تاملی بر بسترهای پیدایی موسیقی رپ در ایران

اولین جرقه‌های موسیقی رپ مثل بسیاری از ژانرهای دیگر، از دل فقر و تبعیض به وجود آمد؛ از تضاد، از اختلاف طبقه‌ی اجتماعی و از تفاوت رنگ، اولین نمایش را هم سیاهان گروه «شوگر هیلز گنگ » اجرا کردند. آهنگ آن‌ها در سال ۱۹۷۹ منتشر شد و در فهرست تابلو چهل آهنگ پرفروش سال در ایالت متحده قرار گرفت (وب‌ سایت ایرانیان انگلستان). امریکایی‌ها از نژاد افریقایی و لاتین‌ها، زبان آسان و خوبی برای گفتن پیام‌هایشان یافته بودند. این یک اعتراض امریکایی بود به نژاد پرستی و مشکلات اجتماعی امریکا. از این جهت است که رپ را در حقیقت ترکیب یا ملغمه‌ای از فرهنگ افریقایی- امریکایی می‌نامند. ترکیبی از کلام قوی و موسیقی ضعیف، سخنی که برای بیان بهتر خود سعی می‌کند از ابزار موسیقی بهره بگیرد (وب سایت آفتاب). موسیقی رپ صراحتی دارد که گاهی حنجره‌ی پاپ را می‌سوزاند، دایره واژگانی منحصر به فردی دارد که سبک‌های دیگر از کاربردش عاجزند. از زبان مخفی یا آرگو استفاده می‌کند و با آن به جوان‌های جامعه بسیار نزدیک می‌شود (همان). گفته می‌شود، در مواردی که شنوندگان، موسیقی رپ را با درجه صدای بسیار بالا گوش می‌دهند، برای خود نوعی درگیری ذهنی و فرار موقت فراهم می‌کنند. آن‌ها برای مدتی خود را از مشکلات روزمره زندگی که با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند رها شده می‌پندارند. چراکه با گوش دادن به این موسیقی علاوه بر ایجاد شکاف میان خود و این مشکلات، حرف‌های انتقادی مورد علاقه خود را نیز به جامعه بیان می‌کنند (پایگاه اطلاع رسانی گفت و گوی هارمونیک). رپ خوان‌ها معمولاً لباس‌های گشاد می‌پوشند. شلوارهای گشاد با جیب‌های فراوان، یک رکابی بسکتبال که بر روی تی‌شرت ساده پوشیده می‌شود و کلاهی که یا تا آخرین حد پایین آمده و یا کج قرار گرفته است (وب سایت ایرانیان انگلستان).
آن‌چه که مهم است، ظهور و گسترش این نوع موسیقی و فرهنگ برآمده از آن در کشورهای دیگر است، طوری‌که امروز رپ به عنوان یک شکل موسیقی و هم سبک زندگی توسط جوانان تمام قاره‌ها تقلید می‌شود. کشور ما (ایران) هم از این فرایند جهانی مستثنا نبوده است و در سال‌های اخیر ما شاهد ظهور و گسترش موسیقی رپ و فرهنگ آن در میان جوانان بوده‌ایم. گذشته از نمونه‌های بکارگیری این نوع موسیقی در یکی، دو برنامه صدا و سیما و احیاناً آلبوم یکی از خوانندگان با مجوز وزارت ارشاد، تقریباً از سال ۱۳۷۹ اولین زمزمه‌های این موسیقی در زیرزمین‌ های تهران به گوش رسید. البته بکار بردن اصطلاح «زیرزمینی»،‌ در رابطه با این نوع از موسیقی در ایران فقط به جهت نشان دادن وجه غیرقانونی آن است، چراکه میان آن‌چه در امریکا به عنوان موسیقی زیرزمینی شکل گرفت و آن‌چه در ایران معروف شده است فاصله‌ی زیادی است . شاید گذاردن عنوان «اینترنتی» یا «دیجیتالی » بر این نوع موسیقی کامل‌تر بنماید، چراکه علاوه بر اشاره به امکان فعالیت غیرقانونی آن، فرایند حقیقی تولید تا توزیع آن را در جامعه‌ی ایران نشان می‌دهد.
در هر صورت در ایران طی ۷ سال اخیر، افراد و گروه‌هایی به خواندن در این نوع موسیقی روی آورده‌اند. اکثر آن‌ها طیف سنی ۱۷ تا ۲۵ سال را تشکیل می‌دهند که غالباً از طبقه‌ی اقتصادی بالای جامعه هستند که البته در این میان، افرادی هم مستثنا می‌باشند. «سروش هیچ‌کس»، «رضا پیشرو»، «فلاکت»، «عرفان»، «یاس»، «امزیپر»، «رضایا»، «۲afm»، «تهی»، «ابلیس»، «امیر تتللو»، «نرگال»، «بهزاد فاشیست»، «بابک تیغه»، «روزبه»، «پانی»، «فارز»، «یاسین»، «ریویل» و دو گروه «زدبازی» و «۰۱۱۱» از جمله‌ی کسانی هستند که طی این سال‌ها در ایران به رپ خواندن روی آورده‌اند و در رشد موسیقی رپ در ایران نقش بسیاری داشته‌اند.
● بسترهای پیدایی و تثبیت موسیقی رپ در ایران
در بررسی موسیقی رپ در ایران، رسانه‌های نوین ارتباطی از جایگاه مهمی برخوردارند. این اهمیت از چند وجه قابل بررسی است که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد؛
شوکر (۱۳۸۴: ۴۷) در تعریف صنعت موسیقی می‌نویسد: «صنعت موسیقی از یک مجموعه نهادها و بازارهای وابسته به آن تشکیل شده است: شرکت‌های ضبط و بخش خرده فروشی، برای تهیه و فروش صفحات ضبط شده‌ی موسیقی در قالب‌های گوناگون؛ سخت افزار موسیقی منجمله سازهای موسیقی، صدابرداری و فن‌آوری تکثیر؛ تبلیغات (پوستر، تی‌شرت و غیره)؛ و حق التألیف، حقوق مالکیت و مجموعه‌ی آن‌ها و موسسات مرتبط با آن‌ها». این تعریف از صنعت موسیقی را که تمامی فرایندهای تولید تا توزیع یک آلبوم موسیقی را نشان می‌دهد، در رابطه با نقش رسانه‌های دیجیتال در ایران در نظر بگیرید. در واقع به زبان ساده می‌توان گفت، آن‌چه که شوکر با چنین تقسیم کار احتمالی پیرامون تولید یک موسیقی بیان می‌کند، در ایران به راحتی و به کمک پیشرفت‌های تکنولوژیک رسانه‌های دیجیتال به خصوص کامپیوترها صورت می‌گیرد. یک اتاق شخصی به راحتی به یک استودیو تبدیل می‌شود، میکروفونی که از یک طرف به کامپیوتر شخصی متصل است و خواننده‌ای که پشت آن قرار گرفته است. آهنگ خوانده می‌شود و همزمان ریتم مورد نظر از طریق نرم‌افزارهای ویرایش صدا و موسیقی روی آن گذاشته می‌شود و از همان جا از طریق اینترنت و با فرمت‌های گوناگون صوتی منتشر می‌شود. البته باید توجه داشت آن‌چه بیان شد، ساده‌ترین نوع این فعالیت موسیقایی در ایران است که سال‌ها پیش نمونه‌های آن به وفور مشاهده می‌شد، که امروز قطعاً این جریان پیچیده‌تر و حرفه‌ای‌تر شده است. تمامی این تغییرات موجب شده تا ما، با تغییراتی در چه طور، چه زمانی و کجا به موسیقی گوش دهیم، همراه شویم.
در واقع ظهور اینترنت، قبل از هر چیز امکان آشنایی جوانان را با موسیقی رپی که فرسنگ‌ها دورتر از آن‌ها در قاره‌های دیگر خوانده می‌شد، فراهم نمود. سال‌ها قبل از این‌که جوانان ایرانی خود به خواندن روی بیاورند، لباس‌های گشاد می‌پوشیدند و گردن‌بندهای بلندی را به گردن می‌انداختند و راه رفتن، رقصیدن و سلام دادن از نوع رپ را تمرین می‌کردند و شاید هم در حسرت خواندن به سبک رپ بودند. دانلود موسیقی‌های صوتی و کلیپ‌های تصویری رپ از طریق اینترنت، ذخیره‌سازی آن بر روی سی دی‌ ها و توزیع در میان شبکه‌ی دوستان، به سرعت جوانان ایرانی را با این نوع موسیقی آشنا ساخت. اما ورود امکانات تکنولوژیکی ضبط صدا، نرم‌افزارهای پیشرفته و ارزان این امکان را فراهم نمود تا جوانان به راحتی بتوانند به تولید و توزیع موسیقی بپردازند. پایگاه‌های اینترنتی بسیاری در حمایت از این نوع موسیقی راه اندازی شد، آهنگ‌ها، کلیپ‌های تصویری، مصاحبه‌ها، مقالات و انواع دیگر فعالیت موسیقایی بر روی خط گسترش پیدا کرد، فرایندی که به مرور زمان وب سایت‌های اینترنتی را تداعی کننده «صنعت فرهنگ» نمود و نتیجه آن شد که این موسیقی توانست جایگاه خود هم به لحاظ تولید و هم به لحاظ مصرف (محبوبیت) تثبیت کند.
برای روشن شدن نقش این وب سایت‌ها ما به بررسی ۶ مورد از آن‌ها پرداختیم. عناوین این وب‌سایت‌ها عبارتند از؛ «پورتال رپ فارسی »، «رپ فاز »، «رپ کده »، «رپ لرزه »، «بیا تو رپ »، «رپ فا ». البته باید اشاره کرد، تعداد وب سایت‌هایی که به ترویج این نوع موسیقی می‌پردازند، بسیار بیش‌تر از این است. اما این ۶ سایت به جهاتی مورد توجه ما بوده‌اند که از آن قبیل می‌توان به نکات روبرو اشاره کرد؛ ۱) تمامی این‌ها سایت‌هایی هستند که فقط به طور تخصصی موسیقی رپ را پوشش می‌دهند.
۲) میزان ترافیک آن‌ها در میان سایت‌های دیگر رپ از آمار بالاتری برخوردار است.
۳) میزان پوشش مطالب آن‌ها بیش از دیگر سایت‌ها بوده است.
به طور کلی چند شاخصه را برای این سایت‌ها می‌توان بر شمرد؛
- فضای رقابتی میان این وب سایت‌ها: تقریباً به هنگام مواجهه با تمامی این وب سایت‌ها شما با مضمونی این چنینی مواجه خواهید شد؛ «بزرگ‌ترین و کامل‌ترین آرشیو رپ فارسی».
- به روز بودن: رقابت میان این سایت‌ها موجب شده است، تا آن‌ها سعی کنند همیشه به روزترین باشند. از این جهت هرچند که ممکن است تولیدات این موسیقی اندک باشد، اما آن‌ها تلاش می‌کنند در کم‌ترین زمان این تولیدات را منتشر کنند.
- تعاملی بودن: از دیگر خصیصه‌های مورد توجه آن‌ها بکارگیری ابزارهای تعاملی است. این سایت‌ها علاوه بر این‌که همگی عضویت می‌پذیرند، با گرفتن آدرس پست الکترونیکی شما، مطالب تازه را برایتان ارسال می‌کنند. هم‌چنین این امکان را برای خود فراهم می‌سازند تا در صورت مسدود شدن ، آدرس جدید خود را برای اعضایشان ارسال کنند.
- جامعیت مطالب: همان‌طور که در بالا اشاره شد، این وب‌سایت‌ها علاوه بر این‌که معمولاً از آرشیوهای قوی برخوردارند، مطالب خود را در قالب‌های گوناگون ارائه می‌کنند. این قالب‌ها طیف وسیعی‌ای از مصاحبه‌ها، مقالات، ویدئو کلیپ‌ها، فری استایل‌ها ، آلبوم‌ها و تک‌ آهنگ‌ها، تکست‌ها ، بیت‌ها ، آموزش، بیوگرافی خوانندگان و اخبار را تشکیل می‌دهد.
● علل اجتماعی پیدایی و تثبیت موسیقی رپ در ایران
برای پیدایش این نوع موسیقی و فرهنگ برآمده از آن که از جانب فرهنگ رایج جامعه، مورد پسند و مقبول نیست، علل زیادی را می‌توان برشمرد. اما از آن‌جا که این نوع از موسیقی طیف وسیعی از جوانان را تحت پوشش قرار می‌دهد، نمی‌توان به محکمی از یک و یا حتی چند شاخصه‌ی اصلی حاکم بر این فرهنگ یاد کرد.
به طور کلی،‌ در سال‌های دهه‌ی ۷۰ شمسی، تغییراتی در فرهنگ رایج جامعه رخ داد. این تغییرات گذشته از قضاوت‌های ارزشی امکان ظهور تیپ‌های جدید فرهنگی را در عرصه‌های گوناگون به وجود آورد. موسیقی نیز از این جریان مستثنا نبود و تقریباً از همان سال‌ها ما شاهد ظهور سبک‌های جدیدی در موسیقی شدیم که بعضاً مورد انتقاد سنت واقع می‌شد.
اما این‌که چه چیز موجب استقبال جوانان از این موسیقی شد، می‌توان طیف گسترده‌ای از دلایل را برشمرد که یک سر آن مبتذل‌ترین گرایشات انسانی هم‌چون ارضای تمایلات جنسی است و در سر دیگر عالی‌ترین آن هم‌چون هم‌دردی با قشر مستضعف جامعه و تلاش برای بهبودی وضع جامعه، که همگی قابل مشاهده است و هیچ‌کدام انکارپذیر نیست. در یک تحلیل که ما بر روی ۵۰ مورد نظرات کاربران اینترنتی در سایت گفت و گوی هارمونیک انجام دادیم، نتایجی بدست آمد که در زیر به آن اشاره می‌کنیم.
این نظرات ذیل مطلبی آمده بود تحت عنوان «رپ، موسیقی یا پدیده‌ی اجتماعی»، نوشته‌ی کاوه رهنما. نویسنده در این مطلب، ضمن آن‌که رپ را پدیده‌ای اجتماعی بر شمرده بود، اشاره کرده بود که این نوع موسیقی صدای نسل جدید است که تظاهر سیاسی و جنبه‌های مثبت و منفی اجتماعی را به دنبال دارد. هم‌چنین آماری شده بود که طی یک بررسی، سایت Psychologytoda.com اعلام کرده است، آن دسته از دختران و پسران کانادایی که به موسیقی رپ گوش می‌دهند، در مقایسه با دیگران، زمینه‌ی بیشتری برای استفاده از مواد مخدر و داروها، جنایت و اوباش‌گری در خیابان و غیره از خود نشان می‌دهند.
اما در میان ۵۰ مورد نظرات ثبت شده، در پی مطلب مذکور، ۳۷ نفر از این موسیقی در ایران طرف‌داری کرده بودند، ۱۱ نفر مخالفت و ۲ نفر قضاوتی نکرده بودند. در میان موافقان این موسیقی دلایلی وجود داشت که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان در چند شاخص کلی تقسیم نمود؛ آسان بودن ساخت این نوع موسیقی (خلق هنر)، زبان نسل جدید (جوانان)، سنت شکنی، موتور تحرکات اجتماعی در مبارزه با فقر و تبعیض و جنگ، جذابیت و شاد بودن، بیان احساسات تند خود و دیگران، ابراز وجود، سلاحی برای گسترش افکار اجتماعی و درک راحت آن. مخالفان نیز دلایلی برشمرده بودند، که به طور کلی در چند شاخص قابل جمع‌آوری‌ست؛ بازگشت به عقب (به لحاظ موسیقایی)، تبلیغ و ترویج فرهنگ مصرفی (شامل گردن‌بندهای سنگین طلا، پالتوهای پوست و ...)، گرایش به سطحی‌ترین و پایین‌ترین تمایلات نوجوانان و جوانان، عامل فساد در میان جوانان (گرایشات حیوانی)، فاقد هرگونه تفکر و تعمق، موسیقی بی‌سوادان و نادانان، فاقد ریتم و هارمونی و تجارت و قدرت‌نمایی. هم‌چنین یکی از کاربران با اشاره به سخن سقراط، که در تقسیم موسیقی بیان می‌دارد: «موسیقی دو دسته است، آن‌که انسان را به تعالی می‌رساند و آن‌که به پستی و حیوانیت»، موسیقی رپ را از نوع دوم خوانده است.

علیرضا نائینی
۱ـ دانشجوی کارشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
۲ـ مجموعه تلویزیونی «متهم گریخت» (۱۳۸۵) و «ترش و شیرین» (۱۳۸۶) به کارگردانی رضا عطاران.
۳ـ آلبوم «اسکناس» از شاهکار بینش پژوه.
۴ـ در اینجا منظور از زیرزمین، اشاره به نوعی از فعالیت موسیقایی است که به طور غیرقانونی صورت می‌گیرد و به موسیقی زیر زمینی (Under Ground) معروف شده است.
۵ـ ر . ک به: تاریخچه موسیقی راک، جرمی پاسکال؛ ترجمه‌ی بابک شهاب، تهران: آهنگ تصویر، ۱۳۸۴.
۶ـ دیجیتالی (Digital) اشاره دارد به رسانه‌هایی که بر پایه منطق ریاضی ۰ و ۱ بنا شده‌اند. از آن جمله علاوه بر اینترنت می‌توان به دیسک‌های فشرده (CD) و تمامی رسانه‌های مرتبط با کامپیوتر و هم‌چنین به تلفن‌های همراه و بلوتوث‌هایشان اشاره نمود.
۷ـ منظور ما از بسترها، شرایط مادی برای ظهور این نوع موسیقی است نه علل اجتماعی و غیرمادی.
۱ـ Download
۲ـ CD
۱ـ Online
۲ـ www.prp.coo.ir
۳ـ www.rapfaz.com
۴ـ www.rapkade.com
۵ـ www.rap-larzeh.com
۶ـ www.bia۲rap.com
۷ـ www.rapfa.com
۸ـ این آمار از طریق سایت الکسا (Alexa.com) گرفته شده است.
۹ـ Email
۱۰ـ Filtering
۱ـ Free Style: اشاره دارد به کلیپ‌های تصویری ساده که بدون هیچ هزینه‌ای در ساده‌ترین صورت و با استفاده از یک دوربین فیلم‌برداری دستی و یا تلفن همراه ضبط شده است و بر روی اینترنت قرار داده شده است.
۲ـ Text: اشاره دارد به متن و یا شعر موسیقی رپ. این متن گاهاً توسط سایت‌ها به فروش گذاشته می‌شوند.
۳ـ Beat: اشاره دارد به ریتم و یا ضرب آهنگ متن موسیقی رپ. که معمولاً توسط سایت به فروش گذاشته می‌شود.
۴ـ Comment