دگرگونی‌های ایران از آغاز تا فرجام قاجاریه

روز ۹ آبان ۱۳۰۴ شمسی، مجلس شورای ملی با تصویب ماده واحده‌ای احمدشاه قاجار را از سلطنت معزول کرد.
چند هفته بعد مجلس موسسان به تغییر قانون اساسی ایران رای داد؛ سلسله پهلوی روی کار آمد و قاجاریه منقرض شد. خوب یا بد، یک نکته را در باب سلسله قاجاریه نمی‌توان نادیده گرفت: کشور ایران در سال ۱۳۰۴ شمسی (۱۹۲۵ میلادی) با سرزمینی که آغامحمد خان قاجار در سال ۱۱۷۵ (۱۷۹۶) به پادشاهی آن رسیده بود، تفاوت‌های چشمگیری داشت.
● تغییرات جغرافیایی سرزمین ایران
آنچه امروز به نام کشور ایران شناخته می‌شود، بیش و کم محصول نهایی تحولاتی است که در دوران قاجار در مرزهای این سرزمین رخ داد. این آغامحمد خان قاجار بود که پس از چیرگی بر بیشتر نقاط ایران، ده تهران واقع در کوهپایه جنوبی رشته کوه البرز را به پایتختی برگزید. (۱۱۷۵ هـ. ش. )
از سوی دیگر فتحعلی شاه، برادرزاده آغامحمدخان و دومین شاه قاجار که در دهه‌های اول قرن نوزدهم میلادی بخش‌های قابل توجهی از زمین‌های شمال غربی ایران را از دست داد. دو شکست پیاپی از روسیه تزاری شاه قاجار را ناگزیر ساخت تا قراردادهای گلستان (۱۸۱۳) و ترکمنچای (۱۸۲۸) را بپذیرد.
در این ۲ معاهده، ایران ابتدا حق حاکمیت روسیه را در منطقه گرجستان و سپس بر کلیه سرزمین‌های شمال رود ارس (ارمنستان و آذربایجان امروزی) به رسمیت شناخت.
در میانه قرن نوزدهم میلادی، ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه قاجار، تحت فشار بریتانیا سرزمین هرات در شرق ایران را نیز به کشور افغانستان امروزی واگذار کرد. درست ۶۰ سال پس از تاسیس سلسله قاجار، مساحت ایران از هر زمانی در تاریخ این سرزمین کمتر شده بود.
● گسترش ارتباط با غرب
به سلطنت رسیدن فتحعلی شاه (۱۷۹۷ میلادی) همزمان بود با موج انقلاب فرانسه و کشور گشایی‌های ناپلئون بناپارت. تابستان سال ۱۷۹۸، ارتش ناپلئون با غلبه بر مملوک‌ها در خاک مصر، قاهره را اشغال کرد.
تصرف سرزمین مسلمانان نقطه عطفی بود در تاریخ روابط دنیای غرب و تمدن اسلامی. از این زمان نفوذ سیاسی و فرهنگی قدرت‌های غربی در کشورهای مسلمان روز به روز بیشتر می‌شد؛ کشور ایران نیز از این قاعده مستثنا نبود.
مواجهه ایران با تمدن غرب در دوران قاجار، میراث دوگانه‌ای برای ایرانیان برجای گذاشت. از یک سو، تمایل شاهان قاجار به پیاده کردن الگوهای غربی ـ به ویژه پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا ـ راه ورود دستاوردهای انقلاب صنعتی را به ایران هموار می‌کرد.
علاوه بر این، اشتیاق قاجاریان برای اعزام دانش‌آموز به اروپا، موج جدیدی به راه انداخت که در بازگشت اندیشه تجددطلبی را به همراه می‌آورد اما از سوی دیگر، روی خوش شاهان قجر به مظاهر دنیای غرب وابستگی روزافزون ایران را نیز در پی داشت.
ترور ناصرالدین شاه در سال‌های واپسین قرن نوزدهم
(اردیبهشت ۱۲۷۵ شمسی) و جنبش تنباکو در آغاز پادشاهی مظفرالدین‌شاه نشانه‌هایی بود از لبریز شدن کاسه صبر بخشی از جمعیت ایران که ارتباط روزافزون دربار قاجار و اروپا را مایه فساد و خیانت به دین و سرزمین می‌دانستند.
● اوج گیری روحانیت شیعه
در دوران ۱۳۰ ساله حکمرانی قاجاریان، روابط علمای شیعه و شاهان فراز و فرود بسیاری داشت؛ با این همه عصر قاجار را می‌توان عصر احیای روحانیت و تثبیت نهاد مرجعیت شیعه دانست.
تحول اساسی که در این دوران رخ داد، تفوق علمای مکتب «اصولی» بر «اخباریون» بود. علمای «اصولی» نقش عقل را باور داشته و به اجتهاد در فقه قائل بودند. شاید بتوان گفت که تمام علمای ۲۰۰ سال اخیر پیرو مکتب فقهی‌ای هستند که آیت الله وحید بهبهانی مقارن با شروع سلسله قاجاریه پی ریزی کرد و شیخ مرتضی انصاری در دوران ناصرالدین‌شاه آن راکامل ساخت.
در دهه‌های پایانی دوران قاجار، علمای نواندیش بسیاری پدیدار شدند. حضور گسترده روحانیون در جنبش مشروطه، گواهی بود بر نزدیکی بیش از پیش دین و سیاست در جامعه ایران.
● ورود لوازم و مظاهر تجدد به ایران
عصر قاجار عصر ورود بسیاری از مظاهر و دستاوردهای دنیای غرب به ایران بود. اشتیاق شاهان قاجار به جلوه‌های «فرنگ» و تلاش اصلاح گرانی چون میرزا تقی خان امیرکبیر، روند آشنایی ایرانیان با فناوری‌های آن روز را سرعتی دو چندان می‌بخشید.
اگر علاقه وافر ناصرالدین‌شاه به ثبت تصاویر، هنر عکاسی را برای اولین بار به ایران آورد؛ شوق مظفرالدین شاه به تصویر متحرک، سینما را در ایران پایه‌ریزی کرد.
از سوی دیگر، در دوران ناصرالدین شاه بود که به دستور امیرکبیر «وقایع اتفاقیه»، اولین روزنامه ایرانی منتشر شد؛ سنگ بنای دانش جدید در «دارالفنون» نهاده شد و کارخانه ضرب سکه و قالب‌گیری در تهران دائر گردید.
در سال ۱۲۶۲ شمسی (۱۸۸۳) اولین خط‌آهن در فاصله کوتاه تهران و حرم عبدالعظیم به راه افتاد. (در میان عامه مردم لکوموتیو به ماشین دودی مشهور شده بود.) در کنار این همه، اثرگذار‌ترین تحول دوران قاجار شاید معرفی و گسترش وسایل ارتباط جمعی بود. در سال ۱۸۶۳ میلادی اولین تمبر ایرانی چاپ شد.
۱۵ سال بعد (۱۸۷۸) ایران جزو اولین کشورهایی بود که به عضویت اتحادیه بین‌المللی پست درآمد. نخستین خط آزمایشی تلگراف در سال ۱۲۶۷ هجری بین کاخ گلستان و باغ لاله‌زار کشیده شد. ۲ سال بعد پایتخت به وسیله شبکه تلگراف به رشت، تبریز، اصفهان، همدان، شیراز و مشهد متصل شده بود. به باور بسیاری، نقش تلگراف در تحولات سال‌های آغازین قرن بیستم ایران و به ویژه در گسترش جنبش مشروطه غیر قابل انکار است.
● مشروطه و اصلاحات سیاسی
اندیشه تجددطلبی نخبگان ـ اعم از مذهبی و غیرمذهبی ـ در کنار موج مردمان خسته از استبداد مظفرالدین شاه قاجار را وادار کرد تا در تابستان ۱۲۸۵شمسی فرمان مشروطیت سلطنت را صادر کند.
از این فرمان و از جنبش مشروطه در نگاه کلی‌تر، آثار بسیاری در جامعه و سیاست ایران به جا مانده است. مفاهیمی چون «قانون اساسی» و «عدالتخانه» برای اولین بار در دوران قاجار به ادبیات سیاسی ایران وارد شد.
تاسیس مجلس تحول اساسی دیگری بود؛ اگرچه که این نهاد سیاسی در دوره‌های مختلف تاریخی ایران با چالش‌های فراوانی روبه‌رو شد و شاید به ندرت جایگاه واقعی خود را در معادلات قدرت به دست آورد.
میراث دیگر سیاست‌ورزی در دهه‌های پایانی حکمرانی قاجاریه، پدید آمدن انجمن‌ها، خانه‌های اصناف و به زبانی ایجاد «احزاب سیاسی» بود در ابتدایی‌ترین شکل آنها. در واقع کنش سیاسی شهروندان ـ به معنای امروزی آن ـ برای اولین بار در دوران قاجار و پس از موفقیت جنبش مشروطه مفهوم یافت. شرکت در فرایند گزینش نمایندگان مجلس دستاوردی بود که شاید حتی یک قرن بعد و در جامعه امروزین ایران نیز به امری بدیهی تبدیل نشده باشد.

منبع : روزنامه تهران امروز