علم در کشورهای اسلامی

ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم
در کشورهای اسلامی که بیش از۱/۳میلیارد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده اند ، علیرغم گذشته درخشان علمی اسلام، سرمایه گذاری بر روی علم و میزان تولید علم اندک است. این دو دست به دست یکدیگر داده اند تا جامعه علمی آنها کوچک، محدود و غیر مولد باقی بماند.
متاسفانه کشورهای نفت خیز منطقه خلیج فارس مبالغ اندکی را صرف R & D می نمایند.دولت های مسلمان کمی، داده های مربوط به علم و نوآوری را جمع آورد می نمایند و به این سبب موجب عقب افتادن دانشمندان حتی از برنامه زمانی خودشان شان می شوند.
در زیر نگاهی داریم به وضعیت عملی کشور های اسلامی ( کشور های عضو سازمان کنفرانس اسلامی OIC):
بانک داده های OIC سالانه تمام اطلاعات مربوط به این ۵۷ کشور را منتشر می نماید، از زمین قابل کشت گرفته تا تعداد کاربران اینترنت، اما در این میان هیچ داده ای در مورد پژوهش یافت نمی شود. شاخص های علمی برای این کشور ها در بانک جهانی و مؤسسه های مربوط به سازمان ملل نیز اندک است و نمایانگر علاقه اندک این کشور ها به مقوله علم می باشد.
مجله Nature شاخص های علمی این کشور ها را از منابع رسمی استخراج نموده و آن را تجزیه وتحلیل نموده است.
سازمان های معتبر و شناخته شده ای مانند UNESCO یا شاخص های توسعه بانک جهانی، داده های قابل اعتماد اندکی درمورد مخارج علم در اکثر کشور های عضو OIC دارند.
اما تلفیق این داده ها برای ۲۰ کشور OIC طی سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۳ نشان می دهد که به طور متوسط سالیانه کمتر از۳۴ صدم درصد از GDP صرف R & D می شود که این رقم بسیار پایین تر از میانگین جهانی در همان بازه زمانی می باشد ( ۲.۳ % )
هرچند بودجه ای که کشور های عضو OIC به علم اختصاص می دهند تقریبا" در پایین ترین میزان جهانی قرار دارد اما سرمایه گذاری بر روی آموزش در میان آنها بسیار متفاوت است. بودجه آموزشی مالزی، عربستان صعودی و یمن در زمره بالا ترین ارقام جهانی قرار دارد. مراکش، تونس و ایران نیز مقادر قابل توجهی را صرف آموزش می نمایند. تمام این ۶ کشور جزو ۲۵ کشور اول جهان در زمینه سرمایه گذاری بر روی آموزش در سال ۲۰۰۲ بوده اند. کارایی کشور های عضو OIC نیز ( بر اساس اندکس آموزشی بانک جهانی ) بسیار متفاوت است. که خود بیانگر این نکته است که بسیاری از این کشور ها دارای منابع انسانی هستند که می توانند سرمایه گذاری عظیم تری را در علم و تکنولوژی مورد بهره برداری قرار دهند.
سرمایه گذاری اندک کشور های OIC بر علم و فن آوری ، خود را به شکل تعداد کم مقالات علمی و شمار پژوهشگران به نمایش می گذارد.
شاخص های توسعه بانک جهانی طی سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۳ شمار پژوهشگران را به ازای هر یک میلیون نفر، برای ۱۹ کشور OIC جمع آوری نموده است. این کشور ها در پایین ترین میزان جهانی جای گرفته اند. کشور هایی که از نظر علمی در صدر جهان جای دارند ( فلاند، سویس و ژاپن ) همگی دارای بیش از ۵۰۰۰ محقق به ازای یک میلیون نفر جمعیت می باشند. از میان کشور های عضو OIC ، اردن دارای بالا ترین امتیاز می باشد( ۱۹۲۷ محقق به ازای یک میلیون جمعیت ). میانگین OIC برابر با ۵۰۰ است.
علاوه بر این ها ، طی دو ده گذشته شمار مقالات ارائه شده توسط ۲۴ کشور عضو OIC ثابت مانده یا حتی کاهش یافته است که البته در این میان دو استثنای مسلم وجود دارد . میزان چاپ مقالات علمی ترکیه ، از ۵۰۰ مورد در سال ۱۹۸۸ به بیش از ۶۰۰۰ در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است. دیگر ستاره در حال طلوع ایران است که از حد بسیار کم زیر ۱۰۰ مقاله در یک دهه پیش به حدود ۲۰۰۰ مقاله در سال رسیده است. هر دوی این کشور ها از مصر که در گذشته از تمام کشور های OIC جلوتر بود، پیشی گرفته اند. مصر در این سالها رشد آهسته ای داشته است.
نوع مقالات منتشر شده توسط کشور های OIC تفاوت های جغرافیای و بین رشته ای زیادی دارد. به جز در شمال آسیا و کشور های آفریقایی به بهداشت و علوم اجتماعی توجه اندکی می شود. مقالات مربوط به شیمی و فیزیک بخش بیشتری از برون ده کلی علمی کشور های آسیای مرکزی را به خود اختصاص داده اند.شمال افریقا، اندونزی، مالزی و عربستان صعودی بخش اعظم پژوهش های خود را صرف علوم زیستی نموده اند و علوم مهندسی در اکثر کشور های میانه شرقی آسیا و شمال افریقا غالب است.
اگر کشور هایی که از لحاظ علمی هنوز به تولید کافی نرسیده اند، مانند ترکیه و نیجریه ( که ۵ میلیون دلار از درامد نفتی خود را در سال صرف پژوهش می نماید) عمل کنند، در ده سال آینده می توان شاخص های علمی بسیار متفاوتی را مشاهده نمود.
به عنوان اولین قدم نیاز است تا دولت های عضو OIC داده های مربوط به علم را جمع آوری کرده و ارقامی قابل اعتمادتری برای منعکس کردن در بانک داده های آماری بین المللی ارائه نمایند.
ملل مسلمان می توانند با سرمایه گذاری بر روی علم و درس گرفتن از تاریخ درخشان خود چرخ علم را به درستی در کشور خود به گردش در آورند.

سیده پگاه پورمرشد، دانشجوی پزشکی، عضو کمیته پژوهشهای دانشجویان
منبع:
۱. Butler D. Islam and Science: The data gap. Nature ۴۴۴, ۲۶-۲۷
۲. Islam and Science: Ambition & neglect. Nature ۴۴۴, ۱۹

منبع : نشریه قاف