تاریخچه جایزه نوبل

آلفرد نوبل مخترع سوئدی که بنابر خواست وی جوایز نوبل ایجاد شد بیش از یک قرن پیش در سال ۱۸۹۵ وصیت کرد از محل ثروت وی صندوقی ایجاد شود تا به کسانی که طی یک سال قبل بیشترین خیر را به بشریت رسانده اند اعطاء گردد.
وی درخواست کرد بخش اعظم دارایی او که عمدتا از محل اختراع دینامیت در سال ۱۸۶۶بدست آمده بود در “اوراق بهادار مطمئن “سرمایه گذاری شود.
هنگامی که نوبل در سال ۱۸۹۶ در سان رمو ایتالیا از دنیا رفت حدود ۵/۳۱ میلیون کرون سوئد معادل ۲۱۴ میلیون دلار براساس ارزش کنونی پول برای تشکیل بنیاد نوبل اختصاص یافت.
براساس وصیت نوبل این جوایز به پنج قسمت مساوی بین جوایز فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات و صلح تقسیم می شود.
یک قسمت از این جوایز به فردی تعلق می گیرد که مهمترین کشف یا اختراع را در حوزه فیزیک انجام داده باشد، بخشی دیگر به فردی تعلق می گیرد که مهمترین کشف یا اصلاح شیمی را انجام داده است. یک قسمت به فردی اهدا می شود که مهمترین کشف را در حوزه فیزیولوژی یا پزشکی انجام داده باشد و بالاخره قسمت پنجم به فردی تعلق می گیرد که چشمگیرترین اثر را در حوزه ادبیات در جهت مطلوب ارایه کرده باشد.
یک قسمت هم به فردی تعلق می گیرد که بیشترین یا بهترین کار را برادری بین ملتها، برای برچیدن یا کاهش ارتش های دایمی یا برگزاری و ترویج کنگره های صلح انجام داده باشد.
اما هنگامی که نوبل بدون داشتن هیچ فرزندی از دنیا رفت و وصیت وی قرائت شد، محتوای وصیت بسیاری را از جمله خانواده خود او را شگفت زده کرد. دو تن از خواهرزاده ها و برادرزاده های نوبل این سند را به چالش کشیدند و کوشیدند آن را باطل اعلام کنند، حتی اسکار دوم پادشاه سوئد هم با خواسته های نوبل مخالفت کرد و گفت این خواسته ها “میهن پرستانه ” نیست.
انچه بر این سردرگمی می افزود این بود که نوبل کسی را به عنوان وصی انتخاب نکرده بود و با موسسه های مختلفی که برای اهدای جوایز مشخص کرده بود نیز مشورت نکرده بود تا از تمایل آنها به انجام وظیفه ای که به انها محول شده، مطمئن شود.
به دنبال بیش از سه سال جروبحث، سرانجام بنیاد نوبل بوجود آمد تا دارایی نوبل را مدیریت کند و پنج موسسه مذکور نیز برای اعطای جوایز مورد درخواست نوبل موافقت خود را اعلام کردند.
از سال ۱۹۰۱ که اولین جوایز نوبل اعطا شد، این بنیاد بودجه جوایز معتبر هم نام نوبل را تامین کرده است.
جایزه نوبل اقتصاد تنها جایزه ای است که مورد درخواست نوبل نبوده است. بانک مرکزی سوئد در سال ۱۹۶۸ اقدام به ایجاد این جایزه کرد و اولین بار در سال ۱۹۶۹اعطا شد.
کمیته های نوبل تا قبل از اعلام رسمی هیچ گاه نام برندگان این جوایز معتبر را فاش نمی کنند و ناظران را به حدس و گمان وامی دارند.
هر یک از جوایز نوبل شامل ۱۰میلیون کرون سوئد است که بین حداکثر سه نفر قابل تقسیم است.
آنها که به نوبل نه گفتند
نیویورک تایمز با انتشار فهرستی از حقایق ناگفته و کمتر دانسته جوایز نوبل به شرح حواشی مهمتر از اصل این جایزه پرداخت.
در صدر این مقاله یادی از مهاتما گاندی اسطوره و نماد آزادی و مبارزه با استعمار قرار دارد که در تاریخ نوبل ۵ بار برای دریافت جایزه صلح نوبل نامزد شد.
گاندی به خاطر مبارزه مداوم برای آزادی کشورش و در عین حال تلاش بی وقفه برای زدودن زنگار خشونت از چهره جامعه کثیرالادیان هند همیشه مورد توجه آکادمی نوبل بود و از جمله در همان سال ۱۹۴۸ که به دست عوامل انگلیسی ترور شد نامزد دریافت نوبل صلح بود اما آکادمی نوبل در کمال حیرت هیچگاه این جایزه را به گاندی ندادند.
شاید بر همین مدار بوده که وقتی در سال ۱۹۷۳ جایزه صلح نوبل به لودوک تو سیاستمدار ویتنامی رسید او از دریافت آن سرباز زد و در صحبتهای صریحی گفت: در کشور من صلحی وجود ندارد. این سخنان در اوج بحران ویتنام و در شرایطی گفته شد که لودوک تو و هنری کیسینجر به خاطر تلاش برای خاموش کردن آتش جنگ ویتنام به صورت مشترک جایزه صلح را گرفته بودند اما تو با رد جایزه توجه جهانیان را به ضربه جبران ناپذیر این جنگ بر چهره کشورش خود جلب کرد.
دیگر چهره جهانی که از دریافت جایزه نوبل طفره رفته ژان پل سارتر فیلسوف بزرگ فرانسوی است که در سال ۱۹۶۴ نوبل را هم به روال عادت خود در رد جوایز و افتخارات سازمانهای ادبی و فرهنگی نپذیرفت. این حرکت در آن سالها نوعی اعتراض به رگه نامرئی اندیشه های سرمایه داری بود که معاصرین سارتر در عناوین و افتخارات رسمی تشخیص می دادند.
آلمان نازی هم در فاصله سالهای ۱۹۳۶ تا زمان سقوط هیتلر جایزه نوبل را تحریم کرده و دولت این کشور به برندگان این جایزه از جمله برندگان نوبل شیمی و نوبل پزشکی اجازه سفر به استکهلم و دریافت جایزه شان را نمی داد. کارل فون اوسیتسکی، ریچارد کوهن، آدولف بوتنانت و گرهارد دوماگ مجبور شدند تا سال ۱۹۴۶ صبر کنند و پس از شکست آلمان و مرگ هیتلر برای دریافت جایزه به سوئد بروند.
نکته آخری که نیویورک تایمز در مورد جوایز نوبل به آن پرداخته، مردانه بودن دنیای نوبل است. کمتر از ۵ درصد جوایز نوبل تا کنون به زنان تعلق گرفته و در عرصه فیزیک تنها ماری کوری و ماریا گوپارت مایر در تاریخ موفق به دریافت نوبل فیزیک شده اند.

حمیدرضا قائدامینی