نگاهی به پدیده مهاجرت پزشکان

● پرواز پرستوها
نیروی کار پزشکی و بهداشتی، همواره از دغدغه‌های بزرگ دست‌اندرکاران بخش بهداشت و درمان در تمامی کشورها - به خصوص ممالک در حال توسعه- به شمار می‌آمده است. کمبود نیروی انسانی پزشکی در دو دهه اخیر شدت بیشتری یافته و علت عمده این امر در سطح ملی، تمایل نداشتن پزشکان به اشتغال در مناطق دورافتاده و روستایی و در سطح بین‌المللی، مهاجرت پزشکان از کشورهای فقیر و در حال توسعه به کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته بوده است. وابستگی برخی کشورهای توسعه‌یافته به نیروی کار پزشکی خارجی به حدی رسیده که برای مثال، در ایالات متحده با تغییر قوانین کاری و مهاجرتی از نیمه دوم دهه ۹۰ به تعداد قابل توجهی از پزشکان دارنده ویزاهای تحصیلی (J۱) اجازه اقامت دایم در این کشور داده شده است و امروزه، مجموع کمک‌های مالی که در قالب برنامه‌های مدیکیر برای دستیاران تخصصی خارجی پرداخت می‌شود، از مبالغی که صرف فارغ‌التحصیلان داخل آمریکا می‌شود، بیشتر است. در کانادا نیز به تازگی برای جذب پزشکان خارجی و تسهیل ورود آنان به بازار کار، ظرفیت پذیرش دستیاران تخصصی افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است. امروزه بیش از ۲۵ درصد حجم کل نیروهای کادر پزشکی و پرستاری را در آمریکا، کانادا، بریتانیا و استرالیا خارجیان تشکیل می‌دهند و قریب دو سوم این افراد از کشورهای دارای سطوح متوسط و پایین درآمد مهاجرت کرده‌اند.
پدیده مهاجرت پزشکان در مقابل منافعی که برای خود پزشکان مهاجر و کشورهای پذیرنده پزشک دارد، سیستم بهداشت و درمان کشورهای در حال توسعه را به دلیل از دست رفتن نیروی کار پزشکی دچار مشکلات جدی می‌کند. مطابق جدیدترین آمار منتشره، کشورهای هندوستان، فیلیپین و پاکستان در سال‌های اخیر، بیشترین تعداد پزشک را روانه کشورهای توسعه یافته کرده‌اند. از لحاظ تعداد مطلق پزشکان مهاجر، رتبه اول در سطح جهان متعلق به هندوستان است، به‌طوریکه حدود ۶۰ هزار پزشک هندی در کشورهای آمریکا، انگلیس، کانادا و استرالیا مشغول کار هستند. تأثیر ناگوار این مهاجرت بر وضعیت بهداشت و درمان در کشور مبدأ، هنگامی واضح‌تر می‌شود که بدانیم در خود هندوستان برای هر ۱۰ هزار نفر تنها یک پزشک وجود دارد، حال آنکه این رقم در استرالیا، ۲۴۹ پزشک برای هر ۱۰ هزار نفر، در کانادا ۲۰۹ پزشک، در انگلستان ۱۶۶ پزشک و در آمریکا ۵۴۶ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است. علاوه بر این، باید توجه داشت که بیشتر پزشکان مهاجر، هم به لحاظ تحصیلی (نمرات دانشگاهی) و هم از جهت مهارت حرفه‌ای، افرادی ممتاز به شمار می‌آیند و این موضوع، اثر مخرب پدیده مهاجرت پزشکان را بر ممالک در حال توسعه دوچندان می‌کند.
ایران نیز از قاعده کلی مهاجرت پزشکان مستثنی نبوده و نیست. آمار موجود، حاکی از شتاب گرفتن روند مهاجرت پزشکان عمومی و متخصص به کشورهای غربی، به خصوص آمریکا، کانادا و استرالیاست. در سنوات اخیر، مهاجرت پزشکان ایرانی به آمریکای شمالی بیشتر در قالب شرکت در برنامه‌‌های دستیاری تخصصی و آموزشی ـ پژوهشی و عزیمت آنان به استرالیا اغلب به انگیزه اشتغال به حرفه طبابت در رده پزشک عمومی و در مناطق نیازمند پزشک صورت گرفته است.
در نگاه کلی، کشور آمریکا از نظر جذب افراد تحصیل‌کرده ایرانی (به خصوص پزشکان) در رده نخست قرار می‌گیرد. بر اساس تحقیقات انجام شده از سوی دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد حدود ۲۵۰ هزار ایرانی دارای تحصیلات عالی در آمریکا زندگی می‌کنند و در مجموع حدود ۴۶درصد ایرانیان مقیم آمریکا دارای تحصیلات دانشگاهی هستند. در مقابل به نظر می‌رسد در سه چهار سال اخیر، استرالیا از نظر شتاب جذب پزشکان ایرانی بر سایر کشورهای توسعه یافته پیشی‌گرفته به گونه‌ای که هم اکنون تعداد زیادی پزشک عمومی در چارچوب برنامه‌های جذب افراد متخصص در صف مهاجرت به استرالیا قرار گرفته‌اند. در ضمن طی همین برهه افزون بر دو هزار فرد متخصص زیر ۳۰ سال از جمله حدود ۴۰۰ پزشک جوان در قالب توافقات انجام شده میان وزارت کار ایران و اداره مهاجرت استرالیا و با استفاده از تسهیلات ویزاهای توریستی ـ کاری رهسپار این کشور شده‌اند. آن‌طور که از مطالعات جدید روی پدیده مهاجرت پزشکان بر می‌آید، مهم‌ترین انگیزه‌های اقدام به مهاجرت در قشر پزشک به قرار زیرند:
▪ چشم انداز نامطلوب اقتصادی پس از اتمام تحصیل
ساختار مالی نامناسب بخش بهداشت و درمان، وضعیتی را رقم زده که در آن از یک سو حقوق و مزایای دریافتی پزشکان بخش دولتی به زحمت پاسخگوی احتیاجات اولیه آنهاست و از سویی محدودیت فرصت‌های شغلی در بخش خصوصی و نیاز به صرف سرمایه هنگفت در ابتدای کار امکان استقلال و کسب درآمد را از بیشتر پزشکان جوان سلب کرده ‌است. اجرای طرح پزشک خانواده و سعی در ایجاد انگیزه‌های مالی نیز در کل، کارایی زیادی برای جذب پزشکان در مناطق محروم نداشته و علت این امر تمایل نداشتن پزشکان به دور شدن از شهرهای محل اقامت یا تحصیل خود و نیز افزایش شدید هزینه‌ زندگی و متناسب نبودن آن با متوسط درآمد افراد در بخش دولتی بوده است
▪ محدودیت فرصت‌های شغلی مناسب
در اغلب کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، تعداد افرادی که هر سال از دانشکده‌های پزشکی فارغ‌التحصیل می‌شوند به مراتب بیشتر از تعداد موقعیت‌های شغلی مناسب و راضی کننده است. نتیجه چنین وضعی بیکار ماندن بخش عمده‌ای از یک نیروی کاری دارای تخصص بالاست و این امر عامل مهمی در ایجاد تمایل به مهاجرت محسوب می‌شود. ساختار بیمار اجرایی و حاکمیت روابط بجای ضوابط موجب می‌شود که توزیع موقعیت‌های شغلی موجود نه بر مبنای شایستگی‌های علمی و مهارت‌های حرفه‌ای بلکه بر اساس تبارگرایی، روابط شخصی و ملاحظات سیاسی صورت گیرد و این خود عاملی است که سرخوردگی و دلسردی پزشکان جوان را نسبت به تشکیلات بهداشت و درمان کشور بیشتر کرده و میل به مهاجرت را در آنان تقویت می‌کند.
▪ کیفیت بالاتر آموزش‌های تخصصی در خارج
بسیاری از پزشکان جوان، به خصوص آن دسته‌ای که از نظر تحصیلی و توانایی علمی در سطح بالاتری قرار دارند، بر این باورند که تحصیلات تخصصی در کشورهای توسعه یافته امکان موفقیت و پیشرفت بیشتری برای آنان فراهم می‌کند و در نهایت، رضایت شغلی بالاتری به آنان می‌دهد. به نظر می‌رسد که این نوع انگیزه در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های بزرگ و به اصطلاح «مادر» و نیز افرادی که در مراکز آموزشی ـ پژوهشی مرتبط با دانشگاه‌های خارج فعالیت داشته‌اند، بیشتر باشد.
▪ میل به اقامت در خارج
بعضی از پزشکان به انگیزه زندگی و تشکیل خانواده در کشورهای ثروتمندتر، فراهم کردن چشم‌انداز تحصیلی و شغلی بهتر برای فرزندان و سایر اعضای خانواده خود و برخورداری از آزادی‌های اجتماعی و سیاسی موجود در کشورهای توسعه یافته تصمیم به مهاجرت می‌گیرند.
▪ ترغیب یا فشار اطرافیان
تعدادی از پزشکان- به خصوص آنان که دوستان و بستگانی در خارج از کشور دارند- به انگیزه رقابت با این افراد یا در نتیجه تشویق و ترغیب آنها تمایل به مهاجرت پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد سایر دلایل مهاجرت پزشکان که در مطالعات خارجی ذکر شده- از قبیل انگیزه‌های صرفا سیاسی یا قومی و مذهبی- درباره پزشکان ایرانی کمتر مطرح باشد.
▪ راهکارهای مقابله با پدیده مهاجرت پزشکان
مقابله با پدیده مهاجرت پزشکان امری دشوار و پیچیده است. از یک سو می‌توان گفت که روند مهاجرت، کشورهای در حال توسعه را به لحاظ نیروی انسانی پزشکی فقیر می‌سازد و سرمایه عظیم صرف شده برای تربیت پزشک را به هدر می‌دهد و از این رو خلاف اصل اخلاقی «عدالت اجتماعی» شمرده می‌شود. از سوی دیگر، ایجاد محدودیت و جلوگیری از مهاجرت پزشکان ناقض یکی از اصول اساسی حقوق بشر یعنی آزادی در جابه‌جایی و انتخاب محل زندگی است. تجربه نشان داده که ایجاد مانع و محدودیت در امر مهاجرت پزشکان می‌تواند به کاهش گرایش به رشته‌ پزشکی و سرخوردگی بیشتر شاغلان این حرفه بینجامد و از این رهگذر خسارات بیشتری به تشکیلات بهداشت و درمان کشورهای در حال توسعه وارد کند.

منابع:
Baer LD, Ricketts TC, Konrad TR, Mick SS. Do international medical graduates reduce rural physician shortages? Med Care . ۴۴-۱۵۳۴ :(۱۱)۳۶ ;۱۹۹۸
Bundred PE, Levitt C. Medical migration: who are the real losers? Lancet ۶-۲۴۵ :(۹۲۲۵)۳۵۶ ;۲۰۰۰
Hagopian A, Thompson MJ, Fordyce M, Johnson KE, Hart LG. The migration of physicians from sub-Saharan Africa to the United States of America: measures of the African brain drain. Hum Resour Health ۴۴۱ :(۱)۲ ;۲۰۰۴.
Iglehart JK. The quandary over graduates of foreign medical schools in the United States. N Engl J Med. ۸۳-۱۶۷۹:(۲۵) ۳۳۴;۱۹۹۶.
Kingma M. Migration patterns of health professionals. Cah Sociol Demogr Med. ۳۰۶-۲۸۷:(۳)۲) ۴۵;۲۰۰۵.
Martin PL: Highly skilled labor migration: sharing the benefits: International Institute for Labor Studies, Geneva, May ۲۰۰۳
Mullan F, Politzer RM, Davis CH. Medical migration and the physician workforce. International medical graduates and American medicine. JAMA ۷-۱۵۲۷۱:(۱۹) ۲۷۳ ;۱۹۹۵
Syed NA, Khimani F, Andrades M, Ali SK and Paul R: Reasons for migration among medical students from Karachi: Medical Education. ۶۸-۶۱: ۴۲;۲۰۰۸.
خبرگزاری جمهوری اسلامی ۱۵/۱/۱۳۸۷

منبع : هفته نامه سپید