بررسی آماری ظرفیت انرژی منطقه

در دنیای کنونی، انرژی به عنوان یک متغیر تاثیر گذار در قدرت به حساب می آید و کشوری که توانایی دراختیار گرفتن و تسلط بر انرژی را داشته باشد توان بیشتری در شکل دادن به تحولات بین المللی خواهد داشت.
به همین دلیل و با توجه به جایگاه انرژی در خزر، موقعیت ژئوپلیتیکی منطقه افزایش چشمگیری یافته است و رقابت هارابرای کسب آن افزایش داده است.در همین راستاپنج کشور جنوب شرقی اروپا، در آوریل ۲۰۰۷ قرارداد احداث یک خط لوله از دریای سیاه تا ایتالیا را با هدف رساندن نفت و گاز دریای خزر به اتحادیه اروپا امضا کردند. این پروژه به اروپا کمک خواهد کرد تا از نیاز شدیدی که برای تهیه انرژی به کشور روسیه و کشورهای خاورمیانه دارد رهایی یابد.
۵ مقام ارشد در امور مربوط به انرژی از کشورهای رومانی، صربستان، کروواسی، اسلوونی و ایتالیا، قراردادی را امضا کردند که برمبنای آن، خط لوله‌ای به طول ۱۴۰۰ کیلومتر از شهر کنستانا (از بنادر بزرگ رومانی در حاشیه دریای سیاه) تا بندر تریستا (از بنادر شمالی کشور ایتالیا) ساخته خواهد شد.
این خط لوله که پیش‌بینی می‌شد بین دو تا سه و نیم میلیارد دلار هزینه دربر داشته باشد، «خط لوله نفت سراسری اروپا» نامیده شده بود. آندریس پیه‌بالگز، مسئول انرژی اتحادیه اورپا که خود یکی از امضا‌کنندگان این قرار داده بوده اعلام کرده است که سیاست تأمین امنیت و جستجو برای منابع انرژی از راه به روز کردن و ساخت و ساز زیربنایی، از اولویت‌های اتحادیه اروپا است. بعد از پایان احداث این خط لوله، انتقال نفت خام کشورهای قزاقستان و آذربایجان، به پالایشگاه‌های شمال ایتالیا و اروپای مرکزی تسهیل خواهد شد. این خط لوله که دو بندر را در کشورهای رومانی و ایتالیا به هم وصل می‌کند، قابلیت انتقال روزانه ۶۰ تا ۹۰ میلیون تن نفت (۲/۱ تا ۸/۱ میلیون بشکه) در روز را خواهد داشت. در همین زمینه سخنگوی وزارت خارجه آمریکا این امر را سیاست مواجهه‌جویانه غرب ارزیابی نکرد بلکه رقابتی برای کسب سود بیشتر داتست.
مسئول انرژی اتحادیه اروپا در این باره افزود: «دریای خزر، منطقه‌ای است که روز به روز محصول بیشتری از ‌آن وارد بازار جهانی می‌شود و به همین دلیل ما به یک ساخت و ساز زیربنایی مانند خط لوله نفت سراسری اروپا نیازمندیم».
در همین حال و با توجه به شرایط به وجود آمده در منطقه تلاش های بسیاری از طرف روسیه برای تحت کنترل درآوردن قیمت و نظارت بر خط لوله جدید آغاز گردید و بالاخره روسیه با قزاقستان و ترکمنستان به توافق رسید که بدون نظارت و کنترل روسیه بر این خط لوله، گاز صادر نگردد.در همین حال ترانس نفت،١ میلیارد پیش بینی هزینه این کار که قرار است از اواسط٢٠٠٨ شروع گردد را داشته است.انتظار می رود که تا ٢٠١٢ سالانه ٢٠ میلیارد متر مکعب گاز از این خط لوله صادر گردد.
● وضعیت انرژی و خطوط لوله
نفت یکی از منابع حیاتی‌انرژی برای غرب است و در همین راستا اروپا و آمریکا سرمایه‌گذاری‌های بسیاری برای متنوع کردن دستیابی به انرژی انجام داده اند. سرمایه گذاری های بسیاری توسط اروپاییان در منطقه صورت گرفته که حکایت از توجه بسیار اروپاییان به انرژی است.برای بررسی دقیق تر موضوع و با درنظرگرفتن رقابت های موجود در منطقه به بررسی میدان های نفتی و وضعیت خطوط لوله در منطقه می پردازیم.
الف) میدان های نفتی
به تخمین EIA ذخایر نفت اثبات‌شده در منطقه بین ۱۷ تا ۴۹ میلیارد بشکه است. در سال ۲۰۰۶ پیش ‌بینی شده بود که تولید نفت منطقه در مجموع به ۳/۲ میلیون بشکه در روز برسد که قابل مقایسه با برزیل در آمریکای جنوبی است. در طی سال ۲۰۰۷، EIA پیش‌بینی رشد تولید سالانه ۲۰۰ هزار بشکه در روز را دارد که بیشتر رشد آن از آذربایجان خواهد بود.
تا ۲۰۱۰، پیش‌بینی EIA این است که کشورهای منطقه تولیدی بین ۹/۲ تا ۸/۳ میلیون بشکه در روز را داشته باشند.
رشد تولید قابل ملاحظه نفت در ابتدا از شمال دریای خزر یعنی قزاقستان و آذربایجان است. توسعه منابع نفتی در این منطقه به وسیله سه پروژه بزرگ هدایت می‌شوند. تنگیز و کاراچاگانگ در قزاقستان و آذری آذربایجان، چیراگ و میدان گونشلی (ACG) در آبهای عمیق. جمعاً این سه پروژه ۶۹۳ هزار بشکه در روز از ژانویه تا سپتامبر ۲۰۰۶ تولید کرده‌اند که تقریباً ۳۰ درصد تولید کل منطقه را شامل می‌شود. این سه پروژه باعث هجوم گسترده سرمایه‌های خارجی در منطقه بوده است.
در پی اکتشافات گسترده در منطقه، جدیدترین یافته‌های اعلام شده از این قرار است:
در آذربایجان در شاه دنیز در سال ۱۹۹۹ در مجموع تقریباً ۱۵ TCF (تریلیون مترمکعب) گاز طبیعی و ۶۰۰ میلیون بشکه نفت فشرده و در قزاقستان در کاشاگان در سال ۲۰۰۰ ذخایر بازیافتنی تقریباً ۹ ـ ۷ میلیارد بشکه نفت که قابلیت استخراج ۹ تا ۱۳ میلیارد بشکه قابل استفاده بوده است.
ب) خطوط لوله
▪ صادرات نفتی به غرب
چهار خط لوله اصلی BTC، باکو ـ نوووروسیسک، باکو ـ سوپسا و کنسرسیوم خط لوله کاسپین (CPC) ـ اکثر منابع نفت و گاز منطقه را به غرب برای تحویل در بازارهای اصلی در ترکیه، اروپا و مدیترانه حمل می‌کند و یا خواهد کرد. خطوط ریلی باکو ـ باتومی، باکو ـ‌ نوووروسیسک و باکو ـ سوپسا نیز همچنان نفت و گاز را حمل می‌کند اما این امر ممکن است مرحله به مرحله و به عنوان خطوط لوله‌های بزرگ‌تر گسترش پیدا کند.
۱) CPC کنسرسیوم خط لوله خزر
پروژه CPC ذخایر نفت منطقه دریای خزر قزاقستان را به بندر نوووروسیسک دریای سیاه روسیه مرتبط می‌کند. نفت بارگیری شده در نوووروسیسک با تانکر به بازارهای جهانی حمل می‌شود.
اگرچه خط لوله CPC در عرض روسیه قرار دارد و حکومت روسیه در توسعه آن نقش داشته، ولی این خط لوله برای منطقه و قزاقستان به عنوان اولین جایگزین جدی در مقابل تسلط روسیه در راه‌های صادراتی شمال است.
۲) BTC باکو ـ تفلیس ـ جیحان
خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان نفت آذری را از باکو از طریق گرجستان به ساحل مدیترانه منتقل کند. این خط لوله انتقال نفت خود را از تنگه بسفر جدا خواهد کرد. ضمناً کنسرسیومی به هدایت BP (بریتیش پترولیوم) هدایت این خط لوله را برعهده خواهد داشت.
تولید یک میلیون بشکه در روز در خط لوله BTC در می ۲۰۰۵ کامل شد و اولین تانکر در ژوئن ۲۰۰۶ تحویل داده شد. صادرات نفت از طریق BTC تقریباً ۲۱۰ هزار بشکه در روز از ژوئن ـ سپتامبر ۲۰۰۶ است و انتظار می‌رود که گنجایش آن تا اوایل ۲۰۰۷ به بالای ۵۰۰ هزار بشکه در روز برسد. انتظار می‌رود که ظرفیت این خط لوله بین ۲۰۰۸ تا ۲۰۰۹ به یک میلیون بشکه در روز ارتقا یابد.
▪ مسیرهای فراتر از خزر
زمانی که گنجایش میدان Azari-Chirag-Gunesli (ACG) برای اینکه بتواند به طور کامل BTC را پر کند (برای به حداکثر رسیدن ظرفیتش) و زمانی که خطوط لوله موجود قزاقستان ظرفیت را برای گسترش تولید نفت ندارد. قزاقستان قسمتی از نفت خود را از طریق BTC ارسال می‌کند. حجم نفتی پروژه kashagan منبع اصلی نفت برای خط لوله ACG است.
وقتی که kashagan تا سال ۲۰۰۹ مسیر مستقیم انتقال نفت گردد محموله‌های خارجی خزر به باکو از ۴۵ هزار بشکه در روز به حدود تقریبی ۷۵۰ هزار بشکه در روز ارتقا می‌یابد. در نوامبر ۲۰۰۶، تنگیز چورویل، امپراتور میدان تنگیز، قراردادی را با casper، The Caspian shiping company of Azabaijan، برای انتقال ۱۲۰ هزار بشکه در روز با تانکرها به آذربایجان در ۲۰۰۷ منعقد کرد.
▪ صادرات به شرق
سؤالاتی در مورد اینکه آیا اروپا همچنان یک بازار ایده‌آل برای نفت و گاز طبیعی خزر است وجود دارد. انتظار می‌رود که تقاضای نفت در ۱۵ سال ‌آینده در OECD اروپا به ۲۰۰ هزار بشکه در روز افزایش یابد. از طرف دیگر و در همین چارچوب زمانی انتظار می‌رود که تقاضا برای نفت در بازارهای آسیایی به رشد تقریبی ۸ میلیون بشکه در روز برسد. خصوصاً اینکه مصرف نفتی چین تا ۲۰۲۰ به ۴ میلیون بشکه در روز افزایش یابد. چین با هزینه ۸۵۰ میلیون دلار ساخت ۶۳۰ مایل خط لوله از آتاسو در شمال غربی قزاقستان به Alataw pass در شمال غربی منطقه xinjiang چین در ۲۰۰۵ را کامل کرد.
خط لوله ۲۰۰ هزار بشکه‌ای قزاقستان ـ چین، وقتی که تمام سه مرحله کامل شد. طول تقریبی ۸۶۰ مایل از Atyrau به Alashan خواهد داشت.
▪ صادرات به شمال و شمال غربی
مدت کمی بعد از استقلال کشورهای آسیای مرکزی دو خط لوله به شمال غربی ساخته شد که به نام شمالی و غربی شناخته می‌شوند. این خطوط از باکو به نووروسیسک روسیه و از باکو به سوپسا گسترش می‌یافت و از ظرفیتی حدود ۲۴۵ هزار بشکه برخوردارند. همچنین خط لوله مرز شمالی آتی را و در قزاقستان به سامارا در روسیه ارتقا یافت اما اهمیت آن به خاطر افزایش کارایی خط لوله CPC اهمیت کمتری یافته است.
● گاز طبیعی
گاز طبیعی دریای خزر هم از اهمیت بیشتری برخوردار است و هم نسبت به نفت توسعه‌یافته‌تر است. در زمینه تولید و صادرات گاز رقابت شدیدتری میان روسیه و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز وجود دارد. روسیه در این زمینه به خاطر توانایی بیشتر در تولید صادرات همچنان خواهان حفظ برتری خود است. ذخایر گاز طبیعی تقریباً در حدود ۲۳۲ تریلیون فوت مکعب (Tcf) است. تولید گاز طبیعی ‌آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان در ۲۰۰۵ تقریباً ۲/۵ Tcf بود. ترکمنستان و ازبکستان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت و گاز منطقه هستند و قزاقستان هم به خاطر زیرساخت‌های نامناسب حجم صادراتی کمی دارد. همچنین در ماه‌های اخیر با آغاز به كار تجاری خط لوله قفقاز جنوبی (scp)، آذربایجان قادر خواهد بود که از این طریق گاز خود را به غرب صادر کند.
▪ صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به روسیه و اوکراین
بعد از وقوع منازعاتی بر سر قیمت که صادرات گاز طبیعی را در اواخر ۲۰۰۴ متوقف ساخت، ترکمنستان مذاکرات را بر سر کیفیت و قیمت صادرات گاز طبیعی به روسیه و اوکراین آغاز کرد. موافقتنامه سپتامبر ۲۰۰۶ ترکمنستان با تعهد روسیه به صادرات گاز طبیعی به میزان ۲۱۳ bcf که به ۸/۱ Tcf در ۲۰۰۷ و ۸/۲ در ۲۰۰۸ ـ ۲۰۰۹ افزایش یابد به امضا رسید.
گنجایش‌های واقعی در موافقتنامه‌ها شفاف نیستند. البته گزارش‌های مطبوعات اشاره می‌کنند تحویل‌ها به گازپروم روسیه طیفی از ۱/۲ـ۵/۲ Bcf در ۲۰۰۷ خواهد بود و ۸/۱ ـ ۵/۱ از این گاز به اوکراین خواهد رفت.
Rosukr Energo (شرکت مشترکی میان روسیه و اوکراین) برای صدور گاز به اوكراین، قراردادی را برای صادرات ۵/۱ tcf گاز با ترکمنستان، ۳۰۰ Bcf با قزاقستان و ۲۴۹ میلیارد مترمکعب گاز با ازبکستان منعقد کرده است.
▪ ازبکستان
ازبکستان رشته تولید گاز طبیعی خود را با توجه به اجتناب سیستم خط لوله روسیه و با تمرکز بر بازار داخلی و صادرات به همسایگان نزدیکش حفظ کرده است. تولید گاز ازبکستان از ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۵ از ۵۱/۱ Tcf به ۱/۲ Tcf رسیده که رشدی معادل ۵۰% است.
صادرات گاز طبیعی ازبکستان به روسیه ۱۴% در ۲۰۰۵ افزایش داشته و به حدود ۲۹۰ میلیارد مترفوت مکعب رسیده که انتظار می‌رود این رقم ثابت بماند.
▪ آذربایجان و قزاقستان
این دو کشور تلاش بسیاری را برای افزایش تولید گاز خود تا ۲۰۱۰ شروع کرده‌اند. تولید اصلی آذربایجان در آینده از میدان شاه دنیز خواهد بود و قزاقستان هم سه میدان اصلی خود یعنی تنگیز، کاراچاگانگ و کاشاگان را برای توسعه گاز، ارتقاء خواهد داد. در همین زمینه در ۲۲ مارس ۲۰۰۷ مقام‌های جمهوری آذربایجان و آمریکا (رایس و المار ممدیارف) یک قرارداد سوختی را به امضا رساندند. هدف از این قرارداد انتقال گاز طبیعی از طریق خط لوله‌ای از دریای خزر به بازارهای اروپایی عنوان شده است. این در حالی است که روسیه برای انتقال خط لوله از خاک خود تلاش می‌کند.
● خطوط اصلی گاز طبیعی
▪ خط لوله جنوب قفقاز (SCP)
خط لوله قفقاز جنوبی (SCP) به نام خط لوله باکو ـ تفلیس ـ‌ ارزروم است که موازی با خط لوله نفتی BTC با هزینه تقریبی ۱ میلیارد دلار و طول ۵۵۰ مایل خط لوله است که گاز طبیعی را از شاه دنیز انتقال می‌دهد. ظرفیت ابتدایی آن ۸/۰ bcf در روز تا سه ماه اول ۲۰۰۷ است. ساخت کند آن در بخش ترکی خط لوله تأخیر مجددی را در پروژه ایجاد کرده است.
▪ خط لوله مرکز آسیای مرکزی CAC
کشورهای شرقی دریای خزر بیشتر گاز طبیعی‌اشان را ازطریق خط لوله مرکزی آسیای مرکزی که از طریق سیستم خط لوله گاز طبیعی روسیه است صادر می‌کنند که ظرفیت آن به ۲/۵ bcf در روز در ۲۰۰۷ افزایش خواهد یافت. گاز طبیعی صادر شده بیشتر برای بازارهای اروپایی و جهانی و ازطریق سیستم حمل و نقل گازپروم است. در تلاش برای تنوع بخشیدن به خط لوله صادراتی، تعدادی از خطوط لوله گاز طبیعی در مرکز آسیای مرکزی در حال ساخت است. همچنین برای ارتقای خدمت‌رسانی، آسیای مرکزی تعدادی خطوط لوله داخلی شامل تاشکند، بیشکک و آلماتی در اختیار دارد.

نویسنده:امیر سوری
موسسه مطالعاتی فرهنگی روسیه, آسیای مرکزی و قفقاز

منبع : صدای مردم