خواص گیاهان دارویی

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارودرمانی بوده‌اند.
امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به‌خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسن از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.
اگر چه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی ـ طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی‌که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این‌رو سعی داریم در حد مقدور و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کنیم.
در این مقاله نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار شاه‌پسند، بنفشه و گل ماهور.
● شاه‌پسند وحشی
Vebena Officinalis
(L. (Verbenaceae
European Verbena, Vervain
▪ ریخت‌شناسی:
گیاهی پایا، چندساله که ارتفاع آن به یک متر می‌رسد. ساقه سخت، باریک و برگ‌ها دارای بریدگی‌های عمیق شانه‌ای، متقابل و بیضی دراز است. گل‌ها به‌صورت سنبله انتهائی یا محوری و به رنگ سفید صورتی یا سوسنی می‌باشند.
▪ محل رویش:
در منطقه وسیعی از نواحی شمالی به‌خصوص سواحل دریای خزر، در نواحی مختلف البرز، اطراف تهران، کرج، قزوین، بین رشت و چالوس، آستارا، لاهیجان، بندر گز و در نواحی جنوبی ایران، شیراز، جیرفت، بین شیروان و بجنورد، قمصر کاشان، ارومیه، کردستان و شمال سنندج پراکندگی دارد.
▪ قسمت مورد استفاده:
سرشاخه‌های گیاه.
▪ کاربرد درمانی:
در طب سنتی در درمان افسردگی، مالیخولیا، تشنج، درد کیسه صفرا، یرقان، مراحل اولیه تب و به‌خصوص در افسردگی دوران نقاهت و آنفلوانزا مصرف می‌شود. خواب‌آور، تثبیت کننده خلق، ضدگرفتگی عضلانی، محرک ترشح شیر و عرق بدن نیز می‌باشد.
▪ آثار فارماکولوژیک:
با دوز پائین به‌عنوان یک آگونیست در انتهای اعصاب سمپاتیک است و با دوز بالا به‌صورت آنتاگونیست عمل می‌کند. به‌واسطه گلیکوزیدهای گیاه اثرات ضددرد و ضد فشارخون دارد.
▪ احتیاط مصرف:
مصرف دوز بالا گلیکوزیدهای گیاه (Verbenalin) سبب فلج مغزی منجر به تشنج و مدهوشی می‌گردد.
▪ منع مصرف: در زمان شیردهی و بارداری مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
گلیکوزیدهای ایریدوئیدی، اسانس‌های مونوترپنی، آلکالوئید، مسیلاژ، تانن، ساپونین.
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) دم کرده: ۴ـ۲ گرم گیاه خشک، سه بار در روز میل شود.
۲) افشره مائی: به نسبت ۱:۱ در الکل ۲۵%، ۴ـ۲ میلی‌لیتر سه بار در روز میل شود.
۳) تنتور: به نسبت ۱:۱ در الکل ۴۰%، ۱۰ـ۵ میلی‌لیتر، سه بار در روز میل شود.
▪ مصرف غذائی: به‌عنوان افزودنی موادغذائی کاربرد دارد.
● گل ماهور
Verbascum thapsus
(L. (Scrophulariaceae
Flannel mullein
Great mullein
Aaron&#۰۳۹;s-rod, High taper
Shepherd&#۰۳۹;s club
▪ ریخت‌شناسی:
گیاه عمومی دو ساله که ارتفاع آن به ۲ متر می‌رسد. برگ‌ها پرزدار، به رنگ سبز خاکستری و به‌شکل تخم‌مرغی کشیده گل‌ها نیزه‌ای و به رنگ زرد روشن می‌باشند.
▪ محل رویش:
در نقاط مختلف ایران این جنس تقریباً بیش از ۳۰ گونه دارد.
▪ زمان برداشت:
برداشت محصول ترجیحاً از سال دوم آغاز می‌شود. برای این کار گل‌ها را از تیرماه تا مهرماه، در مواقعی که گل‌ها کاملاً باز شده باشند، جمع‌آوری می‌کنند.
▪ قسمت مورد استفاده:
برگ‌ها و گل‌ها.
▪ کاربرد درمانی:
این گیاه مسکن، ضد گرفتگی عضلانی، مرهم بافت مخاطی، مدر و خلط‌آور می‌باشد. به‌صورت موضعی در درمان التهاب پوست ملتهب و دردناک به‌کار می‌رود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
موسیلاژ، فلاوونوئید، ساپونین، اسانس، تانن، گلیکوزید تلخ، ایریدوئید، پلی‌ساکارید (گالاکتوز، آرابینوز)
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) دم کرده: ۱ قاشق مرباخوری برگ یا گل آن در یک فنجان آب، ۲ـ۱بار در روز میل شود.
۲) تنتور: ۴۰ـ۱۵ قطره در آب گرم، هر ۴ـ۲ ساعت میل شود.
● بنفشه
Viola odorata
(L. (Violaceae
Sweet violet, Violet
▪ محل رویش:
در دره‌های البرز در کندوان و چالوس، دامنه‌های ارتفاعات جنگلی گیلان به‌ویژه رامسر پراکندگی دارد.
▪ ریخت‌شناسی:
گیاه پایا، بوته‌هائی با ساقه افقی و خوابیده بر سطح زمین است با برگ‌های تخم‌مرغی، نوک‌تیز و قلبی شکل و گل‌های به رنگ بنفش ـ آبی نسبتاً درشت و معطر می‌باشد.
▪ زمان برداشت:
برداشت محصول در سال دوم رضایت‌بخش‌تر بوده که می‌تواند تا چهار سال ادامه داشته باشد. بنابراین موقعی باید به برداش اقدام کرد که گل‌ها به مرحله شکفتن کامل نرسیده باشد.
▪ قسمت مورد استفاده گیاه: برگ‌های تازه و خشک سرشاخه‌های گلدار.
▪ کاربرد درمانی:
به‌عنوان ضداضطراب، خلط‌آور مدر و ملین کاربرد دارد.
▪ ترکیبات شیمیائی:
گلیکوزیدهای فنلیک، ساپونین، فلاوونوئید، آلکالوئید، موسیلاژ، اسانس، سالیسیلات.
▪ نحوه و میزان مصرف:
دم کرده گیاه به‌عنوان دهان‌شویه مصرف می‌شود.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز