آثار فلسفی تئوفراستوس

«این مرد خارق العاده (تئوفراستوس)، دارای ذهنی آزاد و ظریف و درونی معتدل است و می تواند همه چیز را، اعم از اشكال گیاهان و نمونه های سیرت آدمی، به چشمی تیزبین مشاهده كند.»
تئودور گُمپرتس
به تئوفراستوس (۲۸۷ـ ۳۷۲ ق.م.)، شاگرد ایام سالخوردگی افلاطون و شاگرد و همكار ارسطو در همه عمر، بیش از دویست رساله و كتاب نسبت داده شده است، اما از آن همه جز قطعات معدودی باقی نیست. ارسطو او را به جانشینی خود در لوكئوم برگزید و همچنین در وصیتنامه خود از او خواست كه دخترش را به همسری بگیرد و تربیت پسرش را عهده دار شود. كتابخانه ارسطو نیز كه معظم ترین كتابخانه آن روزگار بود به او ارث رسید. تئوفراستوس با دلی آكنده از احترام و ذهنی خستگی ناپذیر و كوشش و فعالیتی افسانه وار، ارسطو را در همه راه های پژوهشی پا به پا همراهی كرده، در گرد آوردن مواد بیشمار گوناگون به او یاری نموده، و هر چه را استادش آغاز كرده بود ادامه داده و به كمال رسانده است. ولی با همه وفاداری و سرسپردگی، هرگز شاگردی چشم بسته و بیگانه از انتقاد نبوده است.
بهترین دلیل شكوفایی فوق العاده نیروی انتقاد او، بقایای اثری است كه سبب شهرت او به عنوان پیشرو و جد اعلای همه نویسندگان تاریخ فلسفه گردیده است. او نظریات فیلسوفان پیش از خود از تالس تا افلاطون و كسنوكراتس، را در اثری شامل هجده بخش، تشریح كرده است. از این اثر كه عنوان «عقاید متفكران طبیعت شناس (فیلسوفان طبیعی)» داشته، علاوه بر قطعاتی كوچك، قطعه ای بزرگ نیز با عنوان «درباره ادراك حسی» باقی مانده و به دست ما رسیده است. تئوفراستوس متجاوز از بیست كتاب نیز در حوزه منطق تصنیف كرده است. منطق رشته ای بود كاملاً تازه كه ارسطو برای نخستین بار ابداع كرده بود و به علت همین تازگی، میدانی وسیع برای تصحیح و توضیح جزئیات داشت.
در حوزه طبیعیات، به وسیع ترین معنی كلمه، تئوفراستوس اثری حاوی هشت كتاب تالیف كرده است و علاوه بر آن چند رساله، كه مقداری از آنها به دست ما رسیده است. او واقعیات مربوط به رشته های متعدد و گوناگون را گرد آورده و مشاهدات خود و دیگران را مورد استفاده قرار داده است و در پژوهش بیشتر به روش استقرایی گراییده است. از او در حوزه طبیعت غیرآلی، فیزیولوژی (وظایف الاعضا)، پزشكی و جانورشناسی رساله های متعددی به جای مانده است. برخی نوشته های او درباره خواب و رویا، و حواس مختلف، همانند ارسطو، جنبه روانشناختی داشته اند. اهمیت شایان و اعجاب برانگیز نوشته های تئوفراستوس مربوط به گیاه شناسی است. تئوفراستوس راهگشای رشته گیاه شناسی بود و طی تقریباً دوهزار سال پس از او، تقریباً هیچ كس دیگر در این راه گام ننهاد. معرفی دیگر آثار تئوفراستوس به ویژه كتاب ماندگار و خواندنی او در اخلاق توصیفی، با عنوان «سیرت ها» (خصلت ها/ طبایع) را به یادداشت بعدی می سپاریم.

مسعود زنجانی

منبع : روزنامه شرق