تبیین نحوه وقوع انقلاب های رنگی

آمریکا برای دسترسی به منابع عظیم نفت و گاز آسیای مرکز و قفقاز و ایجاد پایگاه های نظامی در منطقه و فشار بر کشورهایی که با سیاستهای آمریکا در تضاد هستند دست به طراحی یکسری تغییرات آرام زد تا ضمن کاهش نفوذ روسیه در منطقه و سرنگونی حکومتهای تحت الحمایه روسیه یکسری حکومتهای طرفدار خود را روی کار آورد. این قبیل تغییرات تدریجی که تا کنون در کشورهای باقیمانده از بلوک سابق شرق اتفاق افتاده را به انقلاب‌های رنگی تعبیر می‌کنند. وجه مشترک تمام این تحرکات و تغییرات ،‌حرکات مبارزاتی منفی هستند که عمدتا بر ضد حکومتهایی که خود را متعصب و دیکتاتور نشان داده‌اند،‌ به کار گرفته می‌شود. علت نامیدن این گونه تغییرات به انقلاب‌های رنگی آن است که در تمام حالات، یک رنگ یا گل خاص به عنوان نماد توسط مخالفان رژیم حاکم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. تا کنون این حرکات مخالف در صربستان در سال(۲۰۰۰)‌، گرجستان (۲۰۰۳)،‌ اوکراین (۲۰۰۴) و قرقیزستان (‌۲۰۰۵) رخ نموده است.
● آسیای مرکزی و قفقاز و سیاست‌های آمریکا
بافروپاشی « اتحاد جماهیر شوروی » و استقلال جمهوری‌های جدید در آسیای مرکزی ، قفقاز و اروپای شرقی ، ایالات متحده خود را با وضعیت جدیدی مواجه دید . در اندیشه هیأت حاکمه آمریکا این تفکر پدید آمد که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد ، این کشور فرصت توانایی لازم را برای حضور سیاست خود در کشورهای تازه استقلال یافته پیدا کرده است و از این طریق می‌توان در سایر ابعاد نیز به موفقیت‌های نایل آمد .
بر این اساس ، سیاست‌های ایالات متحده آمریکا در چند مرحله شکل گرفت که در مرحله نخست ، به رسمیت شناختن استقلال این کشورها و توسعه نفوذ بود. مرحله دوم ، اعطای کمک‌های اقتصادی به دولت‌های تازه شکل گرفته در این منطقه و بازسازی وضعیت اقتصادی آنها و مرحله سوم ، توسعه نفوذ سیاسی برای همراه کردن آنها با سیاست خارجی آمریکا در صحنه مناسبات جهانی .
بی تردید مهم ترین اهداف راهبردی ایالات متحده در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز ، جلوگیری از سلطه یا اقتدار کامل روسیه بر این کشورهاست و به همین دلیل در بین سال‌های ۹۳-۱۹۹۱ به دلیل اینکه جمهوری های بر جای مانده ، وابستگی فراوانی به روسیه داشتند ، با روسیه تا جایی که به عنوان مهم ترین عضو کشورهای مستقل مشترک المنافع شناخته می‌شد . مماشات کرد . در مرحله بعد از ۱۹۹۳ نیز آمریکا وارد سیاست مهار جدید روسیه ، پس از فضای شوروی شد.
در کنار روسیه ، جمهوری اسلامی ایران نیز جزئی از اهداف امریکا برای جلوگیری از نفوذ و تأثیر گذاری بر منطقه بود . ایالات متحده برای دسترسی به این اهداف ، از چند اهرم برای گسترش نفوذ بهره جست . یکی از این اهرم ها ، دادن وعده‌های اقتصادی و فراهم کردن راه نفوذ شرکتهای آمریکایی و چند ملیتی غرب و دیگری ایجاد فضای مناسب در داخل کشورهای منطقه برای تشکیل یک حکومت به سبک غربی بود .
در این خصوص ، پس از سفر جیمز بیکر ( وزیر امور خارجه دوره اول کلینتون در سال ۱۹۹۳ ) ، کشورهای جدید التأسیس از بین دو الگوی « تئو کراتیک » و « سکولار دموکراتیک » ، الگوی دوم را تحت فشار ایالات متحده ، به عنوان نوع حکومت خود انتخاب کردند ، تا از این حکومت‌ها به واسطه وابستگی‌های فرهنگی و سیاسی به غرب ، از نفوذ روسیه یا ایران در کشورهایشان جلوگیری کنند . در این راه ، امریکا از دو ترفند تبلیغاتی استفاده کرد :
۱) معرفی روسیه به عنوان کشوری ناتوان ، برای شکل دهی به امور دولتی ، حکومتی .
۲) ایجاد وحشت از «بنیاد گرایی اسلامی » در بین سیاستمداران کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز.
از سوی دیگر ، وجود منابع « هیدروکربنی » در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز ، موجب چالش‌هایی اساسی در سیاست خارجی امریکا گردید که از لحاظ اقتصادی ، توسعه صنعت نفت این کشورها ، فرصت‌های سرمایه‌گذاری را جهت تشکل‌های نفتی و ساختمانی آمریکا به وجود آورده و از لحاظ سیاسی ، آمریکا توانسته بر منابع مهم انرژی کنترل داشته و موجب تنوع در تأمین نقتش شود و از سوی دیگر ، با اعمال محدودیت‌هایی در خصوص انتقال منابع هیدروکربنی از طریق ایران ، در پی محدود کردن نقش این کشور و تحکیم نقش ترکیه در منطقه است .
با این حال ، به طور کلی می‌توان اهداف ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز را تا پیش از حادثه ۱۱ سپتامبر ( ۲۰۰۱ ) به شکل ذیل عنوان کرد :
۱) جلوگیری از ظهور و توسعه طلبی ایدئولوژیک و رادیکالی روسیه .
۲) ممانعت از گسترش تسلیحات هسته‌ای بر جای مانده از دوران کمونیسم .
۳) جلوگیری از رشد اسلام رادیکال ضد غربی در منطقه .
۴) تکمیل محاصره ایران .
۵) تسلط بر منابع طبیعی منطقه .
۶) حمایت از دموکراسی خواهی و اقتصاد بازار آزاد .
۷) جلوگیری و کنترل جنگ‌های داخلی
وقوع حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ چرخش سیاست خارجی ایالات متحده را در پی داشت ، این حادثه ، کانون توجه ایالات متحده بیشتر بر «اوراسیا» معطوف گردید ؛ ولی منطقه اوراسیا با دارا بودن دو سوم جمعیت جهان و منابع سرشار طبیعی و از همه مهم‌تر ، وجود شش کشور هسته‌ای جهان ، این منطقه را برای ایالات متحده حایز اهمیت ساخته است .
پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ، مسکو با درخواست آمریکا مبنی بر دسترسی نظامیان این کشور به پایگاه‌های شوروی سابق در آسیای مرکزی و قفقاز موافقت کرد . امریکا از این طریق توانست ، چند موافقتنامه نظامی کوتاه با کشورهای قرقیزستان ، ازبکستان ، تاجیکستان و قزاقستان ، برای استقرار نظامیان این کشور و استفاده از پایگاه‌ها و تجهیزات نظامی آنها منعقد کند . این موضوع ، گام اول ، یعنی حضور نظامی آمریکا بوده و در مرحله بعد بر آن شد تا در مسایل منطقه‌ای نقش آفرینی کند و ترتیبات امنیتی را که زمانی دور از ذهن بود ، ارتقا بخشد و ساختارهای نظامی و دفاعی کشورهای منطقه را از سیستم شرقی به سیستم غربی مبدل سازد .
باید اذعان داشت که ایالات متحده آمریکا در این مرحله توانست ، نظر روسیه و چین را در چارچوب گفتمان مبارزه با تروریسم جلب کند ؛ به گونه‌ای که « پوتین » همکاری روسیه با امریکا را در ۵ محور زیر عادی دانست :
۱) همکاری اطلاعاتی با آمریکا .
۲) استفاده از فضا و حریم‌ هوایی روسیه برای هواپیماهای حامل کمک‌های بشر دوستانه .
۳) همکاری در آسیای مرکزی و قفقاز برای گشودن فضای هوایی متحدین خود برای پروازهای مشابه.
۴) شرکت در عملیات بین‌المللی جست و جو و نجات .
۵) کمک‌های بشر دوستانه نظامی مستقیم به نیروهای اتحاد شمال افغانستان از طرفی نیز دولت «چین» را به دلیل مشکلات جدایی طلبی در کنار سیاست‌های خود قرار داد .
از آنجا که آمریکا به دلیل ملاحظات امنیتی ، قصد ندارد نقاط حساس و استراتژیک آسیای مرکزی را خالی بگذارد ، در پی ایجاد پلورالیسم جغرافیایی ، به دلیل ساختارهای بر جای مانده از دوران کمونیسم بود که عدم تغییر این ساختارها در یک دهه گذشته ، امکان وقوع بحران‌های اجتماعی را امری اجتناب ناپذیر کرده است.
اگر چه روسیه با حضور نظامی آمریکا در آسیای مرکزی کنار آمد ؛ ولی نسبت به حضور این کشور در منطقه قفقاز که برای روسیه جنبه حیاتی دارد ، چالش‌هایی ایجاد کرد . برخی از این دلایل عبارت است از :
۱) وجود بحران‌ها در منطقه قفقاز و جارج از کنترل شدن آنها می‌تواند ، موجب از دست رفتن قفقاز شمالی گردد .
۲) به دلیل کنترلی که روسیه بر این منطقه داشت ، توانسته بود ، بر سیاست‌های راهبردی انرژی و سیاست جهانی خطوط لوله نفت و انتقال انرژی تأثیر داشته باشد .
۳) به هر حال چنان که گفته شد ، هدف ایالات متحده پس از ۱۱ سپتامبر ، تسلط بر اوراسیا است ، چرا که نظریه « هارتلند مکیندر » ، هنوز هم از اهمیت خاص خود برخوردار است . به همین دلیل آمریکا برای حضور در آسیای مرکزی و قفقاز و جلوگیری از شکل گیری پیمانها و اتحادیه‌های نظامی ، با ترکیبهای متفاوتی از ایران ، روسیه ، هند ، چین و برخی دولت های آسیای مرکزی ( همانند سازمان شانگهای ) ، به رویه‌های گوناگون عمل می کند و چون امکان دسترسی از شرق و غرب رابر این قلمرو نداشت ، قفقاز را دروازه ورود به این منطقه فرض کرد و جمهوری گرجستان در اولین گام قرار گرفت .
● تبیین نحوه وقوع انقلاب های رنگی
وقوع پدیده تازه ای بعنوان انقلاب مخملی ، نارنجی ، صورتی و ... که از آن به انقلاب رنگی تعبیر می شود در حوزه جمهوری های بجای مانده از اتحاد جماهیر شوروی ، دو سؤال مهم را مطرح ساخت :
▪ یک . انقلاب های رنگی چیستند و چگونه تکوین و ظهور می یابند ؟
▪ دوم . آیا امکان وقوع آنها در همین جمهوری ها می رود یا در سایر مناطق نیز می توان منتظر کاربرد آنها بود .
نگارنده در این بخش تلاش دارد تا تصویری علمی از ساختار انقلابهای رنگی ارایه نماید که در شناخت ماهیت این پدیده ما را یاری رساند .
الف) استفاده از دموکراسی برای طراحی انقلاب رنگی
اگرچه پاره ای از مؤلفه های عامل در شکل گیری انقلاب های رنگی را می توان در قالب سایر گونه های مقابله با نظام های سیاسی سراغ گرفت و از این منظر انقلاب رنگی شباهت هایی با تجربه هایی چون مداخله نیروهای خارجی ، شورش های بومی ، اعتراض اپوزیسیون و ... می یابد ؛ اما تحلیل ماهیت کلی این پدیده حکایت از آن دارد که
" انقلاب رنگی " تجربه ای مستقل و نوین است که در مقام تعریف و تحدید از تجارب پیشین متمایز می نماید . بعبارت دیگر باید آن را پدیده ای نوین ارزیابی نمود .
جهت درک فلسفه وجودی انقلاب های رنگی ، لازم می آید تا نحوه مواجهه ایدئولوژی لیبرالیسم با سایر ایدئولوژی های رقیب را در چشم انداز تاریخی مورد تحلیل قرار دهیم . بر این اساس می توان سه دوره اصلی ( سه موج عملیاتی ) را که در آن معنا و شکل دموکراسی به مثابه یک ابزار قدرت بر ضد سایر نظام های سیاسی به کار گرفته شده را از یکدیگر تمییز داد.
۱) موج اول . تحدید دموکراسی
در این دوره لیبرالیسم با عطف توجه به قدرت مردم و تأکید بر ضرورت نقش دهی به مردم در تعیین سرنوشت سیاسی شان ، به نقد نظام های سیاسی بسته می پردازد . نتیجه مفهومی این رویکرد تولید ایده " جمهوریت " می باشد که بعنوان شاخصی اصلی برای تمییز دو دسته از حکومت های مردمی و غیرمردمی ؛ از آن استفاده می شود .
در نتیجه طرح این استراتژی از سوی لیبرالیسم ( یعنی ارایه شاخص جمهوریت ) ، شاهد بروز بحران های جدیی برای بسیاری از نظام های سیاسی " غیرجمهوری " می باشیم . برای گذر از این وضعیت و مهار این جریان بحران ساز ، ایده " جمهوری " بومی شده و گونه های متفاوتی از جمهوریت تولید می شوند که در اصول شکلی با " جمهوریت " یکسان هستند ، اما در ایدئولوژی متفاوت بوده و ضرورتا منطبق با لیبرالیسم نیستند . ( مانند جمهوری خلق و جمهوری اسلامی ) بدین ترتیب اولین استراتژی عامل لیبرالیسم در قبال سایر نظام ها با شکست روبرو می شود .
در اقدامی واکنشی از سوی نظریه پردازان لیبرالیستی ، ایده دموکراسی طراحی می گردد که از شکل جمهوریت فراتر رفته و ناظر بر ملاحظات ویژه ای چون گردش غیرخشونت بار قدرت ، اصل نسبیت ، و ... می باشد . بدین ترتیب نظام های دموکراتیک در مقابل نظام های غیردموکراتیک ( که می توانند جمهوری یا غیر آن باشند ) ظهور می کنند .
در این مقطع دمکراسی جنبه انحصاری دارد و سعی می شود برای هویت سازی ، متمایز از سایر نظام های دیگر تعریف شود . به همین دلیل است که شاهد " تحدید " قلمرو جغرافیای دموکراسیبه حوزه ای خاص از کشورها متعلق به تمدن غربی می باشیم و از این طریق دموکراسی توسط این بازیگران " مصادره " می گردد تا در مقاطع بعدی مورد بهره برداری قرار گیرد .
۲) موج دوم . تحمیل دموکراسی
در این مقطع آموزه های لیبرالیسم در قالب دموکراسی که جامع اصول شکلی جمهوریت با اصول معرفتی لیبرالیسم بودند ، طرح و بعنوان راه کاری جهت نیل به توسعه سیاسی معرفی می گردد . بر این اساس بسیاری از جمهوری ها بدلیل عدم رعایت شاخص های محتوایی چون تساهل ، حقوق اقلیت ، حقوق اپوزیسیون ، و مهمتر از همه امکان تغییر نظام بصورت غیرخشونت آمیز ، و ... " غیرمردم سالار " و به تبع آن " غیرتوسعه یافته " ارزیابی می شوند . توقع اصلی در این دوره آن است که جمهوری ها هم باید " دموکراتیک " شوند.
طبیعی بود که پذیرش این " مردم سالاری " برای بسیاری از نظام ها – حتی از میان جمهوری ها مشکل می نمود و لذا موج تازه ای از تغییر و تحول پدیدار می شود . بعبارت دیگر تحمیل دموکراسی به ابزار اعمال فشار برای کشورهای لیبرال خواهان اعمال سلطه ، تبدیل می شود .
در این دوران شاهد دو تحول بزرگ در صحنه سیاست عملی می باشیم که میزان اثربخشی این کاربرد دمکراسی را به شدت کاهش می دهد .
▪ اولا . برخی از نظام های سیاسی ظهور می نمایند که قادر به بازسازی دموکراسی شده و لذا مردم سالاری های بومی را تولید می نمایند .
▪ ثانیا . بسیاری از بازیگران ( بویژه میراث بران شوروی سابق ) اقدام به پذیرش الگوی دموکراسی لیبرالی نموده و آن را بعنوان الگوی عملی شان می پذیرند . این در حالی است که رویکرد سیاست عملی آنها ضرورتا همسو و مطابق با خواست آمریکا بعنوان داعیه دار لیبرال دموکراسی نیست .
بعبارت دیگر شاهد افت کارآمدی " دموکراسی " به مثابه ابزاری برای اعمال فشار بر این دسته از نظام های سیاسی می باشیم . در چنین وضعیتی است که سومین موج با الگوی عملی " انقلاب رنگی " موضوعیت می یابد .
۳) موج سوم . تحمل دموکراسی
از آنجا که برخی از بازیگران ( که در موج دوم به آنها اشاره شد ) با پذیرش یا بومی سازی دموکراسی توانستند از زیر فشار استراتژی " تحمیل دموکراسی " آمریکا رهایی یابند ؛ در سومین موج استراتژی " سنجش میزان تحمل دموکراسی " آمریکا رهایی یابند ؛ در سومین موج استراتژی " سنجش میزان تحمل دموکراسی " به اجراء گذارده می شود . غرض از
" تحمل دموکراسی " آن است که یک نظام سیاسی که دموکراسی را پذیرفته و یا آن را بومی کرده ، تا چه میزان می تواند از عهده پذیرش نتایج آن برآید . بدین صورت که نظام سیاسی در مقابل پاره ای از درخواست های مدیریت شده درون جامعه قرار می گیرد که تمکین آنها بسیار دشوار است . در چنین وضعیتی دو حالت متصور است : یا نظام دموکراتیک به درخواست جریان اعتراض مدنی پاسخ مثبت می دهد که راه استحاله و زوال آن هموار شده است ؛ و یا مقاومت می کند که از شکل دموکراتیکش خارج می گردد . در واقع " انقلاب رنگی " محصول این دوره از نقش آفرینی دموکراسی به مثابه یک ابزار سیاسی برای اعمال فشار به سایر بازیگران است . بعبارت دیگر چنین تلقی می شود که استراتژی رقیب با طرح این ایده " غیرفعال " شده و در نتیجه استحاله و یا انقلاب فرهنگی نتیجه ای خواهد بود که عاید این بازیگران شده و از درون دچار فروپاشی می شوند .
حال با توجه به تحلیل بالا می توان " انقلاب رنگی " را چنین تعریف نمود :
" ایجاد تغییر بنیادین درون یک کشور از طریق مدیریت اعتراض مدنی در قالب فرآیند اجرای دموکراسی "
چنان که مشاهده می شود ، انقلاب رنگی بر یک مفروض بنیادین استوار است و آن این که : مرجعیت دموکراسی پیشاپیش ( وطی امواج پیشین ) از سوی نظام سیاسی و مردم پذیرفته شده است و لذا ظهور پاره ای از پدیده ها ، قبلا قابل نفی و یا اثبات است . برای مثال " اعتراض مدنی " بدلیل ساختار دموکراتیک پذیرفته شده ، قابل تکوین و رشد ارزیابی می شود ! و یا " سرکوب گری " قاطع ( که در نظام های استبدادی و توتالیتر و یا بسته بصورت ابتدایی به کار گرفته می شود ) عملا در این نظام ها منتفی است . با چنین مفروضاتی است که " انقلاب رنگی " موضوعیت می یابد .
در ادامه سیاستهای یاد شده ،‌ ایالات متحده آمریکا برای دسترسی به منابع عظیم نفت و گاز آسیایی مرکز و قفقاز و ایجاد پایگاه نظامی در منطقه و فشار بر کشورهایی که با سیاستهای آمریکا در تضاد هستند مانند ایران و روسیه دست به طراحی یکسری تغییرات آرام زد تا بتواند ضمن کاهش نفوذ روسیه در آسیار مرکز و قفقاز و سرنگونی حکومتهای همسو با روسیه یکسری حکومتهای طرفدار خود را روی کار آورد.
این قبیل تغییرات تدریجی که تا کنون در کشورهای باقیمانده از بلوک سابق شرق اتفاق افتاده را به انقلاب‌های رنگی تعبیر می‌کنند. وجه مشترک تمام این تحرکات و تغییرات ،‌حرکات مبارزاتی منفی هستند که عمدتا بر ضد حکومتهایی که خود را متعصب و دیکتاتور نشان داده‌اند ،‌ به کار گرفته می‌شود.
علت نامیدن این گونه تغییرات به انقلاب‌های رنگی آن است که در تمام حالات ، یک رنگ یا گل خاص به عنوان نماد توسط مخالفان رژیم حاکم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. تا کنون این حرکات مخالف در صربستان و منتنگرو و در سال (۲۰۰۰)‌، گرجستان (۲۰۰۳) ،‌اوکراین (۲۰۰۴)،‌ و قرقیزستان (‌۲۰۰۵) رخ نموده است.
در انقلاب‌های رنگی که تا کنون رخ داده است مخالفان به طور کلی از دموکراسی و آزادی دفاع نموده‌اند . همچنین سازمانهای دولتی و NGOها نقش زیای در مدیریت و رهبری این انقلاب‌ها بازی کرده‌اند.
▪ صربستان:
نخستین نمونه‌ای که برای جنبش های غیر خشونت‌آمیز در قرن بیست و یکم مطرح می‌کنند جنبش مقاومت یا اوتپور در صربستان علیه حکمت اسلوبودان میلو شویچ است. در سوم مهر ماه ۱۳۷۹، انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری صربستان با شرکت احزاب مختلف و زیر ناظران بین‌المللی برگزار شد. نامزد گروه‌های چپ اسلوبودان میلوشویچ و نامزد مخالفان اصلی «ویسلاو کوشتانیتسا» بود. مخالفان میلوشویچ در ائتلاف «مخالفان دموکراتیک صربستان» گردهم آمده بودند که از حمایت‌ گروه‌های دانشجویی و سازمان‌های غیر دولتی در داخل و کشورهای اروپایی و آمریکا در خارج برخوردار بودند. سازمان‌های بین‌المللی و سازمان‌هیا غیر دولتی محلی برای شکست میلوشویچ در انتخابات دست در دست هم دادند. احزاب مخالف نامزدهای رقیب را به وحدت فراخوانده و آنها را به نفع نامزدهای مطلوب مجبور به کناره‌گیری کردند و در مورد ریاست جمهوری در مقابل نامزد چپ به اجتمع رسدیه و کوشتانیتسا را نامزد نهایی خود اعلام کردند. پس از چنین ائتلافی اوتپور با بهر‌گیری از توان شبکه‌ای خود در انتخابات فعال شد و مردم را به مبارزه با میلوشویچ در پای صندوق رأی فراخواند.
دانشجویان با شعارهایی چون «او تمام شد» و «اکنون زمانش است» نقش مهمی در بسیج نیروی جوان برای مشارکت در انتخابات ایفا کردند. رهبران مخالفان با فرماندهان پلیس و ادارات نظامی ملاقات و باهم توافق کردند که در مبارزه انتخاباتی از شیوه‌های مسالمت‌آمیز استفاده کنند. انتخابات در سوم مهر ماه ۱۳۷۹ برگزار و پس از ۱۰ روز حزب حاکم نتایج انتخابات را به نفع خود اعلام نمود. جمعیت خشمگین در بلگراد به خیابان‌ها ریخته و علیه دولت به تظاهرات پرداختند. پلیس که ترسیده بود، از مواضع خود عقب نشست و توده جمعیت به همراه بلدورزهای کشاورزی محلی خود ساختمان پارلمان را به محاصره در آوردند. هر چند در این روز برخی درگیری‌ها با پلیس روی داده و در نتیجه آنها کی نفر کشته شد، اما رویکرد غیر خشونت‌آمیز تظاهرات کنندگان، اداره پلیس را برای انجام اقدامات خشونت‌آمیز و مقابله با آنها تضعیف کرد. جنبش مقاومت غیر خشونت‌آمیز در طی ماه‌های بعد تشدید و در نهایت به سقوط دولت میلوشویچ منجر شد. ۱۷ مهر همان سال کوشتانیتسا مراسم تحلیف ریاست جمهوری را به جای آورد.
بدین ترتیب نخستین انقلاب غیر خشونت‌آمیز جدید به پیروزی رسید، هر چند فاقد رنگ و نماد مشخص بود.
▪ گرجستان:
انقلاب کل سرخ به انقلاب موفقیت آمیز ۲۰۰۳ رد کشور گرجستان اشاره می‌کند که در اثر آن حکومت ادوارد شوارد نادزه سرنگون شد. این انقلاب بدون خون‌ریزی که شباهت زیادی به حرکت مردم صربستان داشت، از گل سرخ به عنوان نماد اقدام غیر خشونت‌آمیز بهره گرفت و از نظر بسیاری از صاحب‌نظران به نمونه عالی و مشخص انقلابات رنگی تبدیل گردید.
گرجستان یکی از کشورهای تازه استقلال یافته در منطقه قفقاز محسوب می‌شود که پس از فروپاشی شوروی بوجود آمد. ادوارد شوارد نادزه آخرین وزیر خارجه شوروی از سال ۱۹۹۲، در این کشور حاکم بود و از سال ۱۹۹۵ به عنوان رییس جمهور گرجستان حکومت می‌کرد. دولت و خانواده شوارد نادزه به فساد گسترده‌ای دامن زدند که به رشد اقتصادی گرجستان ضربات مهلکی وارد ساخت. کشور بسیار فقیر باقی ماند. دو منطقه جدایی طلب تحت حمایت روسیه، آبخازیا و اوستیای جنوبی، همچنان بیرون از کنترل دولت تفلیس قرار داشتند و در جمهوری خودمختار آجار یک رهبر شبه جدای طلب به نام اسلان آبشیدز حکومت می‌کرد. درست قبل از انتخابات پارلمانی در ۲ نوامبر ۲۰۰۳، بحران‌های سیاسی و اقتصادی اجتماعی به اوج خود رسیدند. متحدین سیاسی شوارد نادزه، شعار «برای گرجستان جدید» و آبشیدیز شعار (اتحاد دموکراتیک احیای گرجستان» انتخاب کردند. در مقابل احزاب مردمی دیگر از جمله میخائیل ساکاشویلی قرار داشتند که جنبش ملی متحد را تشکیل دادند. انتخابات پارلمانی گرجستان در ۲ نوامبر ۲۰۰۳ تحت نظارت ناظران بین‌المللی و محلی برگزار شد. میخائیل سکاشویلی ادعا کرد که او نفر پیروز انتخابات بوده است ـ ادعایی که از سوی منابع مستقل انتخاباتی تأیید شد ـ و دولت گرجستان به ضرر او وارد عمل شده است. ساکاشویلی از مردم گرجستان خواست تا به شیوه غیر خشونت‌آمیز در مقابل اقتدار دولت به نافرمانی مدنی دست بزنند.
احزاب عمده مخالف در پاسخ به این تقاضا متحد شده و خواستار برگزاری مجدد انتخابات شدند. در اواسط نوامبر تظاهرات‌های ضد دولتی توده‌ای در خیابان‌های اصلی تفلیس به راه افتادند و به سرعت اغلب شهرهای بزرگ و کوچک گرجستان را فرا گرفت. جنبش مقاومت مدنی در سراسر کشور به حرکت در آمد. سازمان جوانان (کافی) که از سوی سوروس حمایت می‌شد به همراه چندین سازمان غیر دولتی دیگر در همه حرکت‌های اعتراضی فعال بودند. دولت شوارد نادزه از سوی رهبر منطقه خودمختار آجار که در پی جدایی از گرجستان بود حمایت می‌شد و هزاران نفر از حامیان خود را برای حمایت از دولت به تظاهرات در تفلیس فرا خواند. تظاهرات مخالفان دولت در ۲۲ دسامبر، روز افتتاح پارلمان جدید که نامشروع تلقی می‌شد، به اوج خود رسید. در همین روز مخالفان به رهبری ساکاشویلی با یک گل سرخ در دست کنترل ساختمان مجلس را در دست گرفته و در سخنرانی رییس جمهور، شوارد نادزه اختلال ایجاد کردند و به فشار او را از محافظان خود جدا کردند. بعد از آن شوارد نادزه اعلام وضع اضطراری کرده و به بسیج نیروها برای حمایت و حفاظت از خود دست زد. اما برخی واحدهای نظامی برجسته از حمایت از دولت امتناع کردند. در صبح روز ۲۳ نوامبر شوارد نادزه با رهبران مخالفان ساکاشویلی و زوراب زاوانیا برای بحث در مورد اوضاع بوجود آمده ملاقات کرد. بعد از این دیدار که توسط وزیر خارجه روسیه ایگور ایوانف ترتیب داده شده بود، شوارد نادزه استعفای خود را اعلام کرد و بیش از ۰۰۰/۱۰۰ نفر از مخالفین به خیابان‌های ریخته و پیروزی خود را جشن گرفتند. رییس مجلس اعلام کرد که تا برگزاری انتخابات ریاست جمهوری رییس جمهور اداره کشور را بر عهده خواهد داشت و دادگاه عالی نتایج انتخابات پارلمانی را ابطال کرد و بالاخره ، در ۴ ژانویه ۲۰۰۴، میخائیل ساکاشویلی به ریاست جمهوری گرجستان رسید.
دومین مرحله انقلاب مخملی در می ۲۰۰۴ در منطقه جدایی‌طلب آجار روی داد. پس از ماهها تنش میان رییس جمهور جدید گرجستان و اسلان آبشیدز، دیکتاتور خود خوانده آجار،‌ هزاران نفر از مردمان این منطقه علیه سیاست جدایی‌طلب و نظامی‌گری آبشیدز اعتراض کردند. آبشیدز از نیروهای امنیتی و نظامی برای سرکوب تظاهرات استفاده کرد، اما در کنترل و سرکوب مخالفان شکست خورد و در نتیجه هر روز بر تعداد مخالفان افزوده شده و از قدرت حکومت کم گردید. در ۶ می ۲۰۰۴ به رغم سرکوب سنگین اعتراضات در روز قبل، همه مخالفان از سراسر منطقه در باتومی آجار جمع شدند. نخست وزیر جدید گرجستان و نخست وزیر پیشین این کشور با نخست وزیر منطقه آجار برای عقب‌نشینی نیروها از منطقه مورد اختلاف «رودخانه شولوکب» و استقرار نیروهای ویژه گرجستان در منطقه مذاکره کردند. آبشیدز در مقابل فشار‌های مردمی مقاومت خود را از دست داد و ضمن اعلام توافق با موضوع فوق گرجستان را به مقصد مسکو ترک کرد. روز بعد ساکاشویلی از باتومی دیدار و آزادی آجار را جشن گرفتند.
سطح دیگر تحولات انقلاب مخملی گرجستان به نقش روسیه و آمریکا و روابط این دو قدرت بزرگ با طرفین اختلاف در داخل گرجستان بر می‌گردد.
ایالات متحده آمریکا پس از فروپاشی شوروی در پی کنترل تحولات منطقه، جلوگیری از احیای مجدد قدرت ملی‌گرایی در روسیه و تشکیل قدرت بزرگتر در منطقه با محوریت مسکو است. گسترش ناتو به شرق، تعمیق اقتصاد آزاد در کشورهای باقیمانده از شوروی، گسترش ارزش‌های دموکراتیک و تغییر رژیم‌های منطقه به شیوه‌های گوناگون به خصوص از طریق انقلابات مخملی که هم که هزینه و هم تعمیق دهنده شیوه‌های دموکراتیک و مسالمت‌آمیز هستند، استراتژی اصلی آمریکا در اروپای شرقی، مرکزی و آسیای مرکزی و قفقاز می‌باشد. گرجستان در بین دریای سیاه و منطقه نفت‌خیز خزر واقع است و برای قدرت بزرگ اهمیت زیادی دارد. از ابتدای دولت کلینتون آمریکا تلاش زیادی برای احداث خط لوله انتقال نفت دریای خزر از طریق گرجستان انجام داد که به تعضیف موقعیت روسیه و موقعیت منطقه‌ای ایران منجر شده است. اقدامات گرجستان به شدت مورد انتقاد مسکو بود و به مسایل قومی آن دامن می‌زد. در حالیکه برای واشنگتن هرگونه بی‌ثباتی در گرجستان غیرقابل قبول بود و عملا به طرح خط لوله جیحان که قرار بود در سال ۲۰۰۵ افتتاح شود، لطمه می‌زد.
دولت آمریکا با حمایت آشکار دیپلماتیک و تبلیغاتی از مخالفین دولت گرجستان در تقویت روحیه‌ها آنها برای مقاومت بیشتر مؤثر بود. آمریکا و دولت‌های اروپایی برای ملت‌هایی که با انقلابات رنگی روبرو هستند با ارائه سیاست‌های تشویقی، انگیزه بیشتری ایجاد می‌کنند. همچنین آنها به دولت‌های حاکم فشار می‌آورند که از توسط به خشونت و استفاده از زور علیه مخالفان پرهیز کنند و در صورت بهره‌گیری از چنین شیوه‌هایی با انزوای بین‌المللی مواجه خواهند شد. دولت‌های غربی نه تنها با ترویج اندیشه‌های سیاسی دموکراتیک در این کشور به پیدایش و رشد انقلابات مخملی کمک می‌کنند بلکه از طریق ایجاد بنیادهایی مستقیما به حمایت از حرکت‌های مدنی اقدام می‌کنند.
بنیاد سوروس که بنیان‌گذار آن فردی به نام جورج سوروس می‌باشد، از حمایت ایالات متحده آمریکا برخوردار است و در حرکت‌ها و تظاهرات‌های مردم گرجستان نقش فعالی ایفا کرد. این بنیاد در طی سال‌هیا گذشته در پیشبرد دموکراسی و گسترش انگیزه‌های آزادی خواهانه در حوزه کشورهای باقیمانده از بلوک شرق سابق فعال بود. آژانس توسعه بین‌المملی آمریکا، به همراه مؤسسه نیمه خصوصی جمهوری‌خواهان بین‌الملل، مؤسسه دموکراتیک ملی در امور بین‌الملل و خانه آزادی بطور مستقیم در این انقلابات درگیر بودند. اخبار و اطلاعات مربوط به پایگاه‌های اطلاعاتی این سازمان‌ها که نشان می‌دهد سه مورد نخست آنها با بودجه دولتی آمریکا ایجاد شده‌اند، دخالت آمریکا در انقلابات مخمل را تأیید می‌کند.
▪ اوکراین:
ماجرای انقلاب نارنجی اوکراین نیز همانند دو مورد پیش، با اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری تشدید و به اوج خود رسید. در انتخابات ریاست جمهوری اوکراین دو جریان اصلی حزب حاکم روس‌گرا و غرب‌گرا شرکت داشتند. ویکتور یائوکویچ نخست‌وزیر این کشور نامزد مورد حمایت روسیه و رییس جمهور اواکراین، کوچما، بود؛ در مقابل نیروهای مخالف کوچها از ویکتور یوشچنکو حمایت می‌کردند. سه ضلع مخالفان کوچما، یعنی یوشچنکو (ملی‌گرا) ، یولی تیموشنکو (اقتصادی) و موروز (جامعه‌شناس) که از سال ۲۰۰۱ در جرگه مخالفان قرار گرفته بودند، قبل از انتخابات به هم پیوستند و نسل جدید را نمایندگی کردند که در اوکراین رشد کرده و فرهنگ سیاسی شوروی را نداشتند. در انتخابات ۳۱ اکتبر سال ۲۰۰۴ رقابت تنگاتنگی میان دو نامزد وجود داشت و در مرحله نخست یائوکویچ تنها توانست نیم درصد بیشتر از یوشچنکو رأی بیاورد به دلیل اینکه هیچکدام از دو نامزد نتوانسته بودند بیش از ۵۰% آرا را بدست آورند انتخابات به دور دوم کشیده شد. ۶۰۰ ناظر بین‌المللی از سازمان امنیت و همکاری اروپا، ناتو و پارلمان اروپا از ابتدا در جریان انتخابات اوکراین بودند و طی گزارش‌های متعددی از نقض قانون، ناعادلانه بودن انتخابات و تقلب گسترده خبر دادند.
سوءقصد به جان یوشچنکو و حمایت صریح اروپا و آمریکا باعث شعله‌ور شدن آتش انقلاب نارنجی شد که در اثر قوی شدن جامعه مدنی، گستر و تعمیق روحیه ملی‌گرایی در یک دهه گذشته، و همکاری و همگرایی اوکراین با ناتو و کشورهای اروپایی، بسترهای لازم برای آن فراهم شده بود. مردم بی‌اعتماد به دولت کوچما و آزرده از دخالت‌های پوتین که به شکلی بی‌سابقه، درست در زمان انتخابات به اوکراین سفر کرده بود، با شال‌های نارنجی رنگ به خیابان‌ها ریختند تا از یوشچنکو حمایت کنند. دور دوم انتخابات در ۲۱ نوامبر برگزار شد و دولت یائوکویچ را برنده انتخابات اعلام کرد که بالافاصله تمام پایتخت و غرب اوکراین از رنگ نارنجی معترضین پر شد و حتی این اعتراضات به مناطق روسی زبان شرق و جنوب اوکراین نیز کشیده شد. اوکراین به صحنه رویارویی شرق و غرب تبدیل شد.
تظاهرات چند صد هزار نفری مردم کی‌یف تلاش و فشار دولت‌های غربی، و مذاکرات هیأت‌های مختلف به نتیجه رسید و مجلس ناچار قوانین را دستکاری کرد تا انتخابات مجددا برگزار شود. ۲۶ دسامبر دور سوم انتخابات برگزار شد و ویکتور یوشجنکو با ۹۹/۵۱ درصد در مقابل ۲/۴۴ درصد به رقیب خود پیروز شد. و رییس جمهور اواکراین گردید.
▪ قرقیزستان:
بعد از انقلاب مخملی گرجستان و انقلاب نارنجی اوکراین، این بار نوبت به قرقیزستان رسید. این بار نیز همانند موارد گذشته اعتراضات از انتخابات شروع شد و مردم به خیابان ریختند تا به نتایج انتخابات اعتراض کنند. قرقیزستان در آسیای مرکزی قرار دارد و پس از فروپاشی شوروی اعلام استقلال کرده بود. در این مدت عسگر آقایف زمام امور را به عنوان رییس جمهور در اختیار داشت. اوایل همین امسال انتخابات پارلمانی در قزقیزستان برگزار شد که تنها طرفداران رییس جمهور توانستند به آن راه یابند و فقط شش کرسی به مخالفان آقایف رسید.
اعتراضات مردمی آغاز شد. آقایف که انتظار چنین مخالفت‌هایی را داشت از قبل طرفداران خود را از شهرستان‌ها به پایتخت آورده بود و به آنها یادآور شده بود که از دولت حمایت کنند. اما در عمل این شیوه جواب نداد و برخی از کارکنان دولت به مخالفان پیوستند و در میان مردم ناپدید شدند. هنگامی که تظاهرات کنندگان به اطراف کاخ رییس جمهور و ساختمان‌های دولتی رسیدند، آقایف تصمیم گرفت از نیروهای انتظامی بهره نگیرد؛ حکومت بدون دفاعیش فرو پاشید و آقایف به روسیه گریخت. در پیشاپیش تظاهرات‌کنندگان رهبران آنها قرار داشتند که مردم را به داشتن رفتارهای عقلانی موعظه می‌کردند. که به رغم این در مواردی کنترل جمعین از دست آنها خارج شده و عصبانیت و غضب بر مخالفان سایه انداخت و پایتخت با غارت و چپاول گسترده روبرو شد.
قرقیزستان همانند موارد قبل به صحنه رویارویی شرق و غرب انجامید. روسیه نگرانی خود را از بروز بحران در قزقیزستان اعلام کرد. پوتین چند ساعت بعد از اعلام کناره‌گیری آقایف، اقدام شورشیان قرقیزستان را نامشروع دانست و آن را مذموم خواند. در مقابل غرب به حمایت از مخالفان آقایف پرداخت. سه سازمانی آمریکایی که در انقلابات مخملی پیش فعال بودند اینجا نیز وارد عمل شدند. اروپاییان و آمریکاییان بطور رسمی و غیر رسمی پاداش‌هایی را برای این کشورها اعلام کردند تا شهروندان را در اقدام خود مصمم‌تر نمایند. بدین ترتیب حکومت عسگر آقایف سرنگون و کفالت ریاست جمهوری به باقی‌اف رسید که کمی بیش از یک سال بعد به طور رسمی در یک انتخابات آزاد رییس جمهور این کشور شد.

پژوهشگر: حامد عبدوس
منابع:
۱- الگوهای تغییر رژیم،نگاهی به الگوی انقلاب رنگی ،پژوهشکده مطالعات راهبردی
۲- انقلاب رنگی ، چارچوب تحلیلی و امکان سنجی وقوع آن در جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی
۳- دو هفته نامه پگاه حوزه، شماره ۱۹۹و ۲۰۰.

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی