کوبا - معماری استعمار جمهوریت، انقلا‌ب

چندی پیش، به همت <جامعه مهندسان مشاور>، گروهی از معماران ایران سفری دو هفته‌ای به کوبا داشتند. در این سفر معماران فرصت یافتند با معماری گذشته و حال این کشور آشنا شوند. مهندس شهاب‌الدین ارفعی یکی از معمارانی بود که این سفر را تجربه کرد. یادداشت کوچک زیر از ایشان است.
نخست باید اشاره نمود که لیدر این تور علمی‌سرکار خانم مهندس ماه فرید مصطفوی بود که برنامه دقیق و جامعی برای سفر تنظیم کرده بود. هدف‌های سفر عبارت بود از بازدید از سایت‌های شهری و بافت‌های تاریخی که عموما از طرف یونسکو به ثبت رسیده‌اند، بازدید از تک بناهای با ارزش تاریخی و فرهنگی، آشنایی با دفاتر طراحی شهری و نیز بخش‌هایی از شهرداری‌ها که طرح‌های شهری را عهده‌دار هستند و با کادرهای خود اقدام به طراحی‌های شهری مورد نیاز شهر می‌کنند. در کنار این مکان‌های مشخص، بازدید و پرس و جوی مفصل و بسیار مفیدی از مرکز زلزله‌شناسی و پیشگیری از سوانح طبیعی بود؛ سازمانی برای شرایط اضطراری. همچنین فرصتی بود برای دیدار از چند آکادمی‌و مدرسه هنری. ‌
● ماکت شهر
یکی از ناب‌ترین موضوعات در این سفر، بازدید از ماکت عمومی‌شهر بود؛ شهر‌هاوانا. ماکت کامل با مقیاس یک هزارم. در این ماکت حتی حیاط داخل خانه‌ها هم مشخص بود. این ماکت بزرگ از بلوک‌ها و قطعات کوچکی تشکیل می‌شد که روی ریل حرکت می‌کردند و به هم می‌چسبیدند. ماکت روی‌شاسی بزرگی در فضایی مسقف قرار داشت. در جایی مثل گالری یا موزه شهری که سقف یک تکه سبک اسپیس فریم داشت. از نکات جالب این ماکت این بود که ساختمان‌ها به سه دسته تقسیم شده بودند و هر دسته رنگ خود را داشتند دسته اول شامل ساختمان‌های دوره استیلا‌ی اسپانیا بر کوبا بود، دسته دوم ساختمان‌های دوره استقلا‌ل کوبا تا انقلا‌ب و روی کار آمدن کاسترو را شامل می‌شد و ساختمان‌های دسته سوم هم ساختمان‌های بعد از انقلا‌ب بودند. بدین ترتیب با دیدن همین یک ماکت می‌شد گشتی پانصدساله در شهر‌هاوانا داشت.
یک نکته جالب دیگر اینکه وقتی می‌خواهند ساختمانی تازه جای یکی از همین ساختمان‌ها بسازند، ماکت آن ساختمان را با همین مقیاس می‌سازند و در دل ماکت شهر قرار می‌دهند تا ببینند سازگاری دارد یانه. بدین ترتیب ماکت همیشه به روز است و هیچ نقطه نامکشوفی در آن نیست.
● دوره‌های معماری
دوره اسپانیا در معماری کوبا، بیشتر معماری کلا‌سیک و گوتیک است و شاید هم معماری نئوکلا‌سیک. در دوره جمهوریت این معماری رنگ و بوی بومی ‌هم می‌گیرد، ضمن اینکه نسیم مدرنیسم هم به تن آن می‌خورد. تقریبا شبیه ماجرایی که در ایران دوره اول پهلوی داریم. اما ساختمان‌های پس از انقلا‌ب، بیشتر رفرنس ساختمان‌های دوره خروشچف به بعد را دارند. تا دوره خروشچف معماری کوبا خیلی بحران‌زده است، ولی بعد از آن به آرامش می‌رسد و این را در حجم بنا می‌توان دید هرچند که از ظرایف معمارانه هنوز هم دور است. درحقیقت شاید بتوان گفت ساختمان‌های مدرنیستی سوسیالیستی به سبک شوروی. ‌
● نقش زمین
در کوبا مالکیت خصوصی بر زمین وجود ندارد. زمین‌های شهری منظورم است. پس‌زمین ارزش‌افزوده‌ای پیدا نمی‌کند که مالک را به هوس تخریب ساختمان موجود و ساختن بنایی با فضای مسقف بیشتر در آن نماید. بافت و مجموعه‌های شهری، بدین ترتیب کمتر در معرض بازسازی‌ها و تغییرات هستند. از طرف دیگر، هنوز هم اتومبیل تبدیل به وسیله مسلط حمل و نقل نشده که لزوم تعریض‌ها و تخریب‌ها در معابر و دسترسی‌ها به موضوع حادی تبدیل شود. ‌
● مرمت و بهسازی
در امر مرمت و بازسازی، امروزه چون عطف زیادی به این امور هست و به دلیل اینکه یونسکو بسیاری از این آثار را ثبت کرده است، سبب شده که با دیدگاه مرمت و بازسازی، بافت‌ها و تک بنا‌ها را نگهدارند نه با دیدگاه حفاظتی. دیدگاه و روش عملشان هم به ظاهر بسیار انسانی‌تر از بسیاری جاهای دیگر است. مثلا‌ در‌ هاوانا، جایی در مرکز شهر داشتند بافتی را بازسازی می‌کردند. ساکنین آنجا را در کمپی موقتی که با خانه‌های سبک پیش‌ساخته و کانکس فراهم شده بود، درست در کنار بافت درحال بازسازی اسکان داده بودند و احتمالا‌ خود همین ساکنین هم در امر ساخت و بازسازی بافت و خانه‌های خودشان، از نظر کاری و یدی با پروژه همکاری می‌کردند. بافت پس از بازسازی تحویل همان ساکنین داده می‌شود و کمپ برچیده می‌شود. ‌
● هاوانا و شهرهای دیگر
معماری هاوانا، مثل بقیه پایتخت‌های جهان، باد مدرنیسم بیشتر به اندامش خورده، ولی شهرهایی مثل سانتیاگو، اصالت خود را هنوز حفظ کرده‌اند. در سانتیاگو تغییرات جدید کمتر مشهود است. بخشی از معماری شهر از دوره اسپانیا مانده و بخش غالب آن یادگار معماری دوران جمهوریت است. ‌
● باله ونقاشی
در شهر خیلی کوچکی به نام بایامی، دانشکده‌ای با پنجاه سال سابقه بود که در آن فقط دو رشته تدریس می‌شد؛ باله و نقاشی. ۲۵۰ نفر دانشجو از تمام جهان داشت، از بیست کشور مختلف. بیشترشان از کشورهای حوزه کارائیب بودند ولی از لبنان هم دانشجویانی داشت که باله می‌آموختند. این دانشکده ۴۵ نفر استاد ثابت و حدود ۲۰ استاد پاره وقت و موردی داشت. موسس دانشکده خانمی‌بود که نیم قرن پیش بالرین بوده و از آکادمی‌باله مسکو فارغالتحصیل شده بود و این دانشکده را پایه‌گذاری کرده بود. دانشکده به صورت شبانه‌روزی اداره می‌شد؛ به صورت پانسیون. شاید از تجملا‌ت خبری نبود، ولی مثلا‌ در تمام ساعات شبانه‌روز یک پزشک و پرستار کشیک در خدمت دانشجوها بودند. در کنار دانشکده، عمارتی بود، قصری شاید، که قرار بود بازسازی و مرمت شده به عنوان موزه به دانشکده الحاق شود. ‌
● روش و جوهر مرمت
به نظر می‌رسد که روش‌های مرمتی کوبا خیلی برای ما کارساز نیست. ما در کشورمان مشکل زلزله را داریم و استحکام بخشی‌لرزه‌ای برای ما مهم است، آنها علی‌رغم داشتن زلزله، با موضوع حادتری نیز مواجهند که گرباد است. پس ساختمان را باید سنگین‌سازی کنند تا در برابر گردباد دوام بیاورد. تکنیک‌هایی که به‌خصوص در نما استفاده می‌کنند، نشان می‌دهد که به راحتی از تکنولوژی و مصالح نوین بهره می‌برند و تقیدی خاص به استفاده کامل از مصالح سنتی ندارند. اجازه نمی‌دهند وجود و حرمت آثار تاریخی سبب اختلا‌ل در زندگی امروزشان شود. در داخل شهر، جایی را دیدیم که آمده بودند نقطه‌ای از مسیر قنات را باز کرده بودند، دور آن را با نرده و حفاظ گرفته بودند که مردم بیایند تماشا کنند و لذت ببرند، ولی در بخش‌های دیگر کار و زندگی امروزی تداوم داشت.

شهاب‌الدین ارفعی

منبع : روزنامه اعتماد ملی