‌باشد و در صورت بروز آن باید مجازات‌هائی برای کشتی بر اساس قوانین دستگاه اجرائی در نظر گرفته شود.
ـ هنگامی که دستگاه اجرائی مورد نظر از چنین تخطی مطلع می‌گردد، باید موضوع را مورد رسیدگی قرار دهد و از متعاهد گزارش‌دهنده درخواست نماید دلایل بیشتری را در رابطه با تخطی ادعا شده ارائه دهد.
ـ دستگاه‌ اجرائی باید سریعاً متعاهدی که تخطی مورد ادعا را گزارش کرده است و هم‌چنین IMO را از اقدامات به‌ عمل آمده مطلع سازد.
ـ هرگونه تخطی از این کنوانسیون در حیطه صلاحیت قضائی هر متعاهد ممنوع می‌باشد و باید مجازات‌هائی براساس قوانین حاکم بر آن متعاهد در نظر گرفته شود.
● لزوم اجرای کنوانسیون بین‌المللی کنترل سیستم‌های مضر ضدخزه
در حال حاضر ۲۴ کشور به این کنوانسیون ملحق شده‌اند که ۶۳/۱۶ درصد تناژ ناخالص کشتیرانی تجاری جهانی را شامل می‌شوند. ۱۲ ماه پس از تاریخی که حداقل ۲۵ کشور با ۲۵ درصد تناژ ناخالص کشتیرانی تجاری جهان بدون حق شرط برای تصویب و پذیرش آن را تصویب و یا امضاء نموده باشند، این کنوانسیون اجرا خواهد شد. در مدت قبل از اجرای این کنوانسیون، کشورهای صاحب بندر نمی‌توانند الزامات آن را بر روی کشتی‌های خارجی اعمال کنند. اما این الزامات درخصوص کشتی‌های صاحب پرچم با توجه به وضع قوانین حقوقی و ملی قابل اجرا می‌باشد.
● دستورالعمل‌های تصویب شده به منظور اجرای کنوانسیون
ـ دستورالعمل بررسی دوره‌ای و صدور مجوز رنگ‌های ضدخزه بر روی کشتی، قطعنامه شماره ۱۲۴ اجلاس ۴۸ کمیته حفظ محیط زیست دریائی
ـ دستورالعمل نمونه‌برداری جزئی از رنگ‌های ضدخزه بر روی کشتی، قطعنامه شماره ۱۰۴ اجلاس ۴۹ کمیته حفظ محیط زیست دریائی
ـ دستورالعمل بازرسی سیستم‌های ضدخزه بر روی کشتی، قطعنامه شماره ۱۰۵ اجلاس ۴۹ کمیته حفظ محیط زیست دریائی
● اقدامات انجام شده ملی
سازمان بنادر و کشتیرانی براساس وظایف حاکمیتی خود در جهت ارتقاء استانداردهای زیست‌محیطی و جلوگیری از بروز اثرات نامطلوب بر محیط زیست دریائی و سلامت انسانی، با ترجمه و انجام بررسی‌های کارشناسی بر روی مفاد کنوانسیون، در حال فراهم نمودن مقدمات مربوط به آن می‌باشد. هم‌چنین به منظور ارتقاء آموزش و آگاهی عمومی، به برگزاری همایش و دوره‌های آموزشی برای پرسنل مرتبط و اطلاع‌رسانی از طریق سایت سازمان اقدام نموده است.
● استراتژی‌های لازم به منظور اجرای کنوانسیون
▪ اجرای مؤثر و سریع کنوانسیون از طریق:
ـ امضا، تأیید، پذیرش، تصویب و الحاق کنوانسیون بین‌المللی سیستم‌های مضر ضدخزه
ـ فراهم نمودن مقدمات هرچه سریع‌تر اجرای کنوانسیون
ـ لزوم اجرا و نظارت بر مقررات و دستورالعمل‌های مصوب IMO به منظور حصول اطمینان از اجرای یکپارچه و جهانی مفاد کنوانسیون در مورد نمونه‌رداری جزئی و کوتاه از رنگ‌های ضدخزه استفاده شده در کشتی و بازرسی سیستم‌های ضدخزه و بررسی دوره‌ای کشتی‌ها و صدور گواهینامه است.
ـ پذیرش، آزمایش و تأیید متدها و روش‌های معرفی شده سیستم‌های ضدخزه در آب‌های داخلی کشورها و تبادل نظر و ارائه اطلاعات در این زمینه
ـ تدوین و توسعه قوانین ملی به منظور اثربخشی و اجرای دقیق‌تر کنوانسیون
ـ آموزش پرسنل به منظور اجرای بهتر مفاد کنوانسیون
ـ انجام تحقیقات علمی و تخصصی درخصوص اثرات سیستم‌های ضدخزه
ـ توجه صنایع مرتبط به عدم خرید، فروش و یا کاربرد مواد ممنوع، به وسیله کنوانسیون
▪ همکاری‌های مشترک ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی:
ـ همکاری و تبادل نظر با IMO، سازمان‌های فعال منطقه‌ای و بین‌المللی و سایر کشورهای متعاهد و همکاری و تبادل اطلاعات فنی و تخصصی به سایر کشورها و کشورهای در حال توسعه
ـ الحاق به کنوانسیون، آموزش و اطلاع‌رسانی و عدم کاربرد ترکیبات ممنوع، اقدامی مؤثر در مقابل اثرات نامطلوب سیستم‌های ضدخزه بر روی محیط زیست و سلامتی انسان می‌باشد.

رویا امام، کارشناس حفظ محیط زیست دریائی ـ سازمان بنادر و کشتیرانی

منبع : ماهنامه پیام دریا