راه‌های ایران، کاستی‌ها و ظرفیت‌ها

در پایان کار سلسله قاجار و آغاز دوره پهلوی طول راه‌های کشور ایران از ۳۹۰۰ کیلومتر تجاوز نمی‌کرد. در دوران حکومت رضاشاه طول راه‌های ایران به ۲۴ هزار کیلومتر بالغ شد. در ابتدای انقلاب سفید محمدرضاشاه طول راه‌های کشور به حدود ۳۵ هزار کیلومتر افزایش یافته بود، با اجرای برنامه‌های عمرانی اول تا چهارم قبل از انقلاب طول راه‌های ایران به حدود ۴۲ هزار کیلومتر و در برنامه عمرانی پنجم قبل از انقلاب به ۴۶ هزار کیلومتر بزرگ‌راه، راه اصلی و فرعی رسید. در حال حاضر وزارت راه‌وترابری عهده‌دار نگهداری ۱۸۵ هزار کیلومتر از انواع راه‌ها است و عملیات نگه‌داری راه‌های کشور توسط ۳ اداره ستادی و ۲۹ اداره کل راه‌وترابری استان به انجام می‌رسد. عملیات راه‌داری جاری و معمولی و راه‌داری فوری و اضطراری به‌عهده ادارات کل راه‌وترابری است، و عملیات راه‌داری دوره‌ای مستمر و راه‌داری متناوب (روکش آسفالت راه‌ها) با نظارت ادارات ستادی و ادارات کل راه‌وترابری استان‌ها از محل اعتبارات طرح‌های ملی و استانی به وسیله بخش خصوصی به انجام می‌رسد.
شبکه جاده‌ای جمهوری اسلا‌می ‌ایران ۱۸۵ هزار کیلومتر طول دارد که ۱۱۰ هزار کیلومتر آن راه روستایی و باقی‌مانده، راه‌های ملی است. از راه‌های ملی ۱۴۶۵ کیلومتر آزاد‌راه، ۵۴۶۸ کیلومتر بزرگ‌راه چهار خطه و ۲۱۷۸۸ کیلومتر راه اصلی است. بیش از ۱۱ هزار کیلومتر از مسیرهای بزرگراه آسیایی(AH) در ایران قرار دارد که به تقریب بر "پیوندهای حمل‌ونقلی اروپا – آسیا(EATL)" منطبق است. پنج مسیر بزرگ‌راه آسیایی ۸,AH ۷۰,AH ۷۲,AH ۷۵AH و ۷۸AH بارها را در مسیر دالان شمال- جنوب هدایت می‌کنند. طول این مسیرها به ترتیب ۱۱۴۲، ۱۳۹۰، ۱۱۵۶، ۱۷۵۱ و ۱۰۳۳ کیلومتر است و به بنادر امام خمینی (ره)، بوشهر، بندرعباس و چابهار وصل می‌شوند. نقاط اصلی ورودی در شمال، جلفا و آستارا (در مرز آذربایجان)، نوردوز (در مرز ارمنستان)، انزلی و امیرآباد (در دریای خزر)، ‌اینجه‌برون، باجگیران و سرخس (در مرز ترکمنستان) هستند. مسیرهای ۸۱AH و ۸۲AH هم به‌ترتیب آذربایجان (نخجوان) و ارمنستان را در مرزهای جلفا و نوردوز به ایران وصل می‌کند و از طریق راه‌های جلفا- ایواوغلی (۸۲AH ) و ایواوغلی- قزوین (۱AH ) به دالان «شمال - جنوب» متصل می‌شوند.
دو مسیر بزرگ راه آسیایی ۱AH و ۲AH در راستای دالان جنوبی، کالا‌ حمل می‌کنند که طول آن‌ها به ترتیب ۲۱۰۳ و ۲۲۶۹ کیلومتر است. ۱AH از نقطه مرزی بازرگان با ترکیه وارد ایران می‌شود و در مرز دوغارون با افغانستان، ایران را ترک می‌کند. ۲AH از خسروی در مرز عراق شروع می‌شود و پس از عبور از کرمانشاه، همدان، اراک، ساوه، سلفچگان، قم، کاشان، یزد، کرمان و زاهدان، در نقطه مرزی میرجاوه ایران وارد پاکستان می‌شود. گفتنی است، اتصال محورهای ۱AH و۲AH توسط مسیر قزوین- ساوه (۸AH) امکان عبور کالا‌ی وارد شده از ترکیه (اروپا) را از طریق پاکستان به سمت آسیای جنوبی ایجاد می‌کند. راه زاهدان- دشتک- زابل- میلک (۷۱AH ) هم ۲AH را به افغانستان متصل می‌کند.
تمام مسیرهای بزرگ راه آسیایی در ایران دارای حداقل مشخصات موردنیاز هستند و اقدام‌هایی برای ارتقای مشخصات فنی و کیفیت آن‌ها انجام شده و در دست انجام است. از جمله مهم‌ترین پروژه‌های در دست ساخت می‌توان به: آزادراه‌های قزوین- رشت به طول ۱۵۰ کیلومتر، خرم‌آباد- پل زال به طول ۱۰۴ کیلومتر و اهواز- بندر امام به طول ۹۰ کیلومتر در راستای ۸AH، آزادراه زنجان- تبریز به طول ۲۸۵ کیلومتر در مسیر ۱AH، آزادراه ساوه- همدان به طول ۱۷۵ کیلومتر در مسیر ۲AH و بزرگ‌راه سیرجان- بندرعباس به طول ۳۰۰ کیلومتر در مسیر ۷۰AH اشاره کرد.
کمبود جاده یکی از اساسی ترین مشکلات استان هرمزگان است و ساخت و دو خطه‌سازی جاده‌های این استان می‌تواند حرکت اقتصاد کشور به سوی پویایی و بالندگی بیشتر را تسریع کند. استان هرمزگان یکی از مهم‌ترین استان‌های کشور است و به‌واسطه هم‌جواری با حدود ۹۰۰ کیلو متر مرز دریایی و انجام بیش از ۶۸ درصد صادرات و واردات کشور از پایانه‌های دریائی مهم ایران به شمار می‌رود. موقعیت ممتاز هرمزگان در دالان شمال جنوب و به بیانی دیگر دروازه اقتصادی کشور سبب شده تا نیاز هرمزگان به جاده‌های دوخطه به منظور انجام آسان‌تر فعالیت‌های ترانزیتی و حمل کالای وارداتی و صادراتی هر روز بیش از پیش احساس شود. به عقیده برخی از کارشناسان با ایجاد جاده‌های دوخطه می‌توان حجم فعالیت‌های استان هرمزگان در ابعاد مختلف را به چند برابر افزایش داد و ضمن ایجاد اشتغال در سطح استان موقعیت کشور در سطح منطقه و جهان را نیز ارتقا بخشید. استان هرمزگان بنابر استاندارد حاکم بر رابطه میان میزان جاده‌های موجود در کشور با وسعت استان باید دارای بیش از ۱۴ هزار کیلومتر جاده آسفالت مناسب باشد، در حالی که جاده‌های موجود برابر نیمی از نیاز نیست. رفع کمبود ۹ هزار کیلومتری جاده‌های هرمزگان هزینه‌ای هنگفت می‌طلبد اما می‌توان با اولویت‌سنجی در تخصیص اعتبارات ملی و استانی تا حد قابل توجهی این مشکل را حل کرد. براساس نیاز واقعی کشور لازم است در هر یکصد کیلومترمربع وسعت خاک، لااقل ۲۰ کیلومتر راه وجود داشته باشد که تا دست‌یابی به این میزان باید تلاشی جانانه در تمامی حوزه‌های راه‌سازی و حمل‌ونقل صورت گیرد. به‌دلیل وجود بندرهای شهید رجایی، باهنر و استقرار یکی پس از دیگری صنایع بزرگ مثل پالایشگاه نفت، پالایشگاه گاز، صنایع آلومینیوم و به تازگی هم صنایع فولاد بر حجم تردد و احساس نیاز به توسعه راه‌های هرمزگان افزوده شده است. کارشناسان بخش راه در هرمزگان معتقدند ‪ ۸۵‬درصد حمل‌ونقل بار و مسافرکشور از طریق جاده‌ها انجام می‌شود و با توجه‌ به افزایش حجم بار و مسافر از طریق استان هرمزگان در آینده لزوم توسعه این راه‌ها از حیاتی‌ترین امور در استان است. این کارشناسان می‌افزایند هرچند از سال‌های گذشته به‌ویژه در سه ساله دولت نهم کار ساخت بزرگ‌راه شروع شده و درحال اجرا و قطعاتی هم به بهره‌برداری ‌رسیده اما تسریع در این بخش الزامی است. براساس پیش‌بینی‌های انجام شده ‌میزان حمل بار از‪ ۵۱‬ میلیون تن در سال ۱۳۸۶‬ در این استان به بیش از‪ ۱۲۰‬ میلیون تن در سال ‪ ۱۳۹۱‬ در بنادر این استان خواهد رسید که محورهای این استان با وضعیت فعلی شبکه راه‌های استان هرمزگان جواب‌گوی ترافیک پیش‌رو نخواهد بود. براساس برآوردهای کارشناسی تا سال ۱۴۰۰‬ که حجم جابجایی کالا در استان به ۱۹۰‬ میلیون تن کالا خواهد رسید، به یک هزار و‪ ۳۰۰‬ کیلومتر بزرگ‌راه و ‪ ۳۰۰‬کیلومتر آزادراه نیاز است.
بندر انزلی که مهم‌ترین بندر تجاری ایران در شمال کشور است از زیر ساخت‌های مناسب حمل‌ونقل جاده‌ای برخوردار نیست. طی سال حدود ۱۱۵ هزار کامیون و تریلر جهت بارگیری یا تخلیه کالا وارد بندر انزلی می‌شوند بندر انزلی که از لحاظ پذیرش کالا و هم از نظر میزان بارگیری و تخلیه کشتی‌ها، سومین بندر در کشور محسوب می‌شود همچنان فاقد جاده کمربندی است. درحالی که پنج اسکله جدید در طول سه سال اخیر با اعتبار ۱۵۰ میلیارد ریال در این بندر ساخته شده است ولی زیرساخت‌های حمل‌ونقل متناسب با توسعه رشد نکرده است. مشکلات در بخش ترابری در درجه اول متوجه رانندگان می‌شود که معمولاً از مقاصد مختلف کشور به این بندر وارد می شوند. عدم وجود پارکینگ، جاده مناسب کمربندی در انزلی از مهم‌ترین مشکلات رانندگان خودروهای سنگین ذکر شده است و پایانه حمل‌ونقل وسایل نقلیه سنگین این بندرکه ۱۵ سال از عمر آن می‌گذرد فقط گنجایش ۱۵۰ تا ۲۰۰ دستگاه کامیون و تریلر را دارد. قابل ذکر است روزانه ۵۰۰ تا ۶۰۰ کامیون و تریلر وارد بندر انزلی می شوند که کامیون‌های اضافی در کنار جاده مجاور پایانه فعلی، کنار ساحل و در کوچه و پس کوچه‌ها پارک می‌کنند. انزلی نیاز به یک پایانه دارد که حداقل روزانه ۸۰۰ کامیون و تریلر بتواند در آن استقرار یابند. یکی از مشکلات رانندگان خودروهای سنگین توقف حداقل هفت ساعته برای واریز عوارض شهرداری و ۱۲ تا ۲۴ ساعت برای ورود به محوطه جهت بارگیری ذکر شده است. رانندگان در مسیرهای ورود به بندر نیز به دلیل واقع شدن این مسیر در حاشیه محل‌های مسکونی، خانه‌های سازمانی، پلاژها و نبودن سرویس‌های بهداشتی با مشکلاتی مواجه هستند. این توقف‌ها گاهی به درگیری بین رانندگان و اهالی منجر شده و در مواردی نیز به تهدید رانندگان منجر می‌شود. یکی از مسؤولان پایانه حمل‌ونقل خودروهای سنگین انزلی اظهار داشته که با ایجاد پارکینگ کوچکی در نزدیکی مدخل ورودی بندر می‌توان از ازدحام این خودروها در خیابان‌های شهر جلوگیری کرد. یکی دیگر از مشکلات در بخش حمل‌ونقل خودروهای سنگین عدم وجود جاده‌های مناسب در مسیر انزلی به رشت و قزوین به‌ویژه هنگام خروج از شهر رشت است. دو پارکینگ بخش خصوصی با مساحتی حدود ۴۵ هزارمتر مربع در انزلی در حال فعالیت هستند و با شهرداری انزلی نیز هماهنگی شده است که بین پایانه فعلی و بندر ایستگاهی برای توقف موقت کامیون‌ها و تریلرها ایجاد شود تا از مزاحمت‌های اجتماعی در مسیر جلوگیری شود. عبور دالان بین‌المللی شماره ۹ از مسیر بندر انزلی و رسیدن میزان کالای ترانزیتی به ظرفیت‌های پیش‌بینی شده حمل حدود ۱۰ میلیون تن کالا در سال را از طریق بندر انزلی به دنبال دارد که باید برای رسیدن به این هدف این منطقه از زیرساخت‌های مناسبی برخوردار شود. احداث جاده کمربندی انزلی بسیار ضروری و به دلیل محدودیت تحمل وزن پل غازیان، ساخت کمربندی از طریق گسترش ارتباط به سمت آستارا و استان‌های هم‌جوار مانند اردبیل می‌تواند در رونق اقتصادی در بخش حمل‌ونقل منطقه راه‌گشا باشد. کارشناسان مسائل اقتصادی نیز معتقدند شبکه ارتباطی این بندر متناسب با توسعه بندری و افزایش واردات و صادرات کالا در سال‌های اخیر، گسترش پیدا نکرده است. سالانه بیش از ۲‎/۷ میلیون تن کالا از بندر انزلی به مناطق مختلف کشور حمل‌ونقل می شود و جاده‌های خروجی این شهر از استانداردهای لازم برخوردار نیست.
در حالی که در سطح جاده‌های کشور ۸ میلیون وسیله‌نقلیه در تردد هستند و ۱۰ درصد جاده‌های ما در حال رسیدن به حد اشباع هستند ساخت ۴۰۰ هزار کیلومتر راه جدید می‌تواند نیاز ترددی جاده‌های کشور و استان خوزستان را رفع کند. ساخت این میزان جاده ۱۰۰ سال با اوضاع اعتباری کنونی به طول می‌انجامد و با وجود این منابع و روند ساخت کنونی در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای با نگاهی به چشم‌انداز ۱۴۰۰ وضعیت مساعدی نخواهیم داشت که این موضوع تصمیم ملی مسئولان کشور و انقلابی در راه‌سازی را می‌طلبد.

محمدرضا روشندلی

منبع : مجله صنعت حمل و نقل