بازاریان چه رویایی در سر دارند

معمار فرانسوی که به اراده ناصر الدین شاه با بنا کردن حجره هایی تو در تو عمارت بازار تهران را طراحی کرد، پایگاه طبقه ای در حال ظهور را سامان داد. ۱۵۰ سال پس از بنای این عمارت، بازار همچنان به عنوان طبقه ای پرنفوذ در جامعه ایران حضورش را حفظ کرده و سنت گرایی و مذهب به عنوان نمادهای این طبقه، پایدار و پابرجا مانده است. بازاریان که امروز نقش برجسته ای دارند، همان طبقه ای هستند که در دوران پهلوی امواج مدرنیسم آنان را تهدید به از هم پاشیدگی می کرد. ولی روح سنت ریشه دار تر بود و با پیروزی انقلاب اسلامی بازاریان جایگاه در معرض تهدید خود را بار دیگر تثبیت کردند و در پیوند با روحانیت، علاوه بر قدرت اقتصادی، در مناسبات حکومتی نیز نقش دار شدند. پیوند بازار با روحانیت و حضور در ساختار رسمی دولت آنان را براین داشت تا برای انسجام بیشتر دست به تشکیل تشکل هایی برای صیانت از سهمشان در قدرت بزنند. تشکلی چون انجمن اصناف و بازار از این دست است. این تشکل ها از همان سال های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی بنا به باورهای ایدئولوژیک خود با گروه های ریشه دار تری مانند جمعیت موتلفه اسلامی هم پیمان شدند و در تمام این سال ها همواره از کسانی دفاع کرده اند که مروج سنت گرایی بوده اند. بازاریان که به دلیل پیوندهای محکم ایدئولوژیک با روحانیت همواره از اینکه انسان هایی دنیا گرا و طالب قدرت شناخته شوند نگران بودند بنا به تجربه عملی ، به این نتیجه رسیده اند که باید به هر حال از واقعیت طبقه خود دفاع کنند و به دیگر گروه های سیاسی نیز توصیه کنند واقعیت طبقه بازار را بپذیرند. بازاریان به عنوان بخشی از بدنه جریان اصولگرایان همچنین از مزیتی بزرگ نسبت به گروه های صرفاً سیاسی برخوردارند چرا که بازاریان اگر در قدرت حضور رسمی هم نداشته باشند باز به دلیل در اختیار داشتن منابع اقتصادی قادر به تاثیر گذاری خواهند بود و همین توان مضاعف است که بازار را برای ظاهر شدن به عنوان یک طبقه و منسجم تشویق می کند. برای مثال سخنان اخیر دبیرکل جامعه انجمن های اسلامی اصناف و بازار درباره لزوم به رسمیت شناخته شدن بازار نشان می دهد که اعضای این طبقه هنوز از سهمی که در ساختار سیاسی و اقتصادی دارند راضی نیستند. آنان چنان که احمد کریمی اصفهانی در گفت وگو با ایسنا مطرح کرده، معتقدند اکنون در جهان نبرد بازارها شکل گرفته و دولت ها باید پشت سر بازارهای خود بایستند.
● مرز باریک بازار و دولت
گرچه ذائقه طبقه بازار با مفاهیم سیاسی مانند راست و چپ و لیبرال و سوسیالیست سازگار نیست و آنان تمایل ندارند که فعالیت هایشان پیروی از شیوه های سیاسی غربی تلقی شود ولی الگوی اقتصادی بازاریان ایران در هر صورت راست گرایانه است و انتظارات این طبقه از دولت نیز تنها به تنظیم حوزه عرضه و تقاضای کالا خلاصه می شود. بنابراین اگر بازاریان از لزوم حمایت دولت هم سخن می گویند، به معنی طرفداری از اقتصاد دولتی نیست و آن طور که احمد کریمی می گوید بازاریان انتظار دارند دولت ها در مراودات خارجی آنان را بیشتر به بازی بگیرند و برای مثال در سفرهای خارجی افراد اقتصادی را همراه خودشان ببرند تا بتوانند تعداد زیادی قرارداد اقتصادی را عملی کنند. چنین موضع گیری هایی نشان می دهد که طبقه بازاریان به رغم داشتن پیوندهای محکم با دولت، همچنان مایلند که استقلال نسبی خود را از دستگاه های دولتی حفظ کنند هر چند که همواره مرز باریکی میان استقلال و دولتی شدن بازار وجود دارد. طبقه بازاریان ایران با این حال به دلیل خاستگاه اسلامی، نمی توانند مروج یک اقتصاد راست گرایانه تمام عیار باشند و به همین دلیل نیز معتقدند که سیاستگذاری های کلان اقتصادی باید توسط دولت انجام شود.
● تریبون های سنتی و دغدغه های معیشتی
بلندگوهای مسجد بازار تهران هفته ای یک بار به تریبونی برای اعلام مواضع اقتصادی و سیاسی طبقه بازار تبدیل می شود. صدایی که از بلندگوهای این مسجد به گوش می رسد، صدای طبقه بازار است. صدایی که هنوز از پس ۱۵۰ سال می توان نمادهای سنت و مذهب را در آن به وضوح دید. اکنون که قدرت اجرایی کشور در دست اصولگرایان است، بازاریان نیز توان مضاعفی یافته اند تا نقش خود در ساختار سیاسی و اقتصادی کشور را تقویت کنند. گرچه به گفته دبیر کل جامعه اصناف و بازار، بازاریان از همه دولت ها در جمهوری اسلامی حمایت کرده اند ولی در زمانی که اصلاح طلبان قدرت را در دست داشتند طبقه باز به وضوح در مقام منتقد سیاست های فرهنگی و اقتصادی دولت ظاهر شد و سیاست های دولت خاتمی را به چالش کشید. با این حال روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد که حامل دغدغه های فرهنگی طبقه بازار است، باعث شده تا انتقادهای بازار نسبت به سیاست های دولت تا حد زیادی کاهش یابد. بازاریان که تصور می کردند سیاست های فرهنگی خاتمی تهدیدی برای باورهای سنتی آنان است، اکنون از سیاست های فرهنگی احمدی نژاد احساس رضایت می کنند، ولی شاید مساله اقتصاد، در آینده ای نه چندان دور به نقطه اصلی اختلاف بازاریان با دولت تبدیل شود. زمزمه های بروز این اختلاف از ماه های ابتدایی روی کار آمدن دولت احمدی نژاد به گوش می رسید ولی به مرور زمان این اختلاف علنی تر شد و اکنون دست کم بخشی از بازاریان با نفوذ به منتقدان جدی سیاست های اقتصادی احمدی نژاد تبدیل شده اند. بازاریان به عنوان بخشی از بدنه اصولگرایان که همواره در رقابت های انتخاباتی شعارهای معیشتی و اقتصادی را محور تبلیغات خود قرار می دادند اکنون بر این باورند که دولت اصولگرای احمدی نژاد نتوانسته وعده هایش برای شکوفایی اقتصادی و کاهش تورم را به شکل مطلوبی محقق سازد و از این جهت نگرانند که ناکامی دولت در تحقق وعده های اقتصادی اش، کل جریان اصولگرا را با بحران کارآمدی مواجه کند. بازاریان از شتاب بیش از حد تصمیم گیری ها در دولت احمدی نژاد که فضای اقتصادی را مشوش می کند گلایه مندند و معتقدند باید برای مهار تورم آرامش اقتصادی در جامعه حکمفرما شود. دغدغه بازاریان در واقع این است که کاستی های دولت به پای همه اصولگرایان نوشته می شود و خصوصاً اکنون که زنگ آغاز رقابت ها برای انتخابات مجلس به صدا درآمده بازاریان بیش از همیشه به دولت برای مهار تورم هشدار می دهند.
● اختلاف های پنهانی
ظاهراً میان دغدغه بازاریان و دولت اصولگرای احمدی نژاد درباره سیاست خارجی اختلافی دیده نمی شود و مشی دولت نهم در روابط خارجی همواره مورد تایید بازاریان بوده است ولی بازاریان یک نگرانی پنهان دارند که از تریبون های رسمی کمتر درباره آن سخن می گویند. طبقه بازار نگران است که برخی شریکان اقتصادی اش را به واسطه برخی سیاست ها از دست بدهد. بازاریان از انزوای اقتصادی استقبال نمی کنند و مایلند که روابط تجاری شان با شرکای غربی بدون دست اندازهای سیاسی ادامه یابد. به همین دلیل نیز گهگاه در لفافه به دولت توصیه می کنند که در سیاست خارجی جانب اعتدال را داشته باشد. با این حال اختلاف بازار و دولت در سیاست خارجی هنوز آن قدر علنی نشده که بتوان تصویر روشنی از ابعاد آن ارائه کرد، هر چند که می توان دلهره بازاریان را در یک جمله کلاسیک خلاصه کرد، آنان نگران امنیت اقتصادی هستند و نمی خواهند هیچ عاملی این امنیت را خدشه دار کند.
● بازاندیشی در هویت طبقاتی
زمانی که معمار فرانسوی بنای بازار تهران را طراحی کرده بود، سیاحان محله بازار را زیباترین نقطه تهران می دانستند، اکنون بنای بازار، با انبوه موتورسیکلت ها و ازدحام جمعیت بنای زیبایی نیست ولی همچنان مرکز ثقل بسیاری از تحولات سیاسی و اقتصادی کشور است. بازاریان با استفاده از همه اهرم ها درصدند که تاثیر گذاری شان در فضای سیاسی و اقتصادی ایران را حفظ کنند. آنان برای مثال تصمیم دارند در رقابت های انتخاباتی مجلس باز هم شعارهای اقتصادی را سرلوحه فعالیت هایشان قرار دهند و چنانکه محمد نبی حبیبی دبیرکل موتلفه اسلامی در گفت وگوی اخیرش به ایسنا گفته، بالا بردن سطح رفاهی عامه مردم و به خصوص قشر کم درآمد مولفه گفتمان این جریان در انتخابات مجلس هشتم است.به رغم آنکه طبقه بازاریان به عنوان یک طبقه پرنفوذ در جامعه ایران همچنان برای حفظ جایگاه خود در ساختار سیاسی تلاش می کنند ولی مشخص نیست که ستاره اقبال این طبقه تا چه زمان پابرجا خواهد بود. اگر روزی اقتصاد بازار به معنای واقعی کلمه در ایران حاکم شود، بسیاری از بازاریان ایران ورشکست خواهند شد و پایگاه طبقاتی خود را از دست خواهند داد. در صورت عدم وقوع چنین اتفاقی نیز بازاریان نمی توانند از حفظ جایگاه خود مطمئن باشند. چنانچه تصمیم های دولتی باعث تکرار نوسان های اقتصادی در بازار شود و تورم افزایش یابد، بازاریان برای صیانت از جایگاه خود ناچار به موضع گیری در مقابل دولت می شوند و آنگاه دیگر ملاحظات سیاسی کنار خواهد رفت. بنابراین می توان پیش بینی کرد که طبقه بازار در آینده ای نه چندان دور در مقابل یک انتخاب اساسی قرار خواهد گرفت که سرنوشتش را رقم می زند. بازاریان ناگزیر از تعریفی جدید در نسبت خود با دولت خواهند بود. این تعریف آنان را وامی دارد که تعریفی تازه از هویت طبقاتی خویش به دست دهند. تعریفی که شاید با هویت فعلی طبقه بازار اختلاف های اساسی داشته باشد.

مهدی تاجیک

منبع : روزنامه شرق